Бырабыыталыстыба нэһилиэнньэҕэ отчуота быйыл арыый уратытык тэрилиннэ: бастаан «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа аһаҕас эфиригэр туруоруллубута, оттон улуустарга отчуоттуур бөлөхтөр дьоҕус састаабынан итиэннэ нэһилиэктэри барыларын хабан үлэлээтилэр.
edersaas.ru
Чурапчы улууһугар отчуоту олунньу 12-14 күннэригэр тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, бу улууска кураатарынан анаммыт Александр Атласов салайар биригэдээтэ оҥордо. Кинилэри кытары Ил Түмэн дьокутааттара Михаил Гуляев, Павел Пинигин, Семен Никитин үлэлээтилэр.
Тутуу олоҕу хамсатар
Дьаһалта баһылыга Андрей Ноговицын салайар-тэрийэр үлэҕэ уопуттаах буолан, улууска үлэ-хамнас бары эйгэнэн итиэннэ араас бырагыраамаларга тирэҕирэн ыытыллар. Ол курдук, хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү федеральнай бырагырааманан Чурапчыга тоҕус ыал, Хадаарга уон икки ыал, тулаайах оҕолору дьиэнэн хааччыйыы бырагырааматынан сэттэ киһи саҥа дьиэлэммиттэр. «Макрос» хампаанньа кыттыгас тутуунан оҥорон иһэн бырахпыт дьиэлэрэ ситэриллэн, уон икки ыал малааһыннаабыт. «Үтүө дьыала» хамсааhынынан Чыаппараҕа култуура таас дьиэтэ, Хатылыга спортивнай саала, Чурапчыга эдэр исписэлиистэргэ түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэ тутуллубуттар, Кытаанахха спортивнай саала өрөмүөннэммит, Оҕо сайдар киинэ оҥоһуллубут. «Маарыкчаан» потребуопсастыба уонна «Ситим» биирдэм тэрилтэ саҥа эргиэн кииннэрин үлэҕэ киллэрбиттэр. Улуус киинигэр 240 миэстэлээх уһуйаан көҥдөйө бүтэн турар. Билигин даҕаны силик ситиэ ыраах: Чурапчы сэлиэнньэтин олохтоохторо киин балыыһа иккис уочаратын, Сэмэн Новгородов аатынан орто оскуола иккис куорпуһун, кытаанахтар оскуола-саад, бахсылар кулууп, алаҕардар, төлөйдөр уһуйаан, чакырдар оскуола, дириҥнэр, арыылаахтар балыыһа тутуутун туруорсаллар.
Чааһынай дьиэлэри сылытар ситимҥэ холбооһун тэтимнээх, үгүс нэһилиэккэ ыал улахан аҥаара киин хочуолунайга холбоммут. Бахсы баһылыга Иннокентий Барашков хаһан үп көрүллэрин кэтэспэккэ, нэһилиэнньэттэн харчы хомуйан, үөһэ түөлбэҕэ хочуолунай туттаран уонна ититэр ситими тартаран, ыал 100 %-а сылааһынан хааччылларын ситиһэн эрэр. Бу хамсааһыҥҥа «2014-2017 сс. уонна 2020 с. диэри тыа сирин бигэтик сайыннарыы» бырагырааманан «күөх төлөнү» киллэрии эбиллэн, Чурапчыга 296, Одьулууҥҥа 160, Хайахсыкка 27 ыал гааска холбоммут, Дириҥҥэ, Хадаарга, Чакырга үлэ саҕаламмыт.
“Тааҥка” аны атаакалаабат
Кэм ирдэбилинэн, саҥа дьиэ барыта толору хааччыллыылаах оҥоһуллар, эргэ даҕаны дьиэлэргэ септик туруоруллар буолбут. Туох кистэлэ кэлиэй, үгүс сиргэ септиктэн оборторуллубут «куһаҕан» түбэһиэх тоҕуллара баар суол. Чурапчылар бу боппуруоһу бэркэ быһаарбыттар – федеральнай бырагырааманан улуус киинигэр сууккаҕа 500 кубометр кирдээх ууну ыраастыыр кыамталаах комплексы тутан үлэҕэ киллэрбиттэр. Мин Хадаарга сылдьан таас оскуола, таас уһуйаан уонна эмиэ таас элбэх кыбартыыралаах дьиэ туттубут «куһаҕан» ууларын ханна гыналларын ыйыппыппар, нэһилиэк баһылыга Иван Васильев: «Хатан» ХЭТ ыраастыыр комплекска илдьэн дьаһайар”, – диэбитэ.
