Мэхээлэлээх Кисиэй кырдьаҕас ыал сиэринэн киэһэ эрдэ ороннорун булаллар. Сарсыарда күнү кытта тэҥҥэ кэриэтэ тураллар. Иккиэйэх бэйэлэригэр туох улахан түбүк кэлээхтиэй. Билиҥҥитэ кэм да кыанар буолан, күннээҕи түбүктэрин олус ыарырҕаппаттар. Түбүгүрдүөх айылаах сүөһү-ас суох. Биир бэйэлэрин курдук кырдьыбыт ыттара киһи кэллэҕинэ, иккитэ-үстэ үрэн баарын биллэрэр.
Бүгүн киэһээ оҕонньордоох эмээхсин саҥа нухарыйыах курдук буолан эрдэхтэринэ, ыттара барбах үрдэ. Ааһан иһэр ыты үрэр ини диэн саныы сыттахтарына, тас ааны тоҥсуйар тыас иһилиннэ. Түүннэри хайалара кэрийэ сырыттаҕай? Эмээхсин: “Кырдьаҕас дьону сүгүн сытыарбакка, илэ сырыттахтарай”, оттон оҕонньор: “Арааһа, ыалбыт уола “бытыга умайан” кэриискэлиирэ киирбит ээ”, – диэн саныы сыттылар. Иккиэн сэлээннэспит курдук тура сатаабатылар. Ол эрээри тоҥсуур уурайбата. Оҕонньор уоһун иһигэр мөҥүттэ-мөҥүттэ таҥнан хачыгыраата. Ис ааны сэгэтэн, күөмэйин сонотон: “Бу хайаларай?! Туохха кэллиҥ?!”- диэн ордоотоото. “Кырдьаҕас, ааҥҥын ас. Кыһын өссө да ааһа илик дии. Үлүйдүм”, – диэн саҥа иһилиннэ. Эмээхсин: “Билэр киһиҥ дуо? Хайаларай? Суох даа?! Ол хаһан билбит киһигэр ааҥҥын тэлэйэн биэрээри тураҕын? Киллэримэ!” – диэн туорайдаһа сытта. Бээ-бээ, оҕонньор билигин да бэйэтин тэтиэнэх киһинэн ааҕынар. Соҕотох чолохооту кытта туруулаһар кыахтаах курдук сананар. Кинилэр бачча саастарыгар диэри улахан аньыыта-харата суох кэллилэр. Кырдьык да таһырдьа кыһын дии. Киһи үлүйэн хаалара сүрэ бэрт буолуо.
Киирбит киһи өтөрү-батары көрбүт уоттаах харахтаах, орто уҥуохтаах, эдэрчи саастаах эбит. Санныттан сүгэһэрин түһэрдэ, илиититтэн тутуурун араарда. Уҥа-хаҥас хайыһан, дьиэ иһин кэрийэ көрдө. Дьиэлээх киһилиин илии тутуста уонна ылыннарыылаах баҕайытык: “Оҕонньор, маннааҕы Бааска Толбооноп уол куораттан кэлэн иһэн массыыната аара саахалланна. Миигин манна кими да билбэтим иһин эһиэхэ ыйан ыытта. Аара ааһар массыыналары тохтотон, суор-тураах курдук араас көлөнөн айаннаан кэллибит. Дьиҥэ, улуус киинигэр тиийиэхтээх этим. Биир-икки хоннорор инигит?” – диэтэ. Оҕонньор тута: “Хон-хон”, – диэбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалла.
Ыалдьыт сарсыарда ойон тураат, таһырдьа таҕыста уонна курданарыгар диэри сыгынньахтанаат, хаарынан суунна. Эмээхсин ону түннүгүнэн түбэһэ көрөн: “Ыччакабын даа ыччакабыан!”, – диэн чуут өмүрэ сыста.
Сырдыкка көрдөххө, хоноһолоро сүрдээх ис киирбэх дьүһүннээх уола хаан эбит. Оҕонньор бу киһини көрөн олорон, уолун саныы олордо. “Киһи киһиэхэ дьүөрэлиитэ баар да буолар эбит! Уолум кэлэн олорорун курдук саныыбын эбээт. Оҕобут барахсан баара буоллар, эмиэ маннык саҥара-иҥэрэ, эҕэ-дьэҕэ буола олоруо этэ буоллаҕа. Ону баара дьылҕа хаан биһиги туспутугар кытаанаҕын көрдөрбүтэ. Суос-соҕотох уолбутун сураҕа суох сүтэрбитэ. Кыыстаахпыт да, аны да, урут да дьахтар атын киһи анала буоллаҕа. Настаабыт биһигиттэн тэйбитэ ыраатта. Атын нэһилиэккэ кийиит буолан олохсуйда. Сайын дьиэбитин-уоппутун сууйан-сотон бардаҕына да, үөрүүлээх суол курдук. Уоллаах кыыһын батыһыннаран кэлэн, сиэн сытын биллэрэн дьоллотолуур. Эмээхсиним биһикки сыл аайы сайын кэлэрин кэтэһэр курдукпут. Сырдыгы, сылааһы кытта сирэйбит-харахпыт сырдыыр”, – диэн санаалар кини кыырыктыйбыт төбөтүгэр саас-сааһынан ыга анньан кэлэ турдулар.
