Ситэриилээх былаас 2021 сыллааҕы отчуота

САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН  СУДААРЫСТЫБАННАЙ БЫЛААҺЫН ТОЛОРОР УОРГАННАРЫН  2021 СЫЛЛААҔЫ ҮЛЭЛЭРИН ТҮМҮГҮН ТУҺУНАН ОТЧУОТ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын үлэтэ 2021 сылга, COVID-19 салгыы тарҕана турар кэмигэр, экэниэмикэни, нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун чөлүгэр түһэриигэ уонна нэһилиэнньэ дохуотун улаатыннарыыга түмүлүннэ. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ тырааныспар, олох-дьаһах уонна туризм эйгэтигэр төлөбүрдээх өҥө кэккэ көрүҥүттэн ураты чөлүгэр түстэ.

Саха сирэ Уһук Илин эрэгийиэннээҕи баалабай бородууктатын уопсай кээмэйин 20% хааччыйар итиэннэ эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта, инвестиция уонна нолуок киириитин кээмэйинэн инники кирбиигэ сылдьар. Өрөспүүбүлүкэ эрэгийиэннээҕи баалабай бородууктатын кээмэйэ 2020 сыллааҕы көрдөрүүнү 10,5% куоһаран 1 трлн 458,8 млрд солкуобайга тэҥнэстэ, бу пандемия иннинээҕи 2019 сыл көрдөрүүтүттэн 0,2% үрдүк.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыга дойдуга бастыҥ көрдөрүүлээхтэр ахсааннарыгар киирсэр (2021 сыл тохсунньу-сэтинньи ыйдарыгар 5 миэстэҕэ турара) итиэннэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка 2