Арассыыйа Федерациятын Бырабыыталыстыбата арҕаа дойдулар тургутууларын утары ылар дьаһалларын утумнаахтык олоххо киллэрэр. Ол түмүгэр үп-харчы эйгэтигэр, экэниэмикэҕэ, олоххо-дьаһахха, бэлиитикэҕэ уһун кэмҥэ бигэ турук ситиһилиннэ. Дойду үрдүнэн социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы саҥа үктэлин дабайарга үүнүү-сайдыы саҥа оҥкулун уурар үлэ күүһүрдэ.
Кулун тутарга ыытыллыбыт Арассыыйа бэрэсидьиэнин быыбара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын болдьоҕун иннинэ ыытыллыбыт быыбара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин быыбара уонна муниципальнай быыбардар олохсуйбут бэлитиичэскэй тутул бигэ туруктааҕын бигэргэттилэр.
2018 сыл Арассыйа Федерациятыгар Үтүө дьулуур (волонтер) сылын быһыытынан уопсастыбаннай олох-дьаһах үгүс эйгэтин таарыйда. Волонтер көмөтүнэн 119 тыһ. киһи туһанна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2018 сыл Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун сылынан биллэриллибитэ. Хас биирдии үлэтэ, дьарыга суох гражданин үлэлээх буоларыгар, үлэ ырыынагар гражданнар күрэстэһэр кыахтарын сайыннарыыга, ыччат идэни таларыгар, үлэни биэрээччилэр үлэ ырыынагар наадыйыыларын хааччыйарга утумнаах үлэ ыытылынна. Дьарыктаах буолуу политикатын быһаччы дьаһалларынан 25,3 тыһ. киһи хабыллыбыта.
2050 сылга диэри тус сыаллары торумнаан туран, 2032 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун (2018 сыл ахсынньы 19 күнүнээҕи 2077-С 45-VI № -дээх) бигэргэтии 2018 сыл биир бэлиэ түгэнинэн буолар. 2032 сылга өрөспүүбүлүкэ сүрүн сыала – киһи хапытаалын күрэстэһэр кыаҕын аан дойдуга инники күөҥҥэ таһаарыы.
2018 сыл ахсынньытыгар 2030 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктическай зонатын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегията өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын болҕомтотугар таһаарыллыбыта. Бу докумуон Саха Өрөспүүбүлүкэтин 13 арктическай уонна хотугу оройуонун уһун болдьохтоох социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын тумус хайысхаларын, сыалын уонна соруктарын чопчулаабыта.
Арассыыйа Федерациятын Арктическай зонатын састаабын кэҥэтии боппуруоһа федеральнай таһымҥа өйөммүтэ, онон бу зонаҕа өрөспүүбүлүкэ 8 оройуона эбии киллэриллиэҕэ. Онно аналлаах Арассыыйа бэрэсидьиэнин Ыйааҕа 2019 сыл олунньуга тахсара күүтүллэр.
Демография. Социальнай өйөбүл
Саха сиригэр бэрт уһун кэм устатыгар нэһилиэнньэ ахсаана айылҕа биэрэринэн (дьаалатынан) эбиллиитэ салҕанар. Бу көрдөрүүбүтүнэн Арассыыйаҕа уонна Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка үгэс курдук инники күөҥҥэ сылдьабыт. 2018 сыл түмүгүнэн айылҕа биэрэринэн (дьаалытана) эбиллии 1000 нэһилиэнньэҕэ 5,9 тэҥнэспитэ, оттон Арассыыйа Федерациятыгар нэһилиэнньэ дьаалатынан аҕыйаабыта бэлиэтэммитэ (1000 нэһилиэнньэҕэ -1,5).
Элбэх оҕолоох ыал кэккэтигэр 1 048 ыал эбиллэн 26 174 тэҥнэстэ, онно 85 859 оҕо иитиллэр.
Оҕо төрөөһүнүн элбэтэр инниттэн үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ыллахха) эбэтэр онтон салгыы оҕо төрөөтөҕүнэ “Дьиэ кэргэн” ийэ өрөспүүбүлүкэтээҕи хапытаала төлөнөр. 2018 сылга 3 100 сэртипикээт бэрилиннэ, уопсайа 417 мөл. солкуобай суумалаах 3 072 төлөбүр оҥоһулунна.
Үс уонна онтон элбэх оҕолоох гражданнарга 2018 сылга уопсайа 65,99 га иэннээх 546 сир учаастага бэрилиннэ.
Социальнай босуобуйалары уонна төлөбүрдэри төлөөһүҥҥэ социальнай эбэһээтэлистибэ барыта толору кээмэйинэн оҥоһуллубута. Социальнай босуобуйалар регион бүддьүөтүттэн 2018 сыл тохсунньу 1 күнүттэн 4%, федеральнай бүддьүөттэн – 2018 сыл олунньу 1 күнүттэн 2,5% индексацияламмыттара.
2018 сылга социальнай өйөбүл дьаһалларыгар 13,5 млрд солкуобай ыытыллыбыта, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн – 3,7 млрд солкуобай, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн – 9,8 млрд солкуобай.
2018 сылга Саха сиригэр улахан алдьатыыны аҕалбыт халаан уута кэлэн ааста. 63 нэһилиэнньэлээх пуун ууга былдьанна. Халаан уутун содулун туоратыыга уопсайа 1,5 млрд солкуобай ороскуоттаммыта, ол иһигэр 815 мөл. солкуобай – федеральнай бүддьүөт үбэ.
4 740 эмсэҕэлээбит киһиэхэ регионнааҕы бүддьүөттэн 71,7 мөл. солкуобай, федеральнай бүддьүөттэн 236,9 мөл. солкуобай суумалаах көмө оҥоһулунна. 34 олорор дьиэ судаарыстыбаннай сэртипикээтэ бэрилиннэ.
Доруобуйа харыстабыла
Өрөспүүбүлүкэ доруобуйа харыстабылын салаатын сүрүн ситиһиитинэн олоҕу олоруу уһунун көрдөрүүтэ улааппыта буолар. Ол курдук өрөспүүбүлүкэҕэ олоҕу олоруу уһуна 71,7 сылга тэҥнэстэ, ол иһигэр дьахталларга – 77,1 сыл, эр дьоҥҥо – 66,4 сыл. Бу Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка саамай үрдүк көрдөрүү.
Мэдиссиинэ үрдүк технологиялаах көмөтүн оҥоруу кээмэйэ улаатта, ол курдук 2018 сылга маннык көмө 7 671 киһиэхэ оҥоһулунна, ол 2017 сыл көрдөрүүтүттэн 1,2 төгүл элбэх.
Дьокуускай куоракка Перинатальнай киин үлэҕэ киирдэ, онон оҕолоноору сылдьар дьахталларга уонна саҥа төрөөбүт, ол иһигэр отой кыра ыйааһыннаах оҕолорго мэдиссиинэ үрдүк технологиялаах көмөтүн оҥорор кыах үөскээтэ. 2018 сылга Федеральнай аадырыстаах бырагыраама үбүн суотугар Дьокуускайдааҕы өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер радиологическай куорпуһун уларыта тутар үлэ барда.
100-тэн аҕыйах киһи олорор нэһилиэнньэлээх пууннарга мэдиссиинэ көмөтүн оҥорорго 4 биэлсэр-акушер пууна үлэҕэ киирдэ, ону тэҥэ Федеральнай бырагыраама чэрчитинэн Бүлүү оройуонугар “ФАП” көһө сылдьар мэдиссиинэ кэлим тиһигэ үлэтин саҕалаата.
Физическэй култуура уонна спорт
2018 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ 3-тэриттэн 79-тарыгар диэри саастаах нэһилиэнньэ 37% физическэй култууранан уонна спордунан утумнаахтык дьарыктанара бэлиэтэннэ (2017 с. – 35,8 %). Барыта 678 тэрээһиҥҥэ уопсайа 385,2 тыһ. киһи кытынна.
Өрөспүүбүлүкэ спортсменнара дьиҥ таһымнаах спортивнай күрэхтэһиилэргэ 945 мэтээли ыллылар, итинтэн кыһыл көмүһэ – 340, үрүҥ көмүһэ – 302, боруонсата – 303.