Хоноһолоро ыалдьыттаан ходьойон олорбото. Аҕыйах хонуктааҕыта тиэллибит саһааннарын хайытан, сааһылаан кэбистэ. “Саас кэллэр кэлэн иһиэ, сотору таммалыа”, – диэн ампаар, хоспох хаардарын түһэртээтэ. Саас хойукка диэри иһэллэригэр анаан, муустарын күлүк сиргэ таста, сороҕун киэҥ иһиттэргэ симитэлээтэ. Дьиэ тулатынааҕы хаары тэйитэ быраҕаттаата. Оҕонньор ол тухары тылбай-өспөй буолан батыһааччынан сырытта. Кыайар-хотор киһи үлэлиирин көрө сылдьыахха да астык.
Эмээхсин бу күнтэн ыла эдэр эрдэҕинээҕитин, уола барахсан баарын курдук санаан, ас бөҕө астыыр буолла. Дьиэ иһин минньигэс сыт тунуйда. Киэһэ аайы күө-дьаа буолан, сэлэһэн хонор идэлэннилэр.
Ыалдьыт киһилэрэ ыксыыр быһыыта биллибэт. Тылын тамаҕыттан өйдөөтөхтөрүнэ, ханна да олус барар-кэлэр санаата суох. Ханна “чээн” диэбиттэрин хоту сылдьар киһи быһыылаах. Олус аһыллан, тугу да улаханнык кэпсээбэт. Арай биирдэ: “Миигин туох тутуой, тутуох айылааҕым тугум да хаалбатаҕа”, – диэн бэрт таайтарыылаахтык тыл ыһыктыбыта.
Оҕонньордоох эмээхсин биир үтүө күн бу киһилэрэ хайдах кэлбитэй да, ол курдук баран хааллаҕына, олус хомойууһуктар. Ол курдук аҕыйах хонук иһигэр оҕорҕоотулар.
Сайын буолла. Булумдьу уоллара Симон үүккэ-сүөгэйгэ, эккэ диэн кэпсэтэн, элбэх сүөһүлээх-астаах Сиидэрэптэргэ үлэһитинэн киирдэ. Сайын устата оттосто. Сатыыра-кыайара бэрт буолан сөбүлэттэ. Арыт киэһээ хойут дьонугар кэлэн хонор. Үксүн дьону кытта ходуһаҕа хонон-өрөөн сылдьар.
Күһүөрү ыалыгар салҕыы үлэлии хаалар буолла. Күһүҥҥү үлэ-түбүк үгүс. Симон үксүн саҥа ампаар, баанньык тутуутугар сырытта.
Биллибэтинэн кыһын тиийэн кэллэ. Кыһын кэм да үлэ чөкөтүйэр. От-мас тиэллэн, муус ылыллан, идэһэ сиэниллэн, күннээҕи түбүгүнэн муҥурданар кэм үүннэ.
Булумньу уол икки ыалынан көмө-ньыма буола сырытта.
Саҥа дьыл саҕана Сиидэрэптэргэ куораттан кыыстара Ньаадьа көһөн күккүрээн таҕыста. Муор-туор көрүҥнээх эр киһи батыһыннарыылаах. Букатын кэлбиттэрэ дуу, ыалдьыттыыр быһыылара эбитэ дуу, биллибэт. Иккиэн да балыыҥка соҕус дьон быһыылаахтар. Дьахтар кэлээт да кэриэтэ Симоны сөбүлээбэтин биллэрдэ. Дьонун “Эмиэ туоххут үлэһитэй?” – диэн сулуйда. “Буоларга буолбакка ночоотураҕыт”, – диэн мөҥүтүннэ. “Мин киһим дьиэҕэ биир сиргэ хараҕаланан олордор да, кимнээҕэр үбү-харчыны үмүөрэр. Сынньанар диэни билбэккэ мөхсөр”, – диэн кэпсэнэр. Киһитэ тарбаҕар, кырдьык, талааннаах быһыылаах. Бастаан кэлээт, кыһыҥҥы атах таҥаһын улларбыта. Кэлин дьиэ иһинэн-таһынан кэтиллэр тирии атах таҥаһын оҥорор идэлэннэ. Сэлиэнньэ саастаах дьоно сымнаҕас сылаас таҥаһы кыайа-хото сакаастаһар буоллулар.
Бу эрдии-ойохтуу дьоммут өрөбүл күн буолла да, “аһыыр” идэлээхтэр эбит. Холуочуйдаллар эрэ бэйэ-бэйэлэрин урукку-хойукку сырыыларынан сирэй-харах анньыһаллар. Били этэргэ дылы, сыллаһаллара-сырбатыһаллара тэбис-тэҥ буолбут дьон.
Сиидэрэптэр кэнникинэн кыыстаах күтүөттэриттэн сылайа быһыытыйдылар. Сылаас кэм эрэ буоллар, “Атын сири булуҥ”, – дииһиктэр. Эдэр дьон, саатар, сүрэхтэрин сымнатыах айылаах оҕолоро суох. Дьахтар “Тугум боҕуутай?” – диэн саҥардыбат. Дьоно оҕо боҕуу аатырарын истэн соһуйаллар. Кинилэр: “Эйигин боҕуу курдук санаабат этибит. Түөрт оҕоттон тутан хаалбыппыт эн эрэ этиҥ. Ол да иһин баарбыт-суохпут диэн олус далбардаан ииппиппит. Оҕо тугу саныыргынан талбыккынан таалалаан улааппытыҥ. Ол айылаах оҕо көрүөххүн баҕарбат буоллаххына, биһиэхэ биэрэн ииттэр. Биһиги билигин да икки-үс оҕону көрөр кыахтаахпыт,” – дэһэллэр. Кыыстара кыыһыран хайысхаланан кэбиһэр, оҕоҕо тэпсилгэн буолар санаата суох үһү. Туой “сынньанабын” диэн тыллаах. Туохтан дуу, кимтэн дуу сынньанара буолла, дэбигис киһи өйдөөбөт. Маннык кэпсэтии туох да түмүгэ суох хаалан иһэр.
Күн күнү солбуйан ааһан истэ. Биир үтүө күн Симон Сиидэрэп оҕонньордуун муҥхалаһа барда. Үтүө соболоох күөлүн билэр буолан, киһи элбэх мустубут. Хара ааныттан балык олус кэлэрэ билиннэ. Кыахтаах эр дьон солбуйса сылдьан, сүүрүнэн эмис собону баһа-баһа тас диэки элитэллэр. Сорох дьон соболору тоҥоро тэнитэллэр. Атыттар тоҥмут балыгы кууллууллар. Бу дьон сыл аайы сүүһүнэн куулламмыт балыгы атыыга ыыталлар, киирбит үптэрин үллэстэллэр эбит.
Симон тириитэ тэнийиэр диэри үлэлээтэ. Дьоннуун көххө үлэлиир үчүгэйэ бэрт. Бары үөрэ-көтө, бэйэ-бэйэлэрин дьээбэлэһэн күлсэ-салса түбүгүрдүлэр. Киэһэ олох хойут, хабыс хараҥаҕа бүтэн тарҕастылар. Сиидэрэп оҕонньор муҥхата буолан, балачча собо өлүүлээбиттэрин таскайдаһан, муҥха тэрилин хомуйсан, Симон олох түүннэтэн хаалла, онон ыалыгар хонор буолла. Урут да олус хойутаатаҕына, хоноро-өрүүрэ.
Симон сылаата таайан бэрт кытаанахтык утуйа сыттаҕына, хайалара эрэ үтүрүһэ-үтүрүһэ орон үллэстэ сатаан бучумааннаста. Уол “сыҕарыс” гынаат, улаҕа диэки хайыһан утуйан барда. Арай ким эрэ тугу эрэ ымманыйа-ымманыйа, сииктээх илиилэринэн иһинэн-таһынан харбыаласта. Симон кэм да ситэри уһуктубакка сытан, ымманыйааччы диэки хайыһа биэрбитэ, арыгы дьаардаах сыта “аҥылыс” гынна. Уол түүрүллэ түһээт, хоонньоһооччуну киэр аста. Хайалара эрэ ыарахан баҕайытык сиргэ лиһигирээтэ. Быдьар үөхсүү иһилиннэ. Симон төбөтүн сууланаат, салҕыы утуйан хаалла.
Кини сарсыарда дьахтар ытыыр-соҥуур саҥатыттан уһуктан кэллэ…
Ыалын кыыстара: “ Көрүҥ бу, ойоҕоһум бүтүннүү күөх баламах! Кэтэҕим куйахата быһа барбыта билигин да хаана оҕуолуу сылдьар. Тоҥолохпун туура түспүтүм хамсаппат буолбут. Ити киһигит аттакы быһыылаах. Дьахтар диэни билбэтэх сордоох буолуо. Ол биир түүҥҥэ туоҕа көҕүрүө үһү…” – диэн саҥата умайыктанан олорор.
“Аргыый-аргыый, киһиҥ истиэ,”– диэн ийэтэ буойсар саҥата иһилиннэ. “Иһиттин! Мин кинини сирэйин таһыйыам! Киһини дэҥнээбитигэр дьыалалаһыам! Ити киһи ойоҕун бу кэбилэтэн баран олорор. Туохха да кыһаммат дууһа! Киниттэн атын киһи тугу эбит толкуйдаан, тос мааһын биэриэ этэ…Ыый-ыыйбыан, аай-аайбыан! Талах төбөтүнэн да таарыйбатах оҕоҕутун бу айылаах кэбилэтэн баран олоруоххут дуо?! Кэрэдэҕи күн бүгүн үүрүҥ! Кыахтаах буолан баран кэриискэһити сирэйин быһыта сынньан, кэһэтэн баран үүрүөх баара!”– дьахтар саҥата өссө сүрдэннэ. “Тохтоо, хотуй, тохтоо! Эрэ суох киһи курдук атын киһи хоонньугар тоҕо киирэ сатаатыҥ?! Бу сааты-сууту! Киһиттэн тиэрэ кэбилэнэ сылдьаҕын! Эйигиттэн атын саатан саҥарыа да суох баара… Бар, хоскор киир!” – оҕонньор көбүөлэһэр саҥата иһилиннэ. “Акаары оҕонньор кыыскын бу үлүгэрдээх кэбилэтэн баран көмүскэһэриҥ оннугар ол-бу дии тураҕын! Ити киһигин күн бүгүн үүрбэтэххинэ, ынах уулатар ойбоҥҥор түһэн өлүөм! Бэйэҕит кэһэйиэххит… Ыый-ыыйбыан! Аай-аайбыан!” – кыыстара аҕатын да “хаардыы хаамта”. “Бу акаары кыыс саҥатын истэҕиэт-истибэккиэт! Оҕо буолан абыраары, олус да айгыһынна. Туох көрүө-истиэ баарай?!” – оҕонньор суланан барда.
Симон туран таҥынна. Таска тахсаары гыммыта, таҥаһа мэлигир. Бэҕэһээ куурда уурбут соно, бэргэһэтэ, үтүлүгэ, хаатыҥката суохтар. Били күтүөт буолуохсут ойоҕун иэстэспит быһыыта буолуо, таҥаһын барытын хомуйан, ылан уулаах иһиккэ симпит.
Уол туох да саҥата суох таһырдьа таҕыста. Аҥардас кээнчэлээх, халтаҥ сонноох төбө сыгынньах дьиэтин диэки бара турда. Дьиэлээх оҕонньор сон, бэргэһэ, хаатыҥка тутуурдаах сырсан тахсан эккирэтэн көрдө да, киһитэ тохтообото. Оҕонньор дьиэҕэ киирэн, күтүөтүн тоҕо солоон түһэрээт, хаһыыра-хаһыыра үлтү эттээн барда. Кыыстаах эмээхсин киһилэрин өлөттөрүмээри, аҕаларын икки окумалыгар иилистэ сырыттылар…
Симон кэлээт да, саҥата суох хоһугар ааста. Кисиэй: “Хайа, тоойуом, хайдах бу…”– эрэ диэн хаалла. Оҕонньоро кэлбитигэр: “Туох эрэ соччото суох быһыы буолбут быһыылаах. Оҕобут сыгынньах аҥаардаах кэлэн, хоһугар ааста. Ол аньыыта онон. Турбата да, аһаабата да. Ол ыалга бара сырыт эрэ. Туох буолбуттарый, билэн кэл”, – диэтэ.
Мэхээлэ Сиидэрэптэргэ кэлбитэ, бары “ар-бур” буолан баран дьиэ биирдии муннуктарын булан олороллор. Дьиэлээх оҕонньор: “Туох аанньа буолуохпутуй… Хаарыан үлэһиппиттэн маттым. Ити икки дууһа туох туһалаах дьон буолуохтарай? Айдааны тардарга эрэ бэртэр. Баҕайылар, саатар кыбыстар сирэйдэрин сүтэрбит дьон. Мэ, бу сону, бэргэһэни, хаатыҥканы, үтүлүгү. Уолгар биэрээр. Акаары кыыспын бырастыы гыннын. Ити дьахтар тугу да гынара суох буолан эҥин араас буолан киэбирэр. Сарсыҥҥыттан хотоҥҥо үлэлэһэ тахсыаҕа. Тэһитэ кэйиэлиир сыата көҕүрүөҕэ,” – диэтэ.
Мэхээлэ дьиэтигэр кэлэн: “Ким билээхтиэй, доҕоор, туох буолбутун. Быһа сэрэйдэххэ, мөлтөх быһыы буолбут бадахтаах. Оҕонньор сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх. Билигин да тыын быһаҕаһынан тыына хаалла. Туох-туох буолаахтыыр…”– сибигинэйэ былаан кэпсээтэ. Эмээхсин: “Оҕобут баччааҥҥа диэри оронуттан өндөйө илик. Уһуктаҕас быһыылаах, дөрүн-дөрүн көхсүн этитэр. Айыбын даа, баччааҥҥа диэри этэҥҥэ курдуга. Хайдах-хайдах буолан иһээхтиибит,” – диэн дьаахханарын биллэрдэ. “Кэбис-кэбис, ол-бу диэмэ. Этэҥҥэ буолаа ини,” – диэн оҕонньор саба саҥаран кэбистэ.
Бэрт курас хонук кэм үүннэ. Таһырдьа туох барыта тугу эрэ куһаҕаны түүйбүттүү бэркэ дьиппиэрэн, ыбыс ыарахан салгыннанан таала кэтэһэн турда. Сэлиэнньэ иһэ ийэ түүн ыас хара былаатынан саба куустаран чуумпурда. Тыынар-тыыннаах барыта түлүк уутугар уһунна. Чочумча буолаат, үөһээттэн дуу, алларааттан дуу иһиллэрэ биллибэт бүтэҥи ньирилэс тыас сыылан кэлэн, булумдьу уол хоһугар киирдэ уонна… дьэ, дьиҥнээхтик ньирилээн-ньиргийэн киирэн барда.
Мэхээлэлээх утуйа сытан, соһуйан-өмүрэн уһуктан кэллилэр. Оҕонньор салыбырас илиитинэн нэһиилэ ыстаанын, ырбаахытын булан кэттэ. Атах сыгынньах бакылдьыйан тиийэн, уолларын хоһун өҥөйөн иһэн саба тута оҕуста уонна тоҕо эрэ бөтөн лыһырҕата-лыһырҕата оронун диэки харбыаласта. Саҥа өгдөҥөлөөн эрэр эмээхсинигэр тииһин быыһынан сүр суостаахтык: “Сыт, акаарыа, туох үчүгэйи көрөөрү тура сатаатыҥ?!”– диэн нэһиилэ ыган таһаарда уонна куттаммыт оҕо курдук суорҕанын иһигэр киирэн салыбырыы сытаахтаата. Ол сытан “Баар эрэ буолларгыт, быыһааҥ-абырааҥ! Биһиги туох да аньыыта-харата суох түөһэйэрбит чугаһаабыт оҕонньордоох эмээхсиммит. “Күөх оту тосту үктээбэккэ, сытар ынаҕы туруорбакка” бэрт уу чуумпутук олорон кэллибит. Куһаҕана диэн кэннибититтэн хаалыах кэнчээри ыччаппыт суох…” – диэн хаһан да улаханнык ахтыбатах үөһээ айыыларыттан көрдөһөн-ааттаһан муҥнанна.
Булумдьу уол хоһун иһэ ньиргийэ-ньирилии, сата уотунан ыһыахтана турда. Хоһооно иһиллибэт кутурар саҥа тохтуох курдук буола-буола күүһүрэн кэлэн кутулунна.
Мэхээлэ санаатыгар дьиэтэ кытта кутурар хоһоону батыһан, тэҥҥэ эккирэһэр курдук. Суорҕан иһигэр тыына хаайтара сыһан моонньоох баһын быктарда. “Чэ, синэ биир!”– дии санаан уолларын хоһун диэки көрө түспүтэ, чараас хаптаһын истиэнэни нөҥүөлээн сырдык уот сандаара тыкпыта тыкпытынан турар эбит! Кутурар саҥа сөҕүрүйүөхтээҕэр өссө күүһүрбүккэ дылы. “Айыбыын! Туох алдьархайа ааҥнаатаҕай?!”– дии санаат, оҕонньор куттаммыт кутуйах хороонугар “сылыпыс” гынарын курдук суорҕанын анныгар “дьылыс” гынаахтаата.
Эмээхсин эрэйдээх биир оннук эрэйи көрө сытта. Баарыан көрүөх-билиэх санаата баһыйан, тураары өгдөҥөлөөбүтүгэр оҕонньоро сибигинэйэ былаан тойомсуйбат бэйэтэ тойорҕообута сүрэ бэрдэ. Кини оҕонньорунааҕар итэҕэһэ суох салла санаан, суорҕанын иһигэр киирбитэ ыраатта. Ийэ-хара көлөһүнэ түстэр да быган көрө илик. Көмүскэтэрэ эрэ көмүскэтин уута, харыһыйтарара эрэ хараҕын уута буола сытаахтаата.
Ол сытан оҕонньордоох эмээхсин утуйан хаалбыттарын бэйэлэрэ да билбэккэ хааллылар.
Сарсыарда турбуттара, бары барыта уруккутун курдук. Туох да уларыйбыта көстүбэт. Ынчыктаһан-хончуктаһан туруохпут дии санаабыттара, бэрт чэпчэкитик “тэп” курдук турдулар. Уолларын хоһугар саллан чугаһаабатылар. Чэйдээри тэринэн, саҥа олороотторун кытта Симоннара бу тахсан кэллэ. Бэрт маанытык таҥныбыт. Аҥаар илиитигэр суумкатын туппут. Санныгар сүгэһэрдээх. Соһуйан хаалан саҥата суох таалан олорор оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ: “Дьэ, бу мин баран эрэбин. Эһиэхэ өр кэмҥэ оҕо буолан олорор кыаҕы биэрбэтилэр. Ол эрэн биири өйдөөн кэбиһиҥ: эһиги мантан ыла ыалдьар диэни билиэххит суоҕа. Сүүс сааскытын ааһан баран аннараа дойдуга барыаххыт. Сотору кэминэн эһиэхэ тугунан да кэмнэммэт улахан үөрүү кэлиэҕэ. Ол үтүмэн дьол эһиги үйэҕитин уһатыаҕа. Чэ, этэҥҥэ буолуҥ,”– диэтэ, кэм да дөйөн олорор оҕонньордоох эмээхсини эр-биир сүүстэриттэн сыллаталаан ылла уонна тахсан барда.
Мэхээлэлээх Кисиэй олорбуттарын курдук олорон хааллылар. Кэмниэ- кэнэҕэс өйдөнөн: “Туох-туох диэтэ? Үөрүү диэтэ дуу? Ол туох үөрүүтэй?”– диэн муннулар-тэннилэр.
Оттон Сиидэрэптэр бу күн хара ааныттан быстан-ойдон, сатаммакка олордулар. Кыыстаах күтүөт сарсыарда эрдэлик көҕүрэттэ тахса сылдьан, туох эппитэ баарай, тоҥ чигдигэ тас уорҕаларынан таһылла түстүлэр. Туох эрэ бэйэлээх ылан бырахпытын курдук ыараханнык быраҕылыннылар. Иккиэн уҥа өттүнээҕи илиилэрин-атахтарын илдьи түһэн кэбистилэр. Этэн баран эҕирийиэх иннинэ ыһыы-хаһыы, ынчык-хончук, энэлиһии өрө оргуйа түстэ. Ийэлээх-аҕалара тахсан көрөөт, соһуйуу-өмүрүү, уолуйуу-куттаныы улахана буолла.
Мантан ыла Сиидэрэптэр түгэх хосторугар хамсыыр да кыаҕа суох буолбут кыыстаах күтүөттэрэ күнү быһа тугу да гыналлара суох буолан, дьэ, чахчы “сынньаннылар”. “Олоро сатаан олооччутунуун охсуспут” диэн өс хоһоонун курдук олоро-сыта сатаан күнү быһа этиһэн ылахтаһаллар, өлүөр илиилэринэн туох түбэһэринэн эпчиргэһэллэр. Тоҕо туохтан маннык буолбуттарын толкуйдаан көрбөккө, бэйэ-бэйэлэрин кытта тиниктэһэн, кыраһан-таныһан күннэрин бүтэрэллэр. Өйдөрүгэр-санааларыгар кыым да саҕа кыратык “кылам” гынар үтүө санаа охсуллуор диэри эрэйи көрүөхтэрин сэрэйэн көрбөккө, буруйдааҕы көрдөөн буугунаһан, бэйэ- бэйэлэрин хоруотаһан, күннэрэ-хонуктара күн көдьүүһэ суох ааһан истэ.
Күн-дьыл биллибэккэ, көтө-мөҕө элэгэлдьийдэ. Дьон көрдөҕүнэ, Мэхээлэлээх Кисиэй булумдьу уоллара барбытыттан санаарҕаабыт көрүҥнэрэ суох. Хата, кимнээҕэр “тэп” курдук сылдьаллар. Оҕонньордоох эмээхсин бэйэ-бэйэлэриттэн кистии-саба хаһан эрэ кэлиэхтээх үөрүүлээх күннэрин ээр сэмээр кэтэһэр курдуктар.
Саха киһитэ былыр да, аны да кэтэһэр ыһыах ыйдара тиийэн кэллэ. Сир-дойду күөх солконон сууланан, салгын чэбдигирэ ырааһыран, устар кыһыны быһа тыынар-тыыннаах санаа ымыыта оҥостубут сылааһа, сырдыга сыдьаайан, чахчы да кэтэһиилээх кэрэ кэм ыга анньан кэбистэ.
Мэхээлэлээх Кисиэй төһө кыаналларынан сахалыы сайбаччы таҥнан, улуус ыһыаҕар бардылар. Кинилэр саха киһитин сиэринэн ыһыаҕы көтүппэт идэлээхтэр. Саамай кэтэһэр кэтэһиилэрэ – оһуокай. Дьону кытта тэҥҥэ күнү батыһа хаамсар, үчүгэй этээччини истэр саҕа дьоллоох кэм күн аайы тосхойбот. Ыһыах кэнниттэн оһуокай тыллара өргө диэри кулгаахтарыгар иһиллэр курдук буолааччы ээ.
Оҕонньордоох эмээхсин бүгүн да үҥкүүттэн тахсыбакка, сэргэстэһэ хаамса сырыттылар. Хас да үтүө этээччилэр тохтоло суох эппиттэрин кэннэ биир оҕо киһи этэн-тыынан чоргуйан барда. Бу киһи саҥатын истээт, Мэхээлэлээх Кисиэй бэйэ-бэйэлэрин утарыта көрсөн ыллылар. Тыый, доҕоор, кинилэр бэркэ билэр куоластара – уолларын куолаһа илэ-бодо иһиллэр эбээт! Дьэ, буолар да эбит. Чахчы кини куолаһа! Оҕонньордоох эмээхсин олус долгуйан, салҕыы батыһар кыахтара суох буолан, чугастааҕы ыскаамыйаҕа баран олордулар. Иккиэн киксибит курдук оһуокай этэр киһини көрө сатаан кыҥастастылар. Киһилэрэ этэн-тыынан бу чугаһаан тиийэн кэллэ. Тай, доҕоор, Мэхээлэ бэйэтин эдэр эрдэҕинээҕитин көрөн соһуйда аҕай. Кисиэй чуут өмүрэ сыста. Оҕонньордоох эмээхсин дьон киһини көрө-көрө хайдах-хайдах буолан бардылар диэхтэрэ диэн тэйэ баран уоскуйа олордулар. Иккиэн киһи киһиэхэ майгынныырын сөҕөн кэбистилэр.
Мэхээлэлээх долгуйбуттара ааһан, хайа эрэ диэки хаамсыахха, аһыы да түһүөх баара диэн өгдөҥнөһөн эрдэхтэринэ, кинилэри көрдө-көрбүтүнэн Еля кыыс мааны бэйэлээх дьахтардаах эр киһи батыһыннарыылаах тиийэн кэллэ. Биирдэстэрэ соһуйуохтарын быатыгар баарыан оһуокай эппит эдэр киһи. Ыаллара кыыс: “Бу дьон эһигини ирдэһэллэр,” – диэн бэрт судургутук этээт, тэбинэ турда.
Оҕонньордоох тугу да өйдөөбөккө даллаһан турдахтарына, били мааны дьахтар: “Тоойуом, бу эт-хаан эһэлээх эбэҥ буолаллар. Кинилэри кытта билсэр күүтүүлээх күнүҥ тиийэн кэллэ,” – диэн үөйбэтэх өттүлэриттэн үөрүүлээх сонуну иһитиннэрдэ. Уол саҥа харахтаабыт күндү дьонун олбу-солбу сыллаталаан ылла. Ытамньыйан да ылыы, сыллаһыы-уураһыы, куустуһуу, ыйыталаһыы саҕаланна.
Мааны дьахтар уол ийэтэ эбит. Кини олох эдэр сылдьан, биир кэмҥэ Мэхээлэлээх Кисиэй уолларын кытта доҕордоһо сылдьыбыт. Ыал буоларга кэпсэтиилээхтэрэ үһү. Оттон биир сайын кэргэн буолуохтаах уола сураҕа суох сүппүт. “Быраҕан барда,”– диэн иһин уолу дьоно эмиэ сүтүктээн олороллорун сураһан билбит. “Эһиги оҕоҕутуттан ыарахан хааллым,”– диэн бааһыан баҕарбатах. Дьэ, бу быйыл оҕото: “Киһи аҕаттан айыллан орто дойдуга төрүүр. Мин да аҕалаах буолуохтаахпын. Аҕам, баҕар, бииргэ төрөөбүттэрдээҕэ буолуо. Ол аймахтарым оҕолорун кытта билсиһиэм этэ. Оччоҕо чороҥ соҕотох курдук сананыам суох этэ,”– диэн ийэтин хаайан, бу дойдуга ыһыахтыы кэлбит эбиттэр.
Мэхээлэлээх Кисиэйи ситэри дьоллоон, сиэннэрэ аҕатын аатын ылан Георгий диэн эбит. Тыл үөрэҕэр үөрэнэр үһү. Быйыл үөрэҕин бүтэрэн, үлэһит буолуохтаах үһү. Өссө үөрүүнү үксэтэн, үөрэнэ сылдьан билсибит кыыһынаан ыал буолуохтаахтар үһү. Ийэтэ Мария Федотовна соҕотох оҕотун сыбаайбалыан баҕарар эбит. Уола түбүгэ бэрт буолуо диэн соччо – бачча сыбаайбалыыр санаата суох үһү. Ону истэн Мэхээлэлээх Кисиэй өрө көрө түстүлэр. Тыый, доҕоор, соҕотох оҕону-сиэни сыбаайбалаабат диэн баар үһү дуо, сатаммат буоллаҕа. Хата, оҕонньордоох эмээхсин үгүс сыл муспут үптэрэ туһалаахха туттуллуоҕа. Туохха мунньалларын билбэккэ эрэ ордор үптэрин уурунан испиттэрэ, көр, көдьүүстүүр күнэ үүннэҕэ.
Оҕонньордоох эмээхсин соһуччу үөрүүлээх күннэрин уһата сатаабыт курдук утуйан биэрбэккэ, эргичийэ-урбачыйа сыттылар.
Мэхээлэ: “Туох барыта төрүөттээх. Куһаҕан да үчүгэйэ суох буолбат диэбиккэ дылы, Толбооноп уол массыыната саахалланан, Симон уол биһиэхэ кэлбэтэҕэ буоллар, баҕар, бүгүҥҥү дьоллоох күммүт үүнүө суоҕа эбитэ буолуо,” – диэн саныы сытта. Кини устунан били — били күнү санаан кэллэ. Онно оҕонньор атах сыгынньах лэппэрдээн тиийэн, ааны аһа баттаан иһэн, төттөрү саба тута охсубута. Ол кыл түгэнэ оҕонньор өйүттэн сүтэн-оһон хаалбатаҕа… Кини арыйа баттаат, уолун Симоны буолбатах, атын Улуу Дьаалыны көрбүтэ. Саннын байаатын ааһар хаар маҥан баттахтаах, бүтүннүү уоттаах кыаһаанынан ыһыахтаммыт сарыы таҥастаах, бэйэтиттэн эрэ мэнэкэ улаханнаах дүрбүөннээх дүҥүрдээх сүдү кырдьаҕас ойо — тэбэ сылдьарын көрөн, дөйөн туруо эбитэ буолуо. Ону баара былаайах аннынан чолбоодуйа түспүт уоттаах харахтар быһа кымньыылыырга дылы гыммыттара. Хата, онно хайдах хам хараҕаланан хаалбатаҕа буолла? Туох эрэ биллибэт сүдү күүс ааны “хап”гына саба баттаат, кинини сыыһа – халты үктэтэн оронун булларбыта ээ. Дьиҥинэн кини саҥарар да кыаҕа суоҕа. Ол Улуу Дьаалы эмээхсини өгдөҥөлөөбөт курдук “хам” этэн кэбиспитэ.
Аны санаатахха, кылгас кэмҥэ оҕо буолан маанылана сылдьыбыт Симон уоллара көннөрү киһи буолбатах эбит. Мэхээлэлээх Кисиэй хас күн аайы ахта-саныы сылдьар уолларын суохтууллара бэрдин иһин атын эйгэттэн ананан кэлэн, кинилэри дьоллообут биллибэт күүс эбит. Сэрэйдэххэ, ити сүдү күүс оҕо киһиэхэ сиэннэригэр эбэлээх эһэтин ирдэһэр өй-санаа уктаҕа буолуо…
Бэс ыйа, 2013 сыл.