Бу тэрилтэ үлэтэ өссө кэҥиир буолбут. Быйылгыттан 89 №-дээх федеральнай сокуон чэрчитинэн, күннэтэ тахсар бөҕү-саҕы ким хайдах сатыырынан-кыайарынан буолбакка, дьааһыктарга «ас тобоҕо», «пластик» «кэнсиэрбэ бааҥката» о.д.а. диэн арааран угулларын салайар хампаанньалар дьаһайаллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бу үлэҕэ эрэгийиэннээҕи биэс оператор анаммытыттан илин эҥээр улуустарга эппиэттээх «Саха сирин экологическай ситимэ» тэрилтэ Чурапчыга «Хатаны» кытары дуогабардаспыт. Онон, тэрээһин боппуруостары быһаарыы бүттэр эрэ, үлэ саҕаланыахтаах. Онуоха кэтэх дьиэҕэ олорор ыал хас киһитин ахсыгар ыйга 119 солкуобайы, элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ олорооччулар 113 солкуобайы төлүүллэрэ олохтоммут. Мунньахха тыл эппиттэр, саас буоллар эрэ кыһын устата мунньуллубут бөҕү сыбаалкаҕа таһаарарга улахан айдаан тахсарын, сорохтор «тааҥкаларын» (балбаах дьааһыктарга тоҥоруллубут бөҕү) чугастааҕы тыаҕа состороллорун этэн тураннар, бөҕү анал тэрилтэ кииннээн дьаһайарын биһирииллэрин биллэрдилэр. Оттон дойдуларыгар бырапыыскалаах эрээри атын сиргэ үөрэнэ, үлэлии сылдьар дьонтон харчы ылары сыыһанан аахпыттарыгар, төлөбүрү нэһилиэк дьаһалтатын ыспыраапкатыгар олоҕуран оҥорорго сүбэлэннэ.
Сэрии сылларын оҕолоро тоҕо үөрбэттэрий?
Ааспыт күһүн талыллыбыт алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн бигэргэппит сокуонунан сэрии сылларын оҕолорун биэнсийэлэригэр эбии төлөбүр оҥоһуллар буолбута. Ити гынан баран, үлэ бэтэрээннэрэ бу көмөнөн туһанар кыахтара суох эбит. Ол иһин, кырдьаҕастар, бэйэбит да аҕыйаан эрэбит диэн, сокуоҥҥа көннөрүү киллэрэн, эбии харчыны сэрии сылларын оҕолоругар барыларыгар көрөрү модьуйдулар.
“Меркурий” сүнньүн булуо
Улуус үрдүнэн 20 тыһ. 533 ынах сүөһү, ол иһигэр 7 тыһ. 500 ыанар ынах, 16 тыһ. 139 сылгы кыстатыллан турар. Ааспыт сайын 40 тыһ. 600 т от, 2 тыһ. 200 т сиилэс, 500 т сенаж бэлэмнэнэн, кыстыгы туоруур ас-үөл баар. Үүт уонна эт соҕотуопкатын былааннара толоруллубут.
Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов бэйэтинэн кэлбитинэн, кэпсэтиилэргэ тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһа күүскэ таарыйылынна. Бастатан туран, сыана үүнэ-тэһиинэ суох бара турарын үрдүнэн үүт харчыта үрдэтиллибэтэ сыыһанан ааҕылынна. Иккиһинэн, саҥа киллэриллибит «Меркурий» ситим өйдөммөтө элбэҕэ этилинэ. Ас-үөл куттала суох буолуутун хааччыйар, бэтэринээрийэ биир кэлим иһитиннэрэр-биллэрэр тиһигин үөскэтэр туһуттан, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын бары көрүҥэ «Меркурий» электроннай ситиминэн регистрацияланар, ас-үөл оҥоһуллуоҕуттан (холобур, үүт ыаныаҕыттан сыахтарга туттарыллан, астанан) батарыллыар диэри хонтуруолга ылыллар буолла. Инньэ гынан, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорууга, астыырга-таҥастыырга итиэннэ батарарга сыһыаннаах хаһаайыстыба барыта «Меркурийынан» үлэлиэхтээх, сибидиэнньэтин күннэтэ көмпүүтэргэ киллэрэн иһиэхтээх. Чурапчы улууһугар 1 тыһ. 400 хаһаайыстыба (үүтү туттарааччы 98 %-а) бу ситимҥэ регистрацияламмыт эрээри, кинилэртэн билиҥҥитэ сүүсчэкэ эрэ киһи үлэлии сылдьар. Дьону ордук төлөбүр ыарахана чаҕытар (ый ахсын оҥоһуллар анаалыска 950 солк., кыбаартал аайы ирдэнэр толору анаалыска 7 тыһ. 600 солк.). Иккиһинэн, төһө үүтү сыахха туттарбыты күннэтэ интэриниэтинэн отчуоттуур салыннарбыт, сайын ынахтарын сайылыкка таһаарар эбэтэр сүөһү иитэр кэпэрэтииптэргэ биэрэн ыатар дьоҥҥо төрүт да табыгаһа суох эбит. Онуоха Бэтэринээрийэ департаменын салайааччы Василий Бураев тыа дьоно сүрүннээн үүт туттаран дохуоттаналларын учуоттааннар, ыйдааҕы анаалыска 1492 солк. төлөнүөхтээҕин 950 солкуобайга түһэрбиттэрин быһаарда. Улуус дьаһалтата бу боппуруоска үлэлэспэт буолбатах: үүт туттарааччылары сүөһү иитэр кэпэрэтииптэргэ түмэн, кыбаарталлааҕы анаалыһы ыал барыта буолбакка, ол кэпэрэтиип төлүүрүн, интэриниэтэ суох учаастактар туспа схеманан үлэлииллэрин, «Ростелеком» аргыс сибээһин туһаналларын тэрийэ, суотабай төлөпүөҥҥэ анал бырагырааманы киллэртэрэргэ кэпсэтэ сылдьар эбит.
Курааны утары – бааһынанан
Чурапчы улууһа кураан сирдээҕинэн-уоттааҕынан биллэр. 2008 с. сайын уот кураан сатыылаан, Намҥа тиийбиттэригэр Александр Атласов, оччолорго I Хомустаах нэһилиэгин баһылыга, сир сыһыаран, чакырдар 400 т оту оттооннор, сүөһүлэрин кыстаппыттар. Ити иһин улуус дьоно Александр Павловичка дириҥ махталларын биллэрдилэр, үлэтигэр-хамнаһыгар ситиһиилэри баҕардылар итиэннэ айылҕа тугу уунарын эрэ кэтээбэккэ, үүнүүнү бааһынаттан ылар туһугар тугу үлэлииллэрин кэпсээтилэр.
Кэнники кэккэ сылларга бааһыналары чөлүгэр түһэриигэ улахан хамсааһыны таһаарбыттар: ааспыт сылга ыһыы иэнин кэҥэтии былаанын 107 % толорбуттар, 425 т бурдугу быспыттар. Үлэ-хамнас өссө кэҥэтиллиэҕин дьоҕус бааһынай хаһаайыстыбалар сири таҥастыыр тиэхиньикэни атыылаһар кыахтара суоҕа атахтыыра хас нэһилиэк ахсын этилиннэ. «Чыаппара» кэпэрэтиип салайааччыта Иван Хон, чэбдигирдии бырагырааматыгар ынах сүөһүгэ идэтийэр хаһаайыстыбалары эрэ буолбакка, сылгы хаһаайыстыбаларын киллэрэр наадатын бэлиэтээтэ.
Раиса СИБИРЯКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru