Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бааһынайа, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, Ил Дархан Гранын хаһаайына Константин Фомин киэн тутта маннык этэр.
Улуус биир бастакы бааһынайа
Сэргэ Бэс — уруккута учаастак аатырбыт, билигин сайдыыга тэтимнээхтик хардыылыыр нэһилиэк. Манна Фоминнар диэн Амма улууһугар эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биллэр-көстөр дьоһун ыал олорор. Ыал аҕа баһылыга Константин Матвеевич Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун орто сүһүөх салайар үлэһиттэри бэлэмниир салаатын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэриэҕиттэн, И.Я. Строд аатынан сопхуоска хонуу биригэдьииринэн, отделение управляющайынан, «Победа» сопхуоска кылаабынай агрономунан, Сулҕаччы нэһилиэгэр олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. 1980-с с. Амма кырыс сирин туһаҕа таһаарыы хамсааһыныттан туора турбатаҕа, «Целиннэй» сопхуос дириэктэрин хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччы уонна диспетчер курдук түгэҕэ көстүбэт түбүктээх үлэ үөһүгэр сылдьыбыта. 1991 с. олох тутула уларыйан, ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмыта, тыа сирин дьонун үлэнэн-хамнаһынан хааччыйан олорбут сопхуостар эстибиттэрэ, үп-харчы олус кырыымчык, хамнас кэлбэт буолбута. Дьэ маннык кэмҥэ Константин Матвеевич бааһынай хаһаайыстыба тэринэр бигэ санааны ылыммыта. Кэргэнэ Раиса Ивановналыын сүбэлэһэн, бастаан сибиинньэ иитэргэ быһаарыммыттара. Ити салааҕа хас да сыл үлэлээн баран, ынах сүөһүнү иитиигэ идэтийэргэ соруктаммыттара. Бэйэлэрин сүөһүлэригэр эбэн, Уус Алдан Найахытыгар тиийэн, онно Красноярскай уобаластан аҕалыллыбыт ынахтары ылан, күүстээх үлэҕэ туруммуттара. Ити 2002 сыллаахха этэ. Дьэ ити кэмтэн ыла харыларын күүһүнэн хаһаайыстыбаларын сайыннаран, күн бүгүнүгэр диэри үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 2006 сыллаахха сайылык туттубуттара да уота, суола суох буолан, дэриэбинэ таһыгар кииннэнэн үлэлииллэр.
2013 с. «Бааһынай хаһаайыстыба базатыгар сүөһүнү иитэр дьиэ кэргэн пиэрмэтин тэринии» федеральнай бырагыраамаҕа киирсэн, үс мөлүйүөннээх граны ылбыттара. Ол харчыга эбии баантан кирэдьиит ылан, 100 ыанар ынах турарыгар суоттаммыт саҥа хотону туттубуттара. Былырыын 98 ыанар ынахтан баалабайынан 120 т үүтү ыан, «Амма» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибигэр туттардылар. Быйыл да ити кирбииттэн түспэт соруктаахтар. Биэс үлэһити хамнастыырга тиэхиньикэ алдьанарын, сэлээркэ тиийбэтин, 35 гектар ходуһаны таһынан эбии сир түүлэһэн оттуур о.д.а. ороскуоту сабынарга кинилэргэ «Чэбдигирдии» бырагыраамата улахан көмө буолар.
Дойду тардыыта күүстээх
Фоминнар бигэ тирэхтэринэн ыччаттара буолаллар. Уолаттар төрдүөн анал идэлээх үлэһит буолан, дойдуларыгар тахсан, аҕаларын тула мустан үлэ үөһүгэр сылдьаллар.
Улахан уол Александр Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрэн, математика учуутала идэлээх. Оскуолаҕа үлэлии сылдьан, дойдутун ахтара бэрдиттэн, 2010 с. Сэргэ Бэскэ төннүбүтэ. «Тыа хаһаайыстыбатын ыччат сайыннарыахтаах» диэн санаанан салайтаран, хортуоппуйу үүннэриинэн дьарыктанар бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммитэ. Бастакы сылыгар массыынатын атыылаан, сиэмэ хортуоппуй атыыласпыта. Өссө биир кэмҥэ уон киилэҕэ тиийэр ыйааһыннаах арбузтары үүннэрэн, улууһун дьонун соһутан турар. Ити курдук, үлэтин саҕалыырыгар барытын бэйэтин кыаҕынан тэриммитэ. Кэлин бырагыраамаларга киирсэн, тиэхиньикэтин саҥарта, хортуоппуйу олордор, көмөр уонна ууну ыстарар тэриллэри атыыласта, сири тупсаран оҥоруу бырагырааматын чэрчитинэн носуостаах ыстаансыйалаах уу ситиминэн хааччынна. Аҕыс гектартан саҕалаан, билигин 60 гектар бааһынаҕа үлэлиир, ол иһигэр хортуоппуйу 45 гектарга үүннэрэр. Быйыл оҕуруот аһын харайар ыскылааты туттан эрэр. Александр Константинович тус үлэтигэр уопсастыбаннай үлэни дьүөрэлээн, эдэр бааһынайдар өрөспүүбүлүкэтээҕи ассоциацияларын сэбиэтин салайар.
Москубатааҕы үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрбит юрист уонна технолог идэлээх Владислав Мииринэйдээҕи ИДьО-ҕа хас да сыл үлэлээн баран, дойдутугар эргиллибитэ түөрт сыл буолла. Сылгыга идэтийэр бааһынай хаһаайыстыбатын тэринэн, Сэргэ Бэстэн биир көс тэйиччи сытар Бүтэйдээх диэн сиргэ сылгы базатын тутунна. Билигин отучча биэлээх.
Москубатааҕы судаарыстыбаннай университет уунан хааччыйыы салаатын бүтэрэн, «Якутскэнерго» хампаанньаҕа, «ОДьКХ“ ГУТ-ҕэ үлэлээбит Альберт тыа хаһаайыстыбатын эбийиэктэрин тутуунан дьарыктанар чааһынай урбаанньыт. Аммаҕа „Бөтүҥ“ кэпэрэтиип аныгылыы технологиянан хааччыллыбыт хотонун туппута. Быйыл убайа Александрга температуратын бэйэтэ салайынар оҕуруот аһын ыскылаатын тутуутун саҕалаата, эһиил үлэҕэ киллэрэр былааннаах.
Кыра уол Константин Тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыбаннай академиятын бүтэрэн баран, Сэргэ Бэс дьаһалтатыгар исписэлииһинэн үлэлээбитэ. 2015 с. бааһынай хаһаайыстыбатын тэринэн, саҥа саҕалыыр бааһынайдарга анаммыт бырагыраама 1,5 мөлүйүөннээх граныгар тирэҕирэн, сүүс сүөһү турар хотонун тутунна. Сүрүннээн эти оҥорууга үлэлиир, дуогабар быһыытынан, сылга отучча субан сүөһүнү соҕотуопкаҕа туттарар. Кини игирэтин аҥаара Анастасия, ыал соҕотох кыыһа, ХИФУ медицинэҕэ институтугар үөрэнэр. Сайыҥҥы уһун өрөбүлүгэр кэллэҕинэ, дьонугар көмөлөһөн, ньирэй көрөр, ынах ыаһар.
Ити курдук, үрдүк үөрэхтээх, араас интэриэһинэй идэлээх уолаттар, эдэр ыаллар аҕалара, киин сирдэргэ төһө да үрдүк хамнастаах үлэҕэ сырытталлар, биһиктэрин ыйаабыт сирдэригэр, Сэргэ Бэстэригэр, эргиллэн кэлэннэр, ийэлээх-аҕалара саҕалаабыт үлэлэрин салҕаан, бэйэлэрин дьыалаларын тэринэн, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьаллар. Биирдии бэйэлэрэ бас билэр тиэхиньикэлээх бүтүн биригээдэ дьоно бары бииргэ буоланнар, хайа да үлэни тулуппаттар. Отторун-мастарын кыттыһан бэлэмнииллэр.
— Биһигини кыра эрдэхпититтэн аҕабыт Константин Матвеевич батыһыннара сылдьан, бэйэтин холобурунан үлэҕэ уһуйан, тиэхиньикэҕэ сыһыаран, сиргэ хаһаайын буоларга үөрэппитэ, — дэһэллэр уолаттар. – Онон бу ким эрэ күһэйиитинэн буолбакка, бэйэбит баҕа өттүбүтүнэн дойдубутугар тахсан, үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Судаарыстыба көмөтүгэр тирэҕирэн, ис сүрэхтэн баҕаран уонна эрдэттэн ааҕан-суоттаан үлэлээтэххэ, тыа хаһаайыстыбатын салааларынан дьарыктанан, киһи дохуоту ылыан сөп.
Оттон ыал аҕа баһылыга Константин Матвеевич маннык этэр:
— Сааһым тухары үлэлээн, балачча элбэх наҕараадалаахпын, ол эрээри саамай улахан ситиһиим уонна үөрүүм диэн уолаттарым дойдуларыгар тахсан, үлэлии-хамсыы сылдьаллара буолар. Билигин хаһаайыстыбабытын кэҥэппэккэ, хаачыстыбаҕа үлэлиир баҕалаахпыт. Тыа хаһаайыстыбатын өйүүр элбэх бырагыраамалар үлэлииллэр, олор түмүктэрин ырытыы баара буоллар, тыа сирин дьоно тыа хаһаайыстыбатын сайыннаралларыгар туһалаах буолуо этэ. Ыччаты тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыардахпытына эрэ, тыа сирэ сайдыаҕа!
Амматтан Алтана Артемьева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru саайтка анаан