Быйыл кулун тутарга Москваҕа чааһынай коллекцияттан 1938 сыллаахха суруллубут улахан хартыына (173х145 см) көстүбүтүн туһунан ыстатыйа интернет-сайтарга тарҕанан көннөрү ааҕааччылар да уонна чинчийээччилэр да ортолоругар улахан сэҥээриини ылла, элбэх санааны үөскэттэ. Хартыынаҕа Саха АССР-тан ССРС Верховнай Сэбиэтин бастакы дьокутааттара уруһуйдаммыттар:
- Олесова Ирина Дмитриевна ( хартыына ортотугар), Саха сиригэр «Бочуот Знага» уордьан бастакы кавалера. П.А. Ойуунускай «Дорообо, туйгун кыыс Өкүүчэ» хоһоонун киниэхэ анаан суруйбута. Оччолорго уордьанынан наҕараадалааһын олус сэдэх этэ. Ол иһин И.Д.Олесова аата өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ньиргийбитэ;
- Сидорова Софья Петровна ( уҥа бүтэһик) ити кэмҥэ Бүтүн Сойуустааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт иһинэн Саха АССР бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн үлэлиирэ. Кэлин Саха АССР Верховнай Сэбиэтин Президиумун бастакы бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ;
- Шемяков Николай Васильевич ( хаҥас бүтэһик), эбэҥки, стахановец-булчут ( хартыынаҕа саалаах турар). Кэлин Эдьигээн оройуонугар уһуннук исполком бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ;
- Новикова Дарья Петровна ( аллара ортотугар), бурдук үлэтин стахановеһа ( хартыынаҕа сэлиэһинэй түүтэҕин тутан турар). Кэлин Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕунан буолбута;
- Курилов Николай Константинович ( үөһэ уҥаттан бүтэһик), дьүкээгир, Аллараа Халымаҕа таба иитэр хаһаайыстыбалары тэрийиигэ күүскэ үлэлэспитэ.
Хартыынаҕа Саха сириттэн талыллыбытт Верховнай Сэбиэт дьокутааттара ойууламмыттарын быһыытынан, П.А Ойуунускай уонна П.М.Певзняк эмиэ баар буолуохтаахтар этэ. Ол оннугар кимнээҕэ биллибэт икки киһи киирэн турар. Ойуунускай уонна Певзняк кэлин репрессияҕа түбэһэннэр, худуоһунньук кинилэри сотон баран, атын дьону туруорбут буолуон сөп. Нууччалыы көрүҥнээх киһи оннугар бастаан утаа, көстүүмүттэн көрдөххө, БСКП (б) Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкирэтээрэ Певзняк Павел Михайлович ойууламмыт буолуон сөп диэн сабаҕалааһын баар эбит. П.М. Певзняк 1939 с. сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн ытылларга ууруллубута. Кэлин бириигэбэр 8 сыллаах лааҕырынан солбуллубута. Онтон кини эргиллибэтэҕэ. И.Д.Олесова хаҥас өттүгэр турар дьахтар эмиэ кэлин П.А.Ойуунускай оннугар киллэриллбит буолуон сөп. Ойуунускайы 1938 с. олунньу 3 күнүгэр ССРС Верховнай Сэбиэтин 1 сессиятыттан төннөн истэҕинэ Иркутскайга НКВД уорганнара тутан хаайбыттара. Хартыына Бүтүн Сойуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапкатын (ВДНХ) «Дальний Восток» павильонун фрезкэтигэр эскиис быһыытынан оҥоһуллубут эбит. Онно Саха АССР ситиһиилэрин көрдөрөр туспа саала баара. Саха сирин ситиһиилэрэ 1939 сыллаахха ити быыстапканы ыытыы кэмигэр көрдөрүүгэ туруоруллубуттара. Онно хартыынаҕа уруһуйдаммыт И.Д.Олесова, Н.В.Шемяков, Д.П.Новикова, Н.К.Курилов кыттыыны ылбыттара биллэр. Бу хартыына реставрация кэнниттэн хас да быыстапкаҕа көрдөрүүгэ туруорулла сылдьыбыт. Айымньы уус-уран өттүнэн билигин да дьоһуннук көстөр. Үлэттэн дьоллорун булбут дьоруойдары астына, киэн тутта көрөҕүн.
Хартыына бастакы варианыгар П.А. Ойуунускай уонна П.М.Певзняк көрдөрүллэн баран кэлин сотуллубут буолуохтарын сөп диэн сабаҕалааһын бигэргэтилиннэҕинэ, хартыына историябыт уустук кэмнэрин көрдөрөр айымньы буолан тахсар.
Онон бу хартыынаны Саха сиригэр аҕалыы историческай уонна политичекай даҕаны суолталаах буолан тахсан кэлэр. Ол эрээри хартыына кимиэхэ баара билигин да биллибэт.
Көрдөөһүн ыытыллар
Ефросиния Ноговицына, НХМ научнай үлэһитэ
Соторутааҕыта биллибэт худуоһунньук Саха сирин чулуу дьонун уруһуйдаабыт хартыыната көстөн бары даҕаны көх-нэм буола түстүбүт. Ыстатыйаны ким суруйбута биллибэт. Ол эрээри, махталым улахан. Хартыына, кырдьык, үчүгэй, табыллыбыт. Ыыппыт киһи сабаҕалааһына да сөп курдук. Кырдьык, бу 1937 с. норуот талбыт дьокутааттара.
Ол эрээри, биир сыыһа баар. Нууччалыы көрүҥнээх киһи П.М. Певзняк буолбатах. Иван Дмитириевич Варламов диэн Алдан оройуонуттан талыллыбыт дьокутаат.
Бу дьон үтүө мөссүөннэрэ норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин көрдөрөр быыстапкаҕа (ВДНХ) арыллыахтаах павильоҥҥа ананан айыллыбыттара. Аата бастаан «Павильон Восточно-Сибирского, Дальневосточного краев, Бурят-Монгольской, Якутской АССР» диэн этэ, онтон кэлин «Павильон Дальнего Востока» диэн уларыйбыта. Билигин ити павильон суох. 1970-с сылларга умайан хаалбыт.
Хартыына хайдах, хаһан, хантан көстүбүтэй? 3-4 сыллааҕыта ВДНХ үлэһиттэрэ «Художники ВДНХ» диэн быыстапканы аһарга тэринэн күүстээх үлэни ыыппыттара. Элбэх музейдары, чааһынай дьону кытары билсэн кэпсэппиттэрэ, олохтон барбыт худуоһунньуктар аймахтарын кытта көрсүбүттэрэ. Быыстапканы тэрийии кураатара Дарья Макарова ити көрсүһүүлэри ыыта сылдьан худуоһунньук Оксана Павленко «Лучшие люди Якутии» диэн ааттаах үлэтин эскииһэ чааһынай бас билиигэ баарын билбит уонна 2015 с. ахсынньы 10 күнүттэн 2016 с. кулун тутар 13 күнүгэр диэри үлэлээбит быыстапкаҕа ити хартыына туруорулларын ситиспит.
Оксана Павленко үксүн ВДНХ-ҕа үлэлээбит быһыылаах. Атын да павильоннарга элбэхтик үлэлээбит эбит. Бу быыстапка 1935 сылтан саҕалаан тэриллэн барбыта уонна 1939 с. атырдьах ыйын 1 күнүгэр арыллыбыта. ВДНХ худуоһунньуктара саамай эрэйи көрбүт худуоһунньуктар этэ диир оруннаах. Кинилэр эдэр Сэбиэскэй былаас чулуу дьонун уруһуйдаан көрдөрөр үлэлэри оҥоруохтаах этилэр. Ону баара 1937 сылтан кинилэртэн үгүстэрэ хаайыыга барбыттара, ытыллыбыттара. Ол иһин кинилэр оннуларыгар атын дьону суруйарга элбэхтик күһэллибиттэрэ. Аны ол дьон хаартыскалара кэмигэр кэлбэккэ эмиэ кэккэ ыарахаттары үөскэтэрэ. Биһиги дьоммут ааттара барыта билиннэ курдук.
Арай, үөһээ турар биир дьахтар аата биллибэт. Быыстапка ирдэбилинэн павильоҥҥа тыа хаһаайыстыбатын биллэр үлэһиттэрэ эрэ көрдөрүллүөхтээхтэрэ. Онон биир эмит оройуон чулуу үлэһитэ көрдөрүллүбүт буолуон сөп.
1939 сыллааҕы быыстапканы ол кэмҥэ уһуллан бүтүн норуот тапталын ылбыт «Подкидыш», «Свинарка и пастух» киинэлэргэ көрүөххэ сөп. ВДНХ бу быыстапкатын каталога оҥоһуллубут эбит. Онно төһө кыалларынан хас биирдии худуоһунньук олоҕо, үлэтэ суруллубут. Ол каталокка Оксана Павленко туһунан эмиэ баар буолуохтаах.
Билигин бу хартыынаны көрдөөһүн ыытыллар.
Татьяна Павлова