Ааспыт нэдиэлэҕэ Москваттан «Племенной хаһаайыстыбалар национальнай сойуустара» кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ дириэктэрэ Юрий Алексеевич Корнеенко-Жуляев кэлэн, өрөспүүбүлүкэҕэ племенной үлэ туругун билистэ, хаһаайыстыбаларга сырытта.
edersaas.ru
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин аактабай саалатыгар ыытыллыбыт көрсүһүүгэ Юрий Корнеенко-Жуляев племенной үлэҕэ саҥа киллэриллэр ирдэбиллэри билиһиннэрдэ. Анаалыс көрдөрөрүнэн, сүөһүттэн бородууксуйаны ылыы таһыма тастан киллэриллибит үрдүк бородууксуйаны биэрэр сүөһүнү киллэрии суотугар ситиһиллэр эбит. Боруода сүөһүлэри учуоттааһын дойдуга сэбиэскэй былаас саҕана сэлиэксийэлэммит, уһун сыллар усталарыгар туһаныллыбыт боруодалар (холмогор, ярославскай, о.д.а.) ахсааннара биллэрдик аҕыйаан иһэрин бэлиэтээбит. Ол иһин Арассыыйа Федерациятын Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ генофонднай боруода сүөһүлэргэ үрдэтиллибит коэффициены олохтоон, сэлиэксийэлиир үлэни тэрийиигэ көрүллэр субсидия кээмэйин улаатыннарарга быһаарбыт. Өйөбүл саҥа көрүҥэ племенной ынах сүөһү барыта учуоттанан бүттэҕинэ киириэхтээх. Даҕатан эттэххэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр бу хайысханан үлэ бара турар итиэннэ пилотнай бырайыакка киллэрилиннэ. Быйыл, ыам ыйын 6 күнүттэн, сэлиэксийэ үлэтэ Евразия экэнэмиичэскэй хамыыһыйата (ЕЭК) бигэргэппит биир кэлим методикатынан оҥоһуллар буолбут. Инньэ гынан, бу методика кэккэ хаһаайыстыбаларга киллэриллэн үөрэтиллэ сылдьар эбит. Билиҥҥи туругунан сыанабыл методиката уонна боруоданы быһаарыы бэрээдэгэ үүт боруода сүөһүгэ оҥоһуллубут, эт боруодаҕа оҥоһуллан эрэр. ЕЭК докумуоннарыгар көһүү икки сыл устата ыытыллыахтаах.
Генетика кластера тэриллиэҕэ
«Сахаагроплем» судаарыстыба бүддьүөтүн тэрилтэтин салайааччы, бэтэринээрийэ наукатын кандидата Алексей Жирков племенной сүөһүнү инвентарициялааһын туһунан кэпсээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 41 племенной хаһаайыстыба баар: үүт хайысхалаах ынах сүөһүгэ 8 репродуктор уонна төрүт сүөһүнү иитэр биир генопуонда хаһаайыстыбата, сылгыны үөрдээн иитиигэ 27 хаһаайыстыба, таба салаатыгар түөрт хаһаайыстыба, сибиинньэҕэ биир хаһаайыстыба. Үүт хайысхалаах ынах сүөһүгэ үлэлиир аҕыс хаһаайыстыбаттан алтата сэмэнтээл боруодаҕа, иккитэ холмогор боруодаҕа идэтийэллэр, генопуонда тэрилтэтэ саха сүөһүтүн иитэр. Племенной хаһаайыстыбалар “СЕЛЭКС” бырагырааманан үлэлииллэр. Холмогор боруодаҕа инвентаризация ыытыллан, «Өлүөхүмэ кыладабыайа» уонна «Бөртө сылгы собуота» ХЭТ-лэр сүөһүлэрин төрдүлэрэ түөрт кэккэҕэ тиийэ быһаарыллыбыт, бу үлэҕэ племеннойга хандьыдаат «Баҕарах» ХЭТ сүөһүтэ эмиэ хабыллыбыт.
Саха сүөһүтүн Эбээн Бытантай улууһа, «Саха сүөһүтэ» хааһынаттан үбүлэнэр генопуонда тэрилтэтэ, тирэх бааһынай хаһаайыстыбалар иитэллэр. Барыларыгар холбоон 2 тыһ. 152 сүөһү, ол иһигэр генопуонда хаһаайыстыбатыгар 815 сүөһү, ити иһигэр 273 ыанар ынах, сэттэ тирэх хаһаайыстыбаҕа 604 сүөһү, ити иһигэр 252 ыанар ынах баар. Төрүт сүөһү ахсаана сыллата эбиллэр. Билигин генетика кластерын тэрийиигэ үлэ ыытыллар. Бу кластерга геномнай сэлиэксийэ иһитиннэрэр-ырытар киинэ, искусственнай сиэмэлээһин элеватордаах ыстаансыйата уонна эмбриону трансплантациялыыр көһө сылдар ыстаансыйа баар буолуохтара. Бырыайыак племенной сүөһүнү барытын идентификациялыырга, сыанабылы геннарынан оҥорор таһымҥа тахсарга туһаайыллар.
