… Кырачаан Снежана балыыһаҕа сытар кэмигэр кинини эмтээбит быраас ураты холку, сылаас сыһыана хайа да эмтээҕэр түргэнник үтүөрдүбүтүн ааттаах-суоллаах учуонай күн бүгүҥҥэ диэри өйдүүр.
Бүгүн Наука уонна технология сылынан уонна Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэринэн оҕо сааһыттан иитиэхтии сылдьыбыт баҕа санаатын толорон, доруобуйа харыстабылын эппиэттээх салаатыгар үлэлиир мэдиссиинэ наукатын дуоктара, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Медицинскэй институтун бэрэпиэссэрэ Снежана Слепцованы кытта эмчит уустук үлэтин, учуонай-дьахтар олоххо аналын туһунан кэпсэтэбит.
Оҕо саастан саҕыллыбыт дьулуур
Биллэн турар, учуонай буолан төрөөбөттөр. Киһи олоҕо оҕо сааһыттан табатык салаллан барыытыгар, олоҕор ситиһиигэ, сайдыыга дьулуурдаах буоларыгар, бастатан туран, төрөппүттэн тутулуктааҕа чахчы. Снежана Слепцова аҕата Спиридон Васильевич өр сылларга Томтор орто оскуолатыгар дириэктэрдэрдээбитэ. Онтон төрөөбүт нэһилиэгэр баһылыгынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини төрөөбүт Өймөкөөнүн сайдыытыгар бүтүн олоҕун анаабыт, дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар үтүө өйдөбүлүнэн хаалбыт убаастанар киһи. Хомойуох иһин, олоҕун саамай айар-тутар үгэнигэр сылдьан ыалдьан, эмискэ олохтон туораабыта. Ийэтэ Өймөкөөн улууһун биллэр кыраайы үөрэтээччитэ, РФ үтүөлээх учуутала Мария Поликарповна, оройуон үгүс көлүөнэ дьонун үтүөҕэ-сырдыкка уһуйбут киһи. Бу ыалтан икки учуонай иитиллэн таҕыста. Уоллара Спиридон Слепцов – биологическай наука хандьыдаата. Эмиэ, төрөппүттэрин утумнаан, төрөөбүт оройуонун устуоруйатын дириҥник хорутан үөрэтэр уонна сырдатар учуонай.
Снежана Спиридоновна эмчит идэтигэр уһуйуллуутугар бастакы олугу уурбут дьонунан Егор Новгородовы — биология уонна Светлана Атастырованы химия учууталларын ааттыыр. “Оттон инфекционист-быраас хайысхатын талыыбар улахан оруоллаахтарынан институкка үөрэппит преподавателлэрим буолаллар”, — диэн киэн тутта кэпсиир профессор.
“Өрөбөлүүссүйэ кэминээҕи ньыматтан” тэйии
— Снежана Спиридоновна, эн Саха сиригэр бэрт сэдэх идэлээх эмчиккин. Учуонай быһыытынан “гепатит вируһа” диэн хайысхаҕа анаан идэтийэҕин. Бу үлэҥ туһунан сырдатарыҥ буоллар.
— Хомойуох иһин, биһиги өрөспүүбүлүкэбит В, С уонна Д гепатит вирустара олус тарҕаммыт эрэгийиэннэр ахсааннарыгар киирсэр. Дьарҕа ыарыһах ахсаана аҕыйыахтааҕар өссө элбээн иһэр. В уонна С гепатит ыарыылаах киһи ахсаана кэлиҥҥи 20-25 сылларга Саха сиригэр олус элбээтэ. Хас да сыл ыытыллыбыт үлэ уопутугар тирэҕирэн, быарынан ыалдьар ыарыһахтарга мэдиссиинискэй көмөнү оҥоруу анал тиһигэ олохтоммута. Бу үлэ Санкт-Петербург куорат инфекционнай сулууспатын уопутугар олоҕурар. Ол эбэтэр, эрдэттэн сэрэтэр быһыы (вакцина) оҥоруу, вируһу кэмигэр эмтээн бохсуу, хроническай гепатиттаах дьону ыарыылара саҥа саҕаланан эрдэҕинэ булуу уонна ону эрдэттэн эмтээһин улахан көдьүүһү биэрэр. Маныаха дьону үөрэтэр-сырдатар үлэ көдьүүһү эмиэ биэрэр.
Гепатиттан сэрэтии көрүҥэ
— Быар ыарыытын эмтиир сөптөөх эмп-томп баар дуо? Гепатиттан сэрэтии сүрүн көрүҥэ тугуй?
— Бүгүҥҥү күҥҥэ гепатит вируһун бохсор, киһи атын уорганыгар кутталы суоһаабат эмп-том баар. Холобура, С гепатиты биһиги анал схеманан 2 ый эмтээн бохсуохпутун сөп. Онон хроническай быар ыарыылаах дьон бэйэлэрин инфекционист-быраастарыгар сылдьан, көрдөрүнэллэрэ булгуччулаах. Быраас ыарыыны кэмигэр бэлиэтии көрөн, эмп аныыр.
В уонна Д гепатиты бохсууга быһыы ыытыллар. Биһиги анал быһыыны оҥорор Национальнай халаандаарга олоҕуран, 20 сыл устата вакцинация ыыттыбыт. С гепатикка вакцина суох. Цирроз уонна рак ыарыылары бохсууга В, С, Д хроническай гепатиты булар инниттэн сыл аайы нэһилиэнньэҕэ диспансеризация ыытыллар. Хроническай гепатиттаах киһи кырата сылга биирдэ олорор сиригэр быар УЗИ-тын ааһыахтаах. Ыарыһах хайаан да гепатит вируһуттан босхолонор инниттэн эмтэнии кууруһун ааһыахтаах. Оччотугар эрэ ыарыы салгыы тарҕаныа суоҕа.
Кэлиҥҥи сылларга С гепатиты ОМС, инбэлииттэри эмтээһин бырагыраамаларынан эмтиибит. Бүгүҥҥү күҥҥэ эригийиэннээҕи быраагырааманы олоххо киллэрии уолдьаспытын бэлиэтиир тоҕоостоох. Д гепатиты эмтииргэ аныгы көрүҥ баар буолла, онон ыарахан ыарыыны эминэн кыайарга эрэл баар. Өрөспүүбүлүкэҕэ бэйэтэ филиаллардаах Гепатологическай киини аһыы – кэм ирдэбилэ. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэ ыраах улуустарыгар нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун чинчийэр көһө сылдьан үлэлиир эмчиттэр биригээдэлэрэ тэриллэрэ наада.
Ыарыһах ахсаана – сыыппара хараҕынан
— Өрөспүүбүлүкэҕэ цирроз уонна быар рагынан ыалдьар киһи ахсаана төһө элбэҕий?
— Бүгүҥҥү күҥҥэ 15 014 киһи учуокка турар. Онтон В гепатиттаах — 6241, С – 6884, D – 1154, микст – 552 киһи. Цирроз ыарыылаах киһи — 427, рак ыарыылаах – 49. Маннык кэтээн көрүү РФ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин сорудаҕынан 2012 сыллаахтан пилотнай бырайыак быһыытынан тэриллибитэ. Бу өрөспүүбүлүкэҕэ буола турар быһыыны-майгыны билэргэ олус суолталаах иһитиннэрэр-ырытар көрүҥүнэн буолар.
Наука чинчийиитэ
— Наукаҕа олоҕуран, гепатит вируһун чинчийиигэ туох үлэ барарый?
— Өрөспүүбүлүкэтээҕи клиническэй балыыһа баазатыгар В, С уонна Д гепатиттары саҥа эминэн эмтээһиҥҥэ чинчийии ыыппыппыт. Билигин С уонна Д гепатиты чинчийиигэ Арассыыйа пуондатын икки фундаментальнай чинчийиитин бырайыагын үлэлэтэбит. Биһиги аспираннарбыт ыарыы хаамыытын чинчийэллэр. Бу үлэ Саха сирин усулуобуйатыгар гепатит ыарыытын төрүөтүн булан, ыарыһахтары көдьүүстээхтик эмтииргэ олугу ууруоҕа. Холобура, Д гепатитынан ыалдьыы ордук Саха сиригэр уонна Тываҕа үгүстүк бэлиэтэнэр.
Сэрэтэр үлэ
— Дьоҥҥо өйдөтөр-сэрэтэр үлэ хайдах ыытылларый?
— Ханнык баҕарар ыарыыны кыайарга ыарыһах бэйэтэ бу ыарыы туһунан билиитэ улахан оруолу оонньуур. 2014 сылтан ХИФУ мэдиссиинискэй институтун килииникэтигэр быардара ыалдьар ыарыһахтар оскуолаларын тэрийбитим. Манна ыарыһахтарга уонна кинилэр аймахтарыгар бу ыарыы туһунан сиһилии кэпсиибит, ыарыһах уйулҕатын туругар өйөбүлү оҥорууга көмө буолар лиэксийэлэри ааҕабыт. Маны таһынан, 20 сыл устата үгэс быһыытынан өрөспүүбүлүкэтээҕи гепатит-оскуолалары үлэлэтэбит. Манна улуустар киин балыыһаларын быраастарын үөрэтэбит. Маны таһынан, 20 сыл устата өрөспүүбүлүкэтээҕи гепатит-оскуолалары үлэлэтэбит. Бэйэбит лиэксийэ ааҕарбыт таһынан, Арассыыйа киин куораттарын биллиилээх учуонайдарын ыҥыран, бу үлэбитигэр кытыннарабыт.
Эпэрээсийэни хамыыһыйа быһаарар
— Киһи быарын уларытыы курдук уустук эпэрээсийэни оҥоруу хаһааҥҥыттан саҕаламмытай?
— Кэлиҥҥи сүүрбэ сылга өрөспүүбүлүкэҕэ быары эпэрээссийэлээһиҥҥэ “өрөбөлүүссүйэ кэминээҕи ньыматтан” арахсан, биллэ сайынныбыт. Ол курдук, быар цирроһа уонна быар араага курдук вируснай гепатит ыарахан ыарыыларын холкутук эмтиир буоллубут. Бүгүҥҥү күҥҥэ 50-тан тахса ыарыһахха быар эпэрээссийэтэ ситиһиилээхтик оҥоһулунна. Бу дьон бары өрөспүүбүлүкэҕэ эмтэннилэр, кэтээн көрүүнү бараллар.
— Быары уларытыы эпэрээсийэтин оҥоруу төлөбүрдээх дуо?
— Анал хамыыһыйа быһаарыытынан эпэрээсийэни Москватааҕы А.И Бурназян аатынан хирургия уонна трансплантология киинигэр уонна Дьокуускайдааҕы медицинскэй кииҥҥэ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин нөҥүө босхо квотанан оҥороллор. Эпэрээсийэ кэнниттэн салгыы эмтэнии сыаната, эмтэнэр сиргэ айан ороскуота федеральнай бырагыраама чэрчитинэн ыытыллар буолан, судаарыстыбаттан төлөнөр. Биһиги Саха сиригэр быары уларытар эпэрээсийэҕэ ыарыһаҕы бэлэмнээһиммитин уонна кинини эпирээсийэ кэнниттэн кэтээн көрүүбүтүн үгүс эригийиэннэр уопут атастаһыытын быһыытынан үлэлэригэр туһаналлар.
Ыарыһаҕы кытта — суукканы эргиччи
– Сыстыганнаах COVID-19 ыарыыны эмтээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэтээҕи теле-мэдиссиинэ киинин аһан үлэлэтэҕит. Бу киин салайааччытын быһыытынан үлэ хайдах ыытылларын билиһиннэриэҥ дуо?
– Сыстыганнаах дьаҥ өрө туруутун саҕана эрэгийиэннээҕи Суһал ыстаап сорудаҕынан 2020 с. муус устар 17 күнүгэр ыарыһахтары тэйиччиттэн эмтииргэ сүбэ-ама биэрэр соруктаах Өрөспүүбүлүкэтээҕи клиническэй балыыһа баазатыгар анал теле-мэдиссиинэ киинин аспыппыт. Кииҥҥэ үлэлиир эмчиттэр састааптарыгар: инфекционист, пульмонолог, клиническэй фармаколог быраастар киирбиттэрэ. Биһиги кэллиэгэлэрбитигэр барыта холбоон 1500-тан тахса араас хайысхалаах сүбэ-ама биэрдибит, үгүс ыарыһаҕы санитарнай авиациянан Дьокуускай балыыһаларгыгар аҕаллыбыт. Билигин үлэбит орун-оннун булан, холкутук үлэлиибит. Сыстыганнаах дьаҥ турбут бастакы ыйдарыгар, эмчиттэр бу ыарыыны кытта аан бастаан көрсүбүт буолан, суукканы эргиччи үлэлии сылдьыбыппыт. Хас биирдии ыарахан ыарыһаҕы кэтээн көрөр эбит. Бу дьоммут үтүөрэн, “бэттэх кэллэхтэринэ”, оҕолуу үөрэрбит.
Олох умсулҕана
— Снежана Спиридоновна, эн түбүктээх, ыарахан үлэлээх киһи, наукаҕа сыстан үлэлиириҥ, үөрэтэриҥ таһынан, тугунан дьарыктанаргын сөбүлүүгүнүй? Дьахтар киһи быһыытынан дууһаҥ туохха чугаһый?
— Уруһуйдуурбун олус сөбүлүүбүн. Иллэҥ кэммэр ордук киистэнэн уруһуйдуубун. Айылҕаҕа сылдьарбын туохтааҕар да ордоробун. Уопсайынан, уустук үлэлээх буолан, миигин дуоһутар, эньиэргийэ биэрэр дьарыгы талабын. Ол дууһабын уоскутар, күүс эбэр.
— Кэлиҥҥи кэмҥэ олоххор эйигин туох эрэ соһуппут уһулуччу түгэн баар дуо?
— Киһи олоҕо оннук түгэннэр баар буолан, интэриэһинэй буоллаҕа. Миэхэ оннук соһуччу умнуллубат түгэнинэн быйыл, Наука уонна технология сылыгар, тапталлаах үөрэммит кыһам “Бастыҥ выпускник – университет киэн туттуута” диэн бочуоттаах ааты иҥэриитэ буолар. Биллэн турар, университеты бүтэрбит үгүс киһи маннык улахан наҕараадаҕа тиксэр кыахтаах. Саха сирэ киэн туттар дьоно элбэх буоллаҕа. Онон быйыл бу дьоһуннаах аат миэхэ тиксибитигэр үлэлиир кэлэктииппэр, бочуоттаах ааты иҥэрэр хамыыһыйаҕа миэхэ эрэллэрин барҕа махталбын тиэрдэбин.
— Эн ханнык дойдуга сынньанаргын сөбүлүүгүнүй?
— Кэлиҥҥи кэмҥэ сынньалаҥ туһунан толкуйдаабаппын даҕаны. Ол эрээри төрөөбүт дойдубар — Өймөкөөнүм Томторугар биирдэ эмэ, түгэн көһүннэҕинэ баран кэлиим – тугунан да кэмнэммэт сирдээҕи дьолум. Бииргэ үөскээбин дьоммун, “эн-мин” дэһэр биир дойдулаахтарбын көрсүүм, кинилэри кытта күннээҕи түбүктэрин туһунан сэһэргэһиим, этиэхтэн кэрэ айылҕалыын алтыһыым — сылы быһа миигин сылааһынан угуттуур.
— Снежана Спиридоновна, Дьахтар күнүгэр эн туох бэлэҕи биэрэллэрин сөбүлүүгүнүй?
— Миигин саныыр чугас дьоммуттан болҕомто саҕа күндү суох. Ол баар – саамай бастыҥ бэлэх. Кэргэним Николай Иннокентьевич юрист-адвокат, уолум Максим Москватааҕы неврологияны чинчийэр институту бүтэрэн баран, билигин М.В Ломоносов аатынан МГУ аспирана, кыыһым Маша 8-с кылаас үөрэнээччитэ.
… Кэпсэтиибит түмүгэр сэһэргэһээччибиттэн: “2021 сыл Арассыыйаҕа – Наука уонна технология, Саха сиригэр Чэбдигирии сылларынан биллэрилиннэ. Биир тылынан эттэххэ, учуонай уонна эмчит – эн сылларыҥ. Туох санаалааххын маныаха?” диэн ыйыппыппар, Снежана Слепцова маннык хоруйдаата: “Сыстыганнаах дьаҥ да ырылхайдык көрдөрбүтүнэн, үлэлиир үлэм хайысхатынан да эттэхпинэ – мэдиссиинэ наукатыгар ураты болҕомто ууруллуон наада. Кэлиҥҥи сылларга муҥутуурдук сайдар аныгы технология олохпутугар өтөн киирбитэ үөрдэр. Онон учуонайдар уонна эмчиттэр наукаҕа уонна мэдиссиинэ салаатыгар өссө балысхан ситиһии биһигинниин аргыстаһыан баҕарабыт уонна онно туһааннаах сайдыы тэтимигэр толору бэлэммит диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ”.
Елена ПОТОЦКАЯ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Снежана Слепцова дьиэтээҕи архыыбыттан.