2018 сылга Амма улууһугар чэпчэки атлетикаҕа аналлаах ичигэс манежтаах 3 000 миэстэлээх стадион, Элбэх хайысхалаах спорт саалата, Кэбээйи улууһугар спорт саалата тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ.
Үөрэхтээһин
Үөрэх хаачыстыбатын үрдэтэргэ утумнаах үлэ ыытыллар. Кэнники үс сыл нуучча тылыгар орто көрдөрүү 1,8 баалынан улаатан, 63,2 баалга тэҥнэстэ (2017 с. – 62,6). Математикаҕа базовай билии таһыма 4,1 баалга диэри тубуста (2017 с. – 3,9), ону тэҥэ биологияҕа, историяҕа, географияҕа, обществознаниеҕа көрдөрүү тубуста. БКЭ туттарбатах оҕо ахсаана эмиэ 0,4% аҕыйаата (2017 с. – 2,7). БКЭ-ни 100 баалга 28 оҕо туттарда (2017 с. – 49).
2018 сылга 2 153 миэстэлээх 23 оҕо саада, ол иһигэр 535 миэстэлээх 8 дьааһыла бөлөҕүн дьиэтэ тутулунна, уопсайа 1 775 миэстэлээх 10 саҥа оскуола үлэҕэ киирдэ.
Хас биирдии киһи кыаҕын арыйарыгар уонна дьоҕурун сайыннарарыгар, киһи хапытаалын күрэстэһэр кыаҕын күүһүрдэргэ табыгастаах эйгэни уонна усулуобуйаны тэрийэр туһуттан “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үөрэҕи сайыннарыы стратегическай хайысхаларын туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 2018 сыл сэтинньи 22 күнүнээҕи 190 №-дээх Ыйааҕа тахсыбыта.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин орто анал үөрэҕин тиһигэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка рабочай каадыры бэлэмнээһиҥҥэ инники күөҥҥэ сылдьар.
2018 сылга орто анал үөрэҕи 6 603 киһи бүтэрбитэ, олортон 67,4% үлэнэн хааччылынна, бу көрдөрүү Арассыыйа орто көрдөрүүтүттэн 5,6% үрдүк.
2018 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн икки үөрэх комплекса үлэтин саҕалаата: Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйын аатынан Харбалаахтааҕы үөрэх комплекса уонна Мирнэй к. регионнааҕы техническэй кэллиэһэ.
Жатайдааҕы техникум базатыгар регионнааҕы инклюзивнай үөрэҕи хааччыйар үһүс базовай идэтийбит тэрилтэ арылынна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа Федерациятын Уһук Илини сайыннарыыга министиэристибэтин кытта өрөспүүбүлүкэ тутаах салааларын үлэһит илиинэн хааччыйар орто анал үөрэх 6 тэрилтэтин материальнай-тэхиньиичэскэй базатын саҥардан биэриигэ 348,7 мөл. солкуобай суумалаах бырайыагы олоххо киллэрдэ.
2018 сылга эдэр учуонайдарга, исписэлиистэргэ уонна устудьуоннарга хас биирдиилэригэр 300 тыһ. солк. кээмэйдээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 15 грана анаммыта.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Арассыйа тутаах чинчийиилэрин пуондатын сөбүлэһиилэригэр олоҕуран, 2018 сылга 49 научнай бырайыак 16 мөл. солк. суумаҕа үбүлэннэ.
Култуура, ускуустуба
2018 сыл култуура эйгэтигэр үгүс кэрэ-бэлиэ түгэннэринэн баай буолла. Саха сирин биллиилээх судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэлэ, уһулуччулаах лиидэрэ Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылын саха норуота киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээтэ.
2018 с. Саха сирэ киинэни сайыннарыыга Арассыыйа Федерациятыгар инники күөҥҥэ тахсыбытын итэҕэтиилээхтик бигэргэттэ. Москватааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ 40-с бэстибээлэ саха киинэтин аар-саарга аатырта. Ол курдук режиссер Эдуард Новиков “Тойон-кыыл” уус-уран киинэтэ бэстибээлгэ “Золотой Георгий” сүрүн бирииһи ылбыта.
Чурапчыга уонна Бороҕоҥҥо кииннээн, ону тэҥэ Сыырдаахха уонна Бээрийэҕэ филиалларын арыйан илиинэн уһаныы 4 дьиэтэ тэрилиннэ. 17 муниципальнай тэриллиигэ 27 кулууп өрөмүөннэннэ, 5 модельнай библиотека тэрилиннэ, оҕо искусствотын 5 оскуолата анал оборудованиенан хааччылынна.
“Мин Сахам сирэ ХХI үйэҕэ” үтүө дьыала өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһынын сүнньүнэн култуура 24 объегын тутуу ыытыллыбыта, олортон 10 үлэҕэ киирдэ. Арассыыйа Федерациятын Бырабыыталыстыбатын саппаас пуондатын суотугар 2018 сыллааҕы халаан уутуттан эмсэҕэлээбит култуура 7 эбийиэгин чөлүгэр түһэрэр үлэҕэ үп көрүлүннэ.
Суол, муоста тутуута, тырааныспар салаата
2018 сылга төгүрүк сыл массыына суолунан хааччыллыбыт (Арассыыйа тырааныспарын биир кэлим ситимигэр быһаччы тахсар кыахтаах) нэһилиэнньэ ирээтэ 20,9% улаатта (2017 сылга – 12,1%). Бу көрдөрүү Бэрдьигэстээххэ диэри “Бүлүү” федеральнай суолталаах массыына суолун 30 км тутуу түмүгэр ситиһилиннэ. Ону тэҥэ 50 км усталаах регионнааҕы суолталаах массыына суола үлэҕэ киллэрилиннэ.
Дьокуускай туһаайыытынан Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаны тутуу 2019 сыл биир сүрүн соругунан буолар. Өлүөнэ муостата үс федеральнай суолталаах массыына суолун холбуоҕа уонна Магадан уобалаһын Охотскай муоратааҕы портарын кытары Илин Сибиири ситимниир Арассыыйа Хотугу эргимтэтин сүрүн далаһата буолуоҕа. 2018 сылга муостаны тутарга интэриэстээх инвестордары кытары барыллаан кэпсэтиилэр ыытылыннылар. 2019 сылга бырайыак-смета докумуоннарын ырытан оҥоруохпут, ону таһынан бырайыагы 2024 сылга диэри кэмҥэ магистральнай инфраструктураны тупсарыы уонна кэҥэтии кэлим былааныгар киллэрэргэ үлэлэһиэхпит.
2019 сыл бастакы аҥаарыгар Томмот – Дьокуускай (Аллараа Бэстээх) бүтэриллиэхтээх комплексы үлэҕэ киллэрии былааннанар. Үһүс кыбартаалтан пассажирдары тиэйии саҕаланыаҕа.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи авиахампаанньаларынан 1 480,7 тыһ. пассажир айаннаата (104,7%). Арассыыйа киин куораттарыгар диэри 88,5 тыһ., Сибиир уонна Уһук Илин куораттарыгар 46,3 тыһ. пассажир анал тарыыптарынан көттүлэр. Анал тарыыбынан көтөр пассажирдар категорияларыгар элбэх оҕолоох төрөппүттэр эбии киирдилэр, төгүрүк сыл устата чэпчэтиилээх көтүү тэрилиннэ.
Көтөр билиэттэри субсидиялыыр эрэгийиэннээҕи бырагыраамалар үлэлииллэр. Ол курдук 70% диэри чэпчэтиилээх социальнай тарыыбынан өрөспүүбүлүкэ 23 улууһун 26,7 тыһ. пассажира айаннаата. Арктика оройуоннарын кииннэриттэн “Дьокуускай” аэропорка диэри 14 хайысханан 3,6 тыһ. пассажир көттө.
2019 сылга Орто Халыма аэропордун уларыта тутуу үлэтэ түмүктэнэрэ былааннанар, ону тэҥэ Үөһээ Бүлүү, Эдьигээн, Өлүөхүмэ, Нерюнгри, Уус Ньара, Маҕан уонна Полярнай аэропортары уларытан тутуу үлэтин саҕалыахпыт.
“Россия Федерациятын Арктикатааҕы зонатын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта” судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн үрдүк технологиялаах Жатайдааҕы судоверфи тутуу бырайыагын олоххо киллэрии саҕаланна. Бырайыак 700-тэн тахса саҥа үлэ миэстэтин таһаарыаҕа.
Арктика зонатын инфраструктуратын тэрийии саҥа түһүмэҕинэн Тиксии Муоратааҕы пордун уларыта тутуу буолар. Бу порт Хотугу муора суолун Илиҥҥи учаастагын тирэх пордун быһыытынан көрүллэр. 2019 сылга бырайыак-смета докумуоннарын ырытан оҥоруу үбэ-харчыта быһаарыллыаҕа.
Энэргиэтикэ
Майа 220 киловольт кыамталах подстанциятыгар 10, 35, 110 киловольт кыамталаах салаалары тутуу түмүктэнэн, урукку кэмҥэ Уһук Илиҥҥи Холбоһуктаах энэргэтиичэскэй тиһиккэ кыайан холбоммотох Киин уонна Арҕаа энерго-оройуоннар 2019 сыл тохсунньу 01 күнүттэн бу тиһиккэ киирэллэрэ хааччылынна.
Энерго-оройуоннары холбооһун түмүгэр энэргиэтикэҕэ куттал суох буолуута хааччыллыаҕа. Холобур, ЯГРЭС эбэтэр ЯГРЭС-2 эбийиэктэрэ технологическай саахал тахсар түгэнигэр Дьокуускай куорат уонна киин оройуоннар электрическэй эниэргийэни Саха сирин соҕуруу өттүттэн ылар кыахтаныахтара.
Япония хампаанньаларын тардан Булуҥ улууһун Тиксии бөһүөлэгэр тыал күүһүнэн үлэлиир 3,9 МВт кыамталаах дизель комплексын тутуу үлэтэ салҕанар. Эбии 5 саҥа дизельнэй электростанция үлэҕэ киирдэ.
Киин энерго-оройуон кыаҕын үрдэтэр инниттэн, ноҕурууска үрдээн иһэрин учуоттаан, ЯГРЭС-2 иккис уочаратын тутуу былааннанар.
Тутуу, олорор дьиэнэн хааччыллыы
2018 сылга уопсайа 530,8 тыһ. кв. м иэннээх олорор дьиэ үлэҕэ киирэн, былаан 102,1% туолла. Бу сүрүннээн бөдөҥ тутааччылар гражданнары олорор дьиэни тутууга кытыннарыыларын түмүгэр ситиһилиннэ. 325,3 тыһ. кв. м иэннээх элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэлэр, 205,5 тыһ. кв. м иэннээх чааһынай дьиэлэр тутуллан үлэҕэ киирдилэр.
2018 сылга олорор дьиэлэрин усулуобуйатын тупсарарга чэпчэтиинэн туһанар бырааптаах 1 100-тэн тахса киһи судаарыстыба көмөтүнэн туһанна.
425 эдэр ыал олорор дьиэ туттарга эбэтэр атыылаһарга туһуламмыт федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи социальнай төлөбүрүнэн туһанна.
500-тэн тахса тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕо олорор дьиэнэн хааччылынна. 2019 сылга 600-тэн тахса тулаайах оҕо олорор дьиэнэн хааччыллара былааннанар. Ону ситиһэргэ өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүгэр өтөрүнэн көрүллүбэтэх элбэх үп – 1 306,3 мөл. солкуобай көрүлүннэ.
Федеральнай сокуоннарынан олохтоммут кэккэ категориялаах 134 ыал федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи үп суотугар уонна олорор дьиэ судаарыстыбаннай сэртипикээтин көмөтүнэн олорор дьиэтин тупсарда. Элбэх оҕолоох 10 ыал бүддьүөт үбүн суотугар олорор дьиэни атыыласта, ол иһигэр 10 уонна онтон элбэх оҕолоох 1 ыал, 5 уонна онтон элбэх оҕолоох 9 ыал.
Өрөспүүбүлүкэ арктическай уонна хотугу улуустарыгар 5 сыл үлэлээбит 57 үөрэх уонна мэдиссиинэ салаатын үлэһитигэр олорор дьиэлэрин усулуобуйатын тупсарарга социальнай төлөбүр бэрилиннэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата дьиэни тутууга “албыннаппыт кыттааччы” кыһалҕатын быһаарарга утумнаах үлэни ыытар. 2018 сылга олорор дьиэни тутар кэпэрэтииптэр 20 мөл. солкуобай суумалаах субсидия суотугар кыһалҕалаах 3 эбийиэги тутан бүтэрдилэр. 11 албыннаппыт кыттааччы кэтэһиилээх кыбартыыратын ылла. 2019 сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 150 мөл. солкуобай көрүлүннэ. Көрүллүбүт үп суотугар 158 киһи кыбартыыра ылыаҕа.
Тыа сирин бигэтик сайыннарыы дьаһалларын олоххо киллэрии чэрчитинэн тыа сиригэр олорор 387 гражданин, ол иһигэр 263 эдэр ыал уонна эдэр исписэлиис олорор усулуобуйатын тупсарда.
Арассыйа бэрэсидьиэнин “ыам ыйынааҕы” Ыйаахтарын чэрчитинэн тэриллибит “Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ” национальнай бырайыагы олоххо киллэрии түмүгэр Арассыыйа үрдүнэн олорор дьиэни тутуу көрдөрүүтэ улаатара сабаҕаланар, 2024 сылга олорор дьиэни үлэҕэ киллэрии 35% үрдүүрэ былааннанар.
2018 сылга 2012 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри саахалланар туруктааҕынан билиниллибит олорор дьиэ пуондатын суох оҥоруу дьаһаллара түмүктэннилэр. Уопсайа 490,4 тыһ. кв. м иэннээх саахалланар туруктаах дьиэттэн 29 736 киһи көһөрүлүннэ. Бырагырааманы олоххо киллэрэргэ 29,2 млрд солк. ороскуоттанна.
2012 сыл тохсунньу 01 күнүттэн 2017 сыл тохсунньу 01 күнүгэр диэри саахалланар туруктааҕынан билиниллибит олорор дьиэ пуондатын суох оҥоруу иккис түһүмэҕин 2019 сылга саҕалыахпыт. Уопсайа 1 142,6 тыһ. кв. м иэннээх саахалланар туруктаах 3 586 элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ 61 095 киһи олорор. Бу Арассыйа үрдүнэн саамай улахан көрдөрүү.
Бу кыһалҕаны быһаарар инниттэн 2019 сылтан “Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ” национальнай бырайыак “Олорорго табыгаһа суох дьиэ пуондатын аҕыйатыы” эрэгийиэннээҕи бырайыагын олоххо киллэриэхпит. Ол түмүгэр 2019 сылтан 2024 сылга диэри кэмҥэ 920,09 тыһ. кв. м саахалланар туруктаах олорор дьиэ пуондата суох оҥоһуллара былааннанар. Онно барыта 61,1 млрд солкуобай көрүллэр, ол иһигэр федеральнай үптэн – 60,5 млрд солк. Бу уруккуга холооно суох элбэх үп. Олорор дьиэ кыһалҕатын быһаарарга Арассыыйа үрдүнэн ханнык да эрэгийиэн маннык үбү ыла илик.
2018 сылга үп бары источниктарыттан үбүлэнэн 54 социальнай объект тутулунна, ол иһигэр 2 135 миэстэлээх 10 оскуола (ол иһигэр 900 миэстэлээх 2 оскуола судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин чэрчитинэн), 2 156 миэстэлээх 23 оҕо саада (ол иһигэр 893 миэстэлээх 4 оҕо саада судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин чэрчитинэн), орто анал үөрэхтээһин 1, эбии үөрэхтээһин 2, доруобуйа харыстабылын 2, култуура 10, спорт 5, социальнай хааччыйыы 1 эбийиэгэ үлэҕэ киирдилэр.
2019 сылга үп бары источниктарын суотугар олох-дьаһах эйгэтин 63 тутуута үлэҕэ киирэрэ былааннанар.
“Тупсаҕай куорат эйгэтин тэрийии” бырайыак чэрчитинэн Алдан, Ленскэй, Мирнэй, Нерюнгри, Дьокуускай куораттары тупсаҕай көстүүлээх оҥорор үлэ ыытыллар. Барыта 83 эбийиэк тупсаҕай оҥоһулунна.
Олох-дьаһах, хомунаалынай ситим
Хомунаалынай ситим эйгэтин сыыйа тупсарабыт. Ол курдук Дьокуускайга сууккаҕа 110 тыһ. куб. м ууну ыраастыыр тутууну уонна ууну хаһаанар эбийиэги үлэлэттибит.
Хомунаалынай кэлим эбийиэктэрин саҥардарга уонна тупсаран биэрэргэ 5,82 млрд солкуобай ороскуоттанна, ол иһигэр 3,83 млрд солкуобай – чааһынай инвестиция. 22 хочуолунай тутулунна уонна уларытан тутулунна.
Кииннээн ититэр ситимҥэ 1 432 дьиэ холбонно, ол иһигэр ордук элбэх дьиэ Чурапчы, Таатта, Амма, Уус Алдан, Верхоянскай улуустарыгар холбонно.
2019 сылга “АЛРОСА” аахсыйалаах хампаанньа көмөтүнэн Бүлүү бөлөх улуустарыгар ууну ыраастыыр станциялары тутуу (уларытан тутуу) үлэтэ саҕаланыаҕа. Ону тэҥэ Табаҕа, Нам, Ньурба сэлиэнньэлэригэр канализацияны ыраастыыр үстэн итэҕэһэ суох эбийиэги тутуу үлэтин саҕалыахпыт. Маны таһынан Нерюнгри куорат канализацияны ыраастыыр хаһаайыстыбатын тиһигин саҥардар үлэ былааннанар.
Федерация бүддьүөтүн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн уонна бүддьүөтү таһынанан үп суотугар “Ыраас уу” эрэгийиэннээҕи бырагырааманы оҥорон олоххо киллэриини саҕалыахпыт.
26,5 км усталаах гаас турбата тардылынна, ол иһигэр 16,0 км магистральнай гаас турбата уонна 10,5 км бөһүөлэк иһинээҕи ситимэ. 730 олорор дьиэҕэ гаас киирдэ. 2019 сыл бүтүүтүгэр “Сибиир күүһэ” гаас магистральнай турбатын үлэҕэ киллэриэхпит. Ол түмүгэр Ленскэй, Өлүөхүмэ, Алдан уонна Нерюнгри оройуоннарыгар гаас ситимэ тардыллыаҕа.
2018 сылга кытаанах хомунаалынай тобохтору харайыы саҥа тиһигэр көстүбүт. Саҥа өҥө хомунаалынай өҥөҕө сыһыарылынна уонна бу сыл тохсунньу 1 күнүттэн төлөбүрэ киһи ахсаанынан ааҕыллыаҕа.
Тулалыыр эйгэҕэ техногеннай дьайыы улаатан иһэринэн сибээстээн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын “Саха Өрөспүүбүлүкэтэ экология өттүнэн этэҥҥэ буолуутун туһунан” 2018 сыл балаҕан ыйын 27 күнүнээҕи 2 №-дээх бастакы стратегическай Ыйааҕа ылылынна. Бу ыйаах кутталы аччатыыга, хаһаайынныыр субъектар үлэлэригэр экологияҕа куттал суох буолуутун күүһүрдүүгэ, нэһилиэнньэлээх пууннарга куттала суох уонна табыгастаах эйгэни тэрийиигэ, биология ресурсаларын көдьүүстээхтик туһаныыга, гражданскай уопсастыба экологияҕа култууратын үрдэтиигэ 2024 сылга диэри кэмҥэ тумус тутуллар сыаллары чопчулаата.
Айылҕа, тулалыыр эйгэ харыстабыла
Экологияны кэтээн көрөр үлэ өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 52% хабар. Чинчийэр уонна кэтээн көрөр рейдэ ыытыллар сирэ-уота кэҥээтэ. Алмааһы, таас чоҕу, кыһыл көмүһү, ньиэби уонна гааһы хостуур бырамыысыланнас, энэргиэтикэ уонна олох-дьаһах, хомунаалынай хаһаайыстыба тэрилтэлэрэ үлэлиир сирдэригэр чинчийэр үлэ ыытылынна. Алдан оройуонугар “Лунное”, “Рябиновое” баайдаах сирдэргэ, Мирнэй оройуонугар “Кристалл” сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэрии миэстэтигэр радиоэкологическай чинчийиилэр ыытылыннылар. 6 084 хонтуруоллуур-кэтээн көрөр тэрээһин түмүгүнэн айылҕа харыстабылын сокуонугар 3 230 кэһии булулунна.
2018 сылга Арктика зонатын хаарбах тимиртэн ыраастааһыҥҥа “Анаабыр алмаастара” аахсыйалаах уопсастыба көҕүлээһининэн 538 туонна хаарбах тимир тиэйилиннэ. Тулалыыр эйгэҕэ мунньуллубут буортулаах эбийиэктэр судаарыстыбаннай реестрдэригэр Булуҥ оройуонун Тиксии бөһүөлэгэр баар хаарбах тимир мунньуллубут сирэ киллэрилиннэ.
2018 сылга баһаар куттала суоһуур сезонугар өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар уопсайа 3 432,2 тыһ. га уопсай иэннээх 641 ойуур баһаара бэлиэтэннэ. 2019 сылга баһаары умулларарга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар туттуллар саҥа тиэхиньикэни атыылаһыы былааннанар. Тиэхиньикэнэн хааччыллыы 74% тэҥнэһиэҕэ.
Өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун 37,4 бырыһыана, ол аата уопсайа 1 154,1 тыһ. кв. км иэннээх сирбит айылҕа ураты харыстанар сирэ буолар. 2018 сылга “Новосибирскай арыылара” айылҕа судаарыстабаннай заказнига уонна “Өлүөнэ очуостара” национальнай паарка федеральнай суолталаах айылҕа ураты харыстанар сирдэрин статуһун ыллылар.
Иирэлээх, Аччыгый Ботуобуйа уонна Бүлүү өрүстэри киртитии чахчытынан 2018 сыл атырдьах ыйын 27 күнүгэр Бүлүү бөлөх улуустарга муҥутуур бэлэм буолуу эрэсиимэ биллэриллибитэ. Саахал түмүгэр 41 тыһ. киһи олорор 22 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа ыраас иһэр уунан хааччыллыыга ыарахаттар үөскээбиттэрэ. Өрүстэр киртийиилэрэ нэһилиэнньэлээх пууннарга ууну ыраастыыр тутуулар суохтарын эбэтэр көдьүүһэ суохтарын көрдөрдө.
“Саха Өрөспүүбүлүкэтэ экология өттүнэн этэҥҥэ буолуутун туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Ыйааҕын толорон 2019-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата “АЛРОСА” аахсыйалаах хампаанньаны кытта Бүлүү бөлөх улуустар экологияларын уонна онно олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун наука өттүнэн кэлим чинчийэр үлэни ыытыаҕа.
Чугастааҕы сылларга Бүлүү өрүс сүнньүгэр сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга ууну ыраастыыр тутуулары уонна водозабордары тутар, сир аннынааҕы уулаах сирдэри көрдүүр уонна үөрэтэр геологическай чинчийэр үлэлэр ыытыллыахтара.
Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Ньурба, Сунтаар, Кэбээйи улуустарыгар уонна Мирнэй оройуонун Сүлдьүкээригэр олохтоох нэһилиэнньэҕэ сыл аайы толору кээмэйдээх медицинскэй көрүү ыытыллыаҕа.
“АЛРОСА” аахсыйалаах хампаанньа сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн, саахал содулун туоратар кэлим дьаһаллары хааччыйыаҕа, Иирэлээх, Аччыгый Ботуобуйа уонна Бүлүү өрүстэргэ оҥоһуллубут хоромньуну толуйуоҕа.
“Экология” национальнай бырайыагынан федеральнай бүддьүөттэн 2019-2021 сылларга 2,9 млрд тахса солкуобай көрүллэрэ былааннанна. “Ыраас дойду” федеральнай бырайыагынан Усуйаана улууһугар Кулаардааҕы кыһыл көмүһү хостуур фабрика хвостохранилищетын суох оҥорууга уонна Дьокуускай, Бүлүү, Мирнэй уонна Ньурба куораттар кыраныыссаларыгар көҥүлэ суох үөскээбит сыбаалкалары суох оҥорууга 1,5 млрд солкуобай бэриллиэҕэ. “Ойууру харыстааһын” бырайыагынан ойууру чөлүгэр түһэрии уонна ойууру үөскэтии кэлим тэрээһиннэрин ыытарга тиэхиньикэнэн уонна тэрилинэн хааччыйыыга 274 мөл. солкуобай кээмэйдээх субвенция көрүллүөҕэ. “Биологическай эгэлгэни харыстааһын уонна экологическай туризмы сайыннарыы” бырайыагынан айылҕа ураты харыстанар 4 федеральнай саҥа сирэ-уота тэриллиэҕэ.
Сибээс эйгэтэ
Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэтин 99,3% хабар 512 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа интэриниэт ситимэ киирдэ.
“Бүлүү экспреһэ” уонна “Кэбээйи экспреһэ” сибээс волоконнай-оптическай илиинньэтин тутуу курдук инфраструктура бөдөҥ бырайыактара олоххо киирдилэр.
Сибээс волоконнай-оптическай илиинньэтэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 79,14% хабар 157 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа киирдэ. Балыыһалары интэриниэт ситимигэр холбооһун бырайыагар олоҕуран, “Ростелеком” хампаанньа доруобуйа харыстабылын бары тэрилтэлэрин (222 тэрилтэни) сибээс түргэн ханаалыгар холбоото.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын “Саха Өрөспүүбүлүкэтин инновационнай уонна цифровой сайдыытын туһунан” стратегическай Ыйааҕынан 2019 сылга Ньурба уонна Үөһээ Бүлүү улуустарын бары нэһилиэнньэлээх пууннарыгар (Туобуйаттан ураты) диэри сибээс волоконнай-оптическай илиинньэтэ тардыллыаҕа.
2024 сылга диэри ыал 85,47% сөкүүндэҕэ 100 мегабиттан, онтон атыттары сөкүүндэҕэ 10 мегабиттан итэҕэһэ суох түргэннээх интэриниэт ситиминэн хааччыйыахпыт. Маны таһынан федеральнай суоллары 100% суотабай сибээһинэн хабыахпыт (бүгүҥҥү туругунан 28%). Суотабай сибээс хабар сиригэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 99,3% олорор. Ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун 95% цифровой тэлэбиидэнньэнэн хааччыйдыбыт.
Судаарыстыба өҥөтүн электроннай көрүҥүнэн ылар дьон ахсаана элбээн иһэр. 2019 сыл тохсунньутааҕы туругунан Идентификация уонна аутентификация биир кэлим ситимигэр регистрацияламмыт өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун ахсаана 585 239 киһиэхэ тэҥнэстэ (өрөспүүбүлүкэ 14-тэн аҕа саастаах олохтооҕун 78%).
2018 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ булт лимиттэнэр көрүҥэр көҥүлү ыларга е-yakutia.ru портал нөҥүө аан бастаан электроннай сурутуу тэрилиннэ. Саха сирин араас муннуктарыттан 4 500-тэн тахса киһи суруттарда.
Маҥнайгы кылааска киирэргэ сыл ахсын 7 000 кэриҥэ оҕо суруттарар. Дьокуускай куорат оскуолаларыгар 2018 сылга 5 220 электроннай сайабылыанньа киирдэ.
2018 сыл бэс ыйыгар Дьокуускай куоракка “Мин докумуоннарым” киин 27 түннүктээх саҥа офиһа арылынна. 2018 сылга өрөспүүбүлүкэ Элбэх хайысхалаах киинэ “Россия элбэх хайысхалаах бастыҥ киинэ” куонкуруска “Информатизацияҕа бастыҥ үлэ” номинацияҕа кыайыыны ситистэ.
Государственнай уонна муниципальнай өҥөлөр порталларыгар (www.e-yakutia.ru) киирии ахсаана биллэрдик элбээтэ. Портал нөҥүө сайабылыанньалары биэрии сылга 1,2 тыһыынчаттан 16 тыһыынчаҕа тиийдэ.
Быраап, сокуоннас эйгэтэ
Быраабы көмүскүүр эйгэҕэ бүтэһик биэс сылга буруйу оҥоруу регистрацияламмыт ахсаана уруккутун курдук кыччаан иһэрэ бэлиэтэнэр. 2018 сылга бу көрдөрүү 3,7% намтаата (Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка – 6,5%, Арассыыйа үрдүнэн – 3,3%).
100 тыһыынча нэһилиэнньэҕэ 1 237 буруйу оҥоруу, ол иһигэр 263 ыар уонна ураты ыар буруйу оҥоруу бэлиэтэннэ. Бу көрдөрүү Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук таһымыттан кыра, оттон Россия үрдүнэн орто көрдөрүү буолар (Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка – 1 897, Арассыыйа үрдүнэн – 1 355). Буруйу оҥоруу өттүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук регионнарын ортолоругар саамай намыһах көрдөрүүлээх. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Эбээн Бытантай, Уус Алдан, Усуйаана, Таатта уонна Кэбээйи улуустарыгар буруйу оҥоруу аҕыйаата.
Бырамыысыланнас
2018 сылга геологическай чинчийии үлэтин толорорго 25 млрд солкуобай ороскуоттанна. Сүрүн үлэ ньиэптээх уонна гаастаах, алмаастаах, сэдэх уонна өҥнөөх металлаах, чохтоох, сир аннынааҕы уулаах уонна уопсай тарҕаммыт сир баайдаах сирдэри үөрэтиигэ туһуланна.
Бырамыысыланнас оҥорон таһаарыытын индексэ бүтэһик 6 сыл устатыгар муҥутуурдук улаатта. Көмүһү хостооһуҥҥа өрөспүүбүлүкэ аныгы историятыгар ситиһиллибэтэх көрдөрүү олохтонно – 29,5 туонна кыһыл көмүс хостонно. Ол курдук, Алдан оройуонугар 12,8 туонна көмүһү хостоон сэбиэскэй кэмнээҕи көрдөрүүлэри куоһардыбыт. Инньэ гынан, Саха сирэ 2018 сыл түмүгүнэн көмүһү хостооһуҥҥа дойду 3 бастыҥ регионун ахсааныгар киирдэ.
Ону тэҥэ Томпо оройуонугар Үөһээ Мөҥкөчө (70 т) уонна Кэбээйи улууһун “Вертикальнай” сир баайдаах сирдэри (10 т) туһаҕа таһаарар үлэ түмүгэр Саха сиригэр үрүҥ көмүһү хостооһун чыпчаал ситиһиитэ олохтонно – 102,4 туонна хостонно.
Оттук, энэргиэтикэ кэлимэ: чох, ньиэп, гаас
Оттук комплексын тутаах инвестиционнай бырайыактарын сайыннарыы түмүгэр ньиэби уонна чоҕу хостооһуҥҥа өрөспүүбүлүкэ историятыгар муҥутуур көрдөрүү ситиһилиннэ. Ол курдук 17,5 мөл. тонна таас чох, 12,1 мөл. тонна ньиэп хостонно.
2022 сылга диэри кэккэ оҥорон таһаарар эбийиэктэри – “Денисовскай-Илиҥҥи” шахтаны, “Инаглинскай-2” байытар фабриканы уонна “Инаглинскай” шахтаны үлэҕэ киллэриэхпит. Элгэтээҕи таас чохтоох кэлимҥэ 2025 сылга диэри 6,5 мөл. туонна чох хостонуоҕа.
“Таас Үрэх Нефтегазодобыча” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба инфраструктуратын сайыннарыы иккис түһүмэҕэ үлэлээн, ньиэби хостооһун кээмэйэ улаатта. 2018 сылга Орто Ботуобуйатааҕы ньиэп-гаас конденсаттаах сир Илиҥҥи блогун учаастагар “РНГ” ааахсыйалаах уопсастыба ньиэби хостуур киин пууна арыллынна.
2019 сылга “Газпром” публичнай аахсыйалаах уопсастыба Чайыҥдатааҕы ньиэп-гаас конденсаттаах сир аҥардас ньиэп баайдаах учаастагар хостуур үлэни ыытыаҕа. Онон Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр гааһы хостуур киин бастакы түһүмэҕин тутуу түмүктэниэҕэ.
2 млрд куб. м айылҕа гааһа хостонно. 2019 сылга “Газпром” публичнай аахсыйалаах уопсастыба Чайыҥдатааҕы ньиэп-гаас конденсаттаах сиртэн “Сибиир күүһэ” магистральнай гаас турбатынан Уһук Илиҥҥэ уонна Кытайга гааһы тиэрдиини саҕалыаҕа. Бу Саха Өрөспүүбүлүкэтин гааһы хостуур эйгэтигэр ураты түгэн буолуоҕа.
Тумус тутуллар сыаллар
“Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 2018 сыл алтынньы 29 күнүнээҕи 145 №-дээх Дьаһалынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэтин сырьеҕа тирэҕирбэт сиэктэрин сайыннарыы сайдыы биир тумус тутуллар сыалынан быһаарыллыбыта. 2019 сыл бүтүөр диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр гаас уматыгы оҥорон таһаарыыны, ойуур маһын таҥастыыр уонна алмааһы кырыылыыр производствоны сайыннарыы кэнсиэпсийэлэрэ ылыллыахтара.
2018 сылга 115,9 мөл. АХШ доллара суумалаах бриллиант оҥоһулунна, бу 2017 сыл таһымыттан 12,4% үрдүк, 2,2 млрд солкуобай суумалаах ювелирнай киэргэл оҥоһулунна, бу 2017 сыл таһымыттан 9,6% үрдүк. 2019 сылга “Кангалассы” урутаан сайыннарыы сиригэр ювелирнай-кырыылыыр кластер үлэтин саҕалыаҕа.
2025 сылга диэри Усуйаана улууһугар хорҕолдьуну хостуур бырамыысыланнас уонна Томтор баайдаах сир Бураннай учаастагар полиметалы хостуур саҥа салаа тэриллиэҕэ. Аччыгый Тарыҥнааҕы рудалаах сиргэ, Хаҥаластааҕы, Нежданинскайдааҕы көмүс баайдаах сирдэргэ көмүһү хостуур үлэни ыытыахпыт.
2018 сыл устата сир баайын туһанааччылары кытары социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы эйгэтигэр уһун кэмнээх сыһыаны олохтуурга тиһиктээх үлэ ыытылынна.
Саха АССР 100 сылыгар бэлэмнэнии чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар үлэлиир хампаанньалартан уонна сир баайын хостуур тэрилтэлэртэн “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кэлэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондата” кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэҕэ үбү тардар үлэни ыытабыт. Ол курдук “Роснефть” ньиэп хампаанньата” публичнай аахсыйалаах уопсастыба Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын дьоҕус академиятын 100 миэстэлээх интернаттаах 150 миэстэлээх үөрэх лабораторнай корпуһун тутарга 380 мөл. солкуобайы көрдө. 2019 сылга социальнай суолталаах эбийиэги салгыы тутарга барыллаан 355 мөл. солкуобай суумалаах үбү көрөр туһунан эбии сөбүлэһиини түһэрсэр былааннаахпыт.
“Иркутскайдааҕы ньиэп хампаанньата” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба Мирнэй уонна Ленскэй оройуоннарыгар кэккэ социальнай тэрээһиннэри үбүлүүргэ уопсайа 5,5 мөл. солкуобайы көрдө.
Тыа хаһаайыстыбата
Тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга 2010 сылтан бэттэх түһүү бэлиэтэммит буоллаҕына, кэнники икки сыл көрдөрүү субуруччу үрдээбитэ бэлиэтэннэ. 2018 сыл түмүгүнэн тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын кээмэйэ 26,4 млрд солкуобайга тэҥнэһэрэ күүтүллэр.
2018 сылга күн-дьыл туран биэрэн, ыһыы үлэтэ 47,3 тыһ. га иэннээх сиргэ ыытылынна. Бу 2006 сылтан бэттэх кэнники 13 сылга бастыҥ көрдөрүү буолар.
2017 сылы кытта тэҥнээтэххэ, бурдук үүнүүтэ 1,6 төгүл үрдээтэ. Хортуоппуй үүнүүтэ 9,7% үрдээн, барыта 82,9 тыһыынча туонна, оҕуруот аһа 11,6% улаатан, барыта 30,8 тыһыынча туонна хомулунна.
468 тыһыынча туонна от оттонно. Сүөһү эбии аһылыгын бэлэмнээһин кээмэйэ улаатта. Ол курдук 27,9 тыһыынча туонна сиилэс (34% улаатта), 15,4 тыһыынча туонна сенаж (1,8 төгүл элбэх) бэлэмнэннэ. 848 килэмиэтир күрүө, 15 сиилэс траншеята тутулунна, 4 719 га иэннээх быраҕыллыбыт бааһына сирэ сөргүтүлүннэ, 136 тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтэ атыылаһылынна.
2018 сылга туһаттан тахсыбыт 3,5 тыһ. га иэннээх сир сөргүтүлүннэ. Уопсайа 4 мелиоративнай тиһиккэ уонна гидротехническай тутууга хапытаалынай өрөмүөн үлэтэ ыытылынна.
2017-2018 сыллардаах ыарахан кыстыкка сүөһү ахсаана 2,5% кыччаан, 2019 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан 183,3 тыһыынча төбө ааҕылынна. Сылгы ахсаана 3% кыччаан барыта 178,6 тыһыынчаҕа тэҥнэстэ.
Сүөһү иитэр хаһаайыстыбалар үптэрин туругун чэбдигирдэр бырагыраама олоххо киирэр. 4 сыл устата сүөһү иитэр 60 хаһаайыстыба ити бырагыраамаҕа кытынна, ол иһигэр 15 бааһынай хаһаайыстыба.
2018 сылга Бүлүү улууһун Балаҕаччы сэлиэнньэтигэр «Мастаах» производственнай кэпэрэтиибигэр уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһун Павловскайыгар «М. Егорова» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбаҕа 240 миэстэлээх сүөһү турар 2 комплекса үлэҕэ киирдэ. Ону таһынан 1500 туонна кыамталаах хортуоппуй 3 хранилищета тутулунна («Наука» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбата, Хаҥалас улууһугар «Самартай» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ, Маҕан бөһүөлэгэр «Ксенофонтов Ю.Ю.» ИП). Судаарыстыбаттан көрүллүбүт өйөбүлү туһанан сылгы иитэр 100 база уонна Дьокуускайга, Амма, Ньурба, Мэҥэ Хаҥалас улуустарыгар 4 сайылык тутулунна. Тыа хаһаайыстыбатын 12 потребительскай кэпэрэтиибин эт уонна үүт бородууксуйатын таҥастыыр материальнай-тэхиньиичэскэй баазалара саҥардылынна. Таатта уонна Хаҥалас улуустарыгар симиэнэҕэ 10 сүөһүнү өлөрөр 2 модульнай сыах, ону тэҥэ Горнай, Нам, Ньурба улуустарыгар үүтү астыыр 3 сыах үлэҕэ киирдэ. Хаҥалас улууһугар оҕуруот аһын үүннэрэр хаһаайыстыбаларга 8 улахан кыамталаах тиэхиньикэ атыылаһылынна.
19 оройуоҥҥа саҥа саҕалыыр 81 фермергэ гранынан уопсайа 174 мөлүйүөн солкуобайдаах өйөбүл оҥоһулунна.
Сиэмэх кыыл ахсаана элбээн уонна уустук күн-дьыл туран, таба ахсаана 2017 сылтан 5,3% кыччаан, 146,4 тыһыынчаҕа тэҥнэстэ. Хотугу дьиэ табатын иитиигэ электроннай идентификацияны киллэрии биир бэлиэ түгэнинэн буолла. Булуҥ улууһугар 1644 таба чиптэннэ.
2018 сылга Абый, Аллайыаха уонна Усуйаана улуустарыгар балыкка идэтийэр 3 база тутулунна. Балыгы бултааһын көрдөрүүтэ үрдээн 500 тоннаҕа тиийдэ, ону тэҥэ сайыҥҥы кэмҥэ бултаммыт балыгы харайыы үлэтэ тубуста.
Арассыыйа Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта ситимнээх үлэ түмүгүнэн үһүс сылын тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар 1 миллиард солкуобай көрүллэрин ситистибит. Бу үп тыа сирин олохтоохторун олорор усулуобуйаларын тупсарыыга, бөһүөлэк иһинээҕи гаас, уу ситимнэрин тардыыга, оҕо саадын уонна суол ситимин тутууга ыытыллар.
Арассыыйа субъектарыгар агропромышленнай кэлим эбийиэктэрин тэрийиигэ инвестиционнай бырайыактары сүүмэрдээһиҥҥэ кыттан федерация бүддьүөтүттэн 2018 сылга 41,6 мөлүйүөн солкуобай көрүллэрин ситистибит. Ол үп сүөһү иитэр 4 комплексы тутуу ороскуотун сорҕотун сабар сыаллаах Бүлүү улууһун «Халбаакы» уонна «Мастаах» производственнай кэпэрэтииптэригэр, ону тэҥэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун «Хорообут» уонна «М. Егоров аатынан» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбаларыгар бэрилиннэ.
Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын бигэтик сайыннарар уонна көдьүүһүн үрдэтэр инниттэн Ил Дархан стратегическай хайысхалары чопчулуур Ыйааҕа тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ 2024 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар хаачыстыбалаах бородууксуйанан олохтоох нэһилиэнньэни хааччыйыыны кэҥэтии сүрүн сыалбыт-сорукпут буолар. Ол курдук үүтү уонна үрүҥ аһы 61%-ҥа, эти уонна эт аһы 30%-ҥа, хортуоппуйу 66%-ҥа, оҕуруот аһын 51%-ҥа уонна сымыыты ылыыны 65%-ҥа диэри тириэрдиэхтээхпит.
Олохтоох табаары оҥорон таһаарыыны уонна өҥөнү оҥорууну сайыннарар инниттэн, 2018 сылга тыа хаһаайыстыбатыгар, оҥорон таһаарар уонна өҥөнү оҥорор, таҥастыыр производство эйгэтигэр 116 бырайыагы олоххо киллэрэн, уопсайа 28 оройуоҥҥа 841 үлэ миэстэтэ тэрилиннэ (2017 сылга 90 бырайыак этэ). 2018 сыл түмүгүнэн «Саха сиригэр оҥоһулунна» диэн бренд бэлиэтинэн 35 тэрилтэ 140 олохтоох бородууксуйата таҕыста.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Урбаан эйгэтин сайыннарыы фондатыттан дьоҕус уонна орто урбаан 11 субъегар 40,65 мөлүйүөн солкуобай харчынан өйөбүл көрүлүннэ.
Тыа хаһаайыстыбатыгар, булт хаһаайыстыбатыгар, маһы бэлэмниир, бырагырааманы таҥан оҥорор уонна информационнай технология эйгэлэригэр нолуок судургутутуллубут тиһигинэн үлэлиир тэрилтэлэргэ уонна урбаанньыттарга 2018 сылга нолуок ыстаапката 3% кыччатыллыбыта.
2019 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин «Фермердэри уонна тыа сирин кэпэрээссийэтин сайдыытыгар олохтоммут тиһиги тэрийии» уонна «Агропромышленнай кэлим бородууксуйатын таска таһаарыы» бырайыактарын олоххо киллэриигэ кыттыаҕа. 6 сыл устатыгар 336 саҥа үлэ миэстэтин таһааран, ону тэҥэ 3 432 потребительскай кэпэрэтиип чилиэннэрин кыттыһыннаран, уопсайа 248 бааһынай (фермер) хаһаайыстыбаны уонна потребительскай кэпэрэтииби тэрийиигэ Саха сирэ федеральнай киинтэн 1 миллиард солкуобай көрүллэрин ситиһэри былаанныыр.
Тас сибээстэр
2018 сылга Экспоры өйүүр киин үлэтин саҕалаата: КНР-га, Японияҕа, Соҕуруу Кореяҕа, Турцияҕа бизнес-миссиялары тэрийдэ, ювелирнай оҥоһуктары, балык бородууксуйатын, сэлии муоһуттан оҥоһуктары уонна полуфабрикаттары, айылҕаҕа үүнэр отоннортон сиробу таска таһаарыыга 140 мөлүйүөн солкуобайдаах хантыраагы түһэристэ.
Дьоҕус уонна орто урбааны сайыннарыыга Корпорацияны кытта ыытыллар үлэ чэрчитинэн Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка бастакы «Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы лизинг хампаанньата» акционернай уопсастыба тэрилиннэ. 2018 сылга 100,6 мөлүйүөн солкуобай суумалаах 10 лизинг дуогабара түһэрсилиннэ. Ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин резиденнэрин кытта 50,6 мөлүйүөн солкуобай суумалаах 5 дуогабар.
2018 сыл ахсынньытыгар Уһук Илиҥҥэ маҥнайгы «ИТ-парк» үрдүкү технологиялар пааркалара аһылынна. Бу ИТ-паарка саҥа сайдан эрэр ИТ-хампаанньаларыгар уонна стартап эйгэтигэр сөптөөх усулуобуйаны хааччыйыахтаах. ИТ-кииннэр Сунтаарга уонна Аллараа Бэстээххэ тэрилиннилэр. 2019 сылга ИТ-кииннэр Ньурба, Орто Халыма куораттарыгар уонна Намҥа арыллыахтара.
2018 сылга төлөбүрдээх туризм 649,1 мөлүйүөн солкуобай суумалаах өҥөнү оҥордо, 200 тыһ. турист сырытта. Сыл аайы турист ахсаана 2%-тан кырата суох кээмэйинэн үрдүүр. “Тымныы Полюһа” бэстибээл, “Туймаада ыһыаҕа” национальнай бырааһынньык уонна “Саха сирин амтана” гастрономическай бэстибээл Национальнай халандаар бастыҥ тэрээһининэн буоллулар.
ЮНЕСКО салалтатынан 2018 сыл от ыйыгар Дьокуускайга Норуоттар икки ардыларынааҕы бастакы интеллектуальнай оонньуулар ыытыллыбыттара. Тэрээһин үөрэнээччилэр научнай-чинчийэр үлэлэрин сайыннарыыга, дьоҕурдаах уонна үрдүк дьулуурдаах үөрэнээччилэри булан өйөөһүҥҥэ туһуланна. Кэлэр оонньуулар 2022 сылга буолуохтара.
Өрөспүүбүлүкэ 2019-2020 сылларга Хотугулуу-Илиҥҥи Азия дойдуларын регионнааҕы дьаһалталарын ассоциациятын бэрэссэдээтэлинэн аан бастаан талылынна, ону тэҥэ “Холбоһуктаах куораттар уонна олохтоох былаастар” Бүтүн аан дойдутааҕы тэрилтэҕэ киирдэ.
Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форум чэрчитинэн саҥардыллар энэргиэтикэ, тыа хаһаайыстыбатын уонна экология эйгэлэригэр 107 миллиард солкуобай муҥутуур көдьүүстээх 32 сөбүлэһиигэ илии баттанна.
Бүддьүөт бэлиитикэтэ
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуотугар 219,1 миллиард солкуобай (былаан 105%) киирдэ, нолуок уонна нолуоктан атын дохуот 139,2 миллиард солкуобай (былаан 106%), төннөрүллүбэт төрүккэ олоҕурбут 79,9 миллиард солкуобай (былаан 103%).
Судаарыстыбаннай бүддьүөт ороскуота 2018 сылга 208,9 миллиард солкуобайга тэҥнэстэ (былаан 99%).
2018 сылтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2030 сылга диэри Социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын 7 стратегическай сыалын (блогун) ситиһэргэ туһуламмыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа 23 судаарыстыбаннай бырагырааматын олоххо киллэрии саҕаланна.
Бырагыраамаларынан ороскуот суумата 203,3 миллиард солкуобайга тэҥнэстэ, эбэтэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн чахчы туттуллубут ороскуота 97,3% тэҥ, ол иһигэр бөлөхтөрүнэн араардахха маннык:
- “Дэгиттэр сайдыылаах уонна күрэстэһэр кыахтаах киһи – Саха сирин сүрүн сыаннаһа” – 97,0 миллиард солкуобай;
- “Киһи кыаҕын толору кээмэйинэн олоххо киллэрэргэ табыгастаах уонна куттала суох олорор сир” – 58,2 миллиард солкуобай;
- «Айылҕаны сиэрдээхтик туһаныыга уонна бизнес үрдүк социальнай эппиэтинэһигэр кэҥэтиллибит сервис эйгэтигэр экэниэмикэ киэҥник күрэстэһэр кыахтаах тирэх салаалара» – 0,2 миллиард солкуобай;
- «Уһун технологическай тиһиктээх саҥа күрэстэһэр кыахтаах таҥастыыр оҥорон таһаарыы» – 11,3 миллиард солкуобай;
- «“Өйдөөх экэниэмикэ” ситиһиилээх региона — наука, технология уонна креативнай экэниэмикэ күрэстэһэр кыахтаах хайысхаларынан инники күөҥҥэ сылдьыыны хааччыйар научнай-инновационнай тиһиги оҥорон, олох саҥа хаачыстыбатыгар анаммыт технологиялар магниттара» – 1,3 миллиард солкуобай;
- «Тулалыыр айылҕа табыгастаах эйгэтэ уонна үүнэр көлүөнэ туһугар киэҥ хабааннаах экологическай бигэ турук» – 2,5 миллард солкуобай;
- «Салайыы аһаҕас уонна көдьүүстээх тиһигэ баар региона» – 32,8 миллиард солкуобай.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Инвестиционнай бырагырааматын толоруу 11,99 миллиард солкуобайга тэҥнэстэ (былаан 94,4%), ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн үбүн суотугар 7,1 миллиард солкуобай (былаан 91,6%), федеральнай үп суотугар 3,6 миллиард солкуобай (былаан 99,6%) уонна “РИК ПЛЮС” ААУо тус сыаллаах төннөрүллүбэт үбүн суотугар 1,3 миллиард солкуобай (былаан 96,2%).
2018 сылга экэниэмикэҕэ 411 миллиард солкуобай кээмэйдээх инвестиция тардылынна (2017 сыл – 104,1%). Инвестиция уопсай сууматыттан сүрүн хапытаал 75-тэн тахса бырыһыана хостуур бырамыысыланнастан, ол иһигэр 65% – ньиэби уонна гааһы хостуур уонна тиэйэр (“Сибиир Күүһэ”), 2,6% – чоҕу хостуур, 8,3% – алмааһы хостуур, 2,5% – көмүһү хостуур бырайыактан киирэр.
2018 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа Федерациятын 13 судаарыстыбаннай бырагырааматыгар уонна 5 тус сыаллаах федеральнай бырагыраамаҕа кытынна. Былаас федеральнай уорганнарын кытта кыттыһан үбүлүүргэ 7,1 миллиард солкуобай суумаҕа 50 Сөбүлэһии түһэрсилиннэ.
2018 сылга федерация бүддьүөтүттэн 27,5 миллиард солкуобай тардылынна, бу 2017 сыл лимиититтэн 10,3% элбэх (25,0 млрд солк.).
Федеральнай сириэстибэ улахан аҥаара тырааныспар инфраструктуратын эбийиэктэригэр туһуланна (федеральнай массыына суолларын хааччыйарга уонна тутарга, аэропортары саҥардан тутарга, Томмот-Дьокуускай үлэҕэ киллэриллиэхтээх кэлими тутарга), олорор дьиэнэн хааччыйарга, Дьокуускайдааҕы онкологическай диспансер (бастакы уочаратын) тутууну түмүктүүргэ, итиэннэ оскуола тутуутугар, уонна дьааһыла-оҕо саадын бөлөхтөрүгэр анаан дьиэни-уоту атыылаһарга уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туһуланна.
“Уһук Илиҥҥи гектар”
“Уһук Илиҥҥи гектар туһунан” Федеральнай сокуон үһүс түһүмэҕин олоххо киллэрии салҕанна. Федеральнай сокуону олоххо киллэрии саҕаланыаҕыттан 7 597 дуогабар (киирбит сайаапка 36,1%), ол иһигэр Арассыыйа Федерациятын атын субъектарын олохтоохторун кытта 75 дуогабар түһэрсилиннэ. Гражданнар көҥүлү ылыыга олоҕурар туһаныы маннык сүрүн көрүҥнэрин быһаардылар: сынньалаҥ уонна туризм, кэтэх дьиэни-уоту тутуу, даача хаһаайыстыбата, кэтэх көмө хаһаайыстыба, тыа хаһаайыстыбата, булт уонна балыктааһын. Өрөспүүбүлүкэҕэ “Саха сирин гектара” бырайыак олоххо киирэр, бу чэрчитинэн 2018 сылга уопсайа 2 562 га уопсай иэннээх 617 сир учаастага бэрилиннэ.
Олохтоох салайыныы
2018 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоох салайыныы института тэриллибитэ 15 сылын туолла. Бу кэм устатыгар боломуочуйалары тыырыыга, олохтоох суолталаах боппуруостары чопчулааһыҥҥа, бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы сыһыаны олохтооһуҥҥа, муниципальнай тэриллиилэр дьаһалталарын уонна бэрэстэбиитэллээх уорганнарын үлэлэрин тэрийиигэ нуормалары олохтуур уонна тэрийэр үлэ бары таһымҥа ыытылынна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраама Арассыйа Федерациятын историятыгар аан бастаан International Observatory on Participatory Democracy (IOPD) аан дойдутааҕы тэрилтэ ыытар бүддьүөтү көҕүлүүр (партисипаторнай) бырайыактарын куонкуруһун финалыгар таҕыста уонна аан дойду 65 дойдутуттан бүддьүөтү көҕүлүүргэ 5 бастыҥ иһигэр ааттанна.
Уопсастыба уонна былаас
Уопсастыбаннас уонна былаас уорганнарын күүстэрин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай балаататын үлэтин чэрчитинэн түмүү социальнай-экэнэмиичэскэй уонна уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй сайдыы сытыы боппуруостарын бииргэ быһаарыыга туһуланна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай балаатата 2035 сылга диэри кэскили көрөн туран, 2025 сылга диэри Уһук Илини сайыннарыы национальнай бырагырааматын торумнуурга өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын этиилэрин хомуйар “Уһук Илиҥҥэ – мин идьиэйэлэрим” бырайыагы олоххо киллэриини көҕүлээбитэ. Бырайыагы Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук бары уопсастыбаннай балааталара өйөөбүттэрэ.
2018 сылга социальнай хайысхалаах коммерческайа суох тэрилтэлэри өйөөһүн чэрчитинэн уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ 150 мөлүйүөн солкуобайтан тахса суумалаах граннар уонна субсидиялар бэрилиннилэр.
2018 сылга өрөспүүбүлүкэттэн 22 кыттааччы федеральнай куонкурус кыайыылааҕынан таҕыста уонна регион култуурунай олоҕун сайыннарыыга, историческай өйдөбүнньүгү харыстааһыҥҥа, доруобуйаларынан хааччахтаммыт дьону өйөөһүҥҥэ, оҕолору патриот быһыытынан иитиигэ, гражданскай уопсастыбаны сайыннарыыга бырайыактарын олоххо киллэрэргэ өйөбүлү ыллылар.
2019 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Сомоҕолоһуу сылынан биллэрилиннэ. Сомоҕолоһуу сылын сүрүн сыаллара – уопсастыбаҕа хардарыта эрэллээх буолууну бөҕөргөтүү, хас биирдии Саха сирин олохтооҕо төрөөбүт сэлиэнньэтин, куоратын, өрөспүүбүлүкэтин уонна дойдутун бүттүүнүн сайыннарыыга тус кылаата, уопсастыбаннай олоххо кыттыы дьоһун суолтатын өйдөтүү.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин cудаарыстыбаннай былааһын толорор уорганнарын 2018 сыллааҕы үлэлэрин түмүгүн туһунан отчуот кылгас дакылаатыттан.