Эко-бородуукта
Санаа атастаһыытыгар учуонайдар уонна племенной хаһаайыстыбалар исписэлиистэрэ көхтөөхтүк кытыннылар.
– Тыйыс айылҕалаах, уһун тымныы кыһыннаах дойдуга олорорбут быһыытынан, сүөһүнү иитиигэ биһиги ахсааны сырсар кыахпыт суох, – диэтэ ТХНЧИ сэлиэксийэҕэ уонна сылгыны иитиигэ лабораториятын сэбиэдиссэйэ, тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара Реворий Иванов. – Оттон хаачыстыбаҕа үлэлиэхпитин сөп. Тиэйиитэ-таһыыта кыайтарбатынан, үп да кырыымчыгынан, бааһынаҕа бурдугу, араас оҕуруот аһын төрүт химиката суох үүннэрэбит. Сүөһүлэрбит-сылгыларбыт, табаларбыт айылҕа ыраас отунан-маһынан аһылыктаналлар, ол-бу араас эбилиги сиэбэттэр. Онон оҥорон таһаарар аспыт-үөлбүт, үүппүт-эппит барыта экология өттүнэн ыраас. Кэлэр өттүгэр төрүт олохтоох боруодаларга тирэҕирэн, органическай бородууксуйаны оҥорор племенной хаһаайыстыбалары тэрийиигэ хайысха ылыллыан сөп этэ, нэһилиэнньэ доруобуйатын тупсарар, бөҕөргөтөр инниттэн.
Усунуоһу – сүөһү ахсаанынан
Министиэрстибэ төһө даҕаны племенной хаһаайыстыбалары кытары ыкса үлэлээтэр, бааһынай хаһаайыстыбалар АККОР тула түмсэллэрин курдук, племенной хаһаайыстыбалар «Племенной хаһаайыстыбалар национальнай сойуустарыгар» холбоһоллоро үлэҕэ-хамнаска тирэх буолара өйдөнөр.
Ол эрээри чилиэнинэн киирии усунуоһун сыаната салыннарар буолан, усунуоһу хаһаайыстыба сүөһүтүн ахсаанынан оҥорорго этилиннэ. Тыһыынчанан сүөһүлээх бөдөҥ агрохампаанньалар аҕыйах диир харчылара биһиги сүүсчэкэ сүөһүлээх хаһаайыстыбаларбытыгар ыарахан эбит.
Бэрэстэбиитэлинэн – Татьяна Андреевнаны
– Юрий Алексеевич, дириэктэринэн саҥа ананаат, оробуочай сырыыгын Саха сириттэн саҕалаабытыҥ үчүгэй, өссө сойуустан анал биригээдэ ыытан, биһиги үлэбитин сиһилии билсэргит, үчүгэй да, итэҕэс да өттүбүтүн ыйаргыт наада. Киин уобаластарга сүтэн эрэр, Арассыыйаҕа ууһатыллыбыт симменталь уонна холмогор боруода көрүҥнэрэ биһиэхэ эрэ ордон сылдьалларын, саха сүөһүтүн хаанынан байытыллан, хотугу сир усулуобуйатыгар олохсуйбуттарын соҕурууҥҥу биир идэлээхтэрбит төрүт итэҕэйбэттэр, кэлэннэр илэ көрдүннэр, – дэстилэр кырдьаҕас зоотехниктар.
«Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин дириэктэрин солбуйааччы Егор Посельскай Сойууһу кытары быһаччы үлэлэһэр, миэстэҕэ үлэни-хамнаһы сүрүннүүр, саҥа киллэриллэр ирдэбиллэри, сокуоннары быһааран биэрэр бэрэстэбиитэл баара ордугун ыйан туран, оннук киһинэн «Сахаагроплем» искусственнай сиэмэлээһиҥҥэ исписэлииһин, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх зоотехнига Татьяна Протопопованы мэктиэлээтэ.
Көрсүһүүнү түмүктүүрүгэр Юрий Алексеевич киирбит этиилэри дириэктэрдэр сэбиэттэригэр тиксэриэҕин эттэ, иннибитигэр элбэх үлэ күүтэр диэтэ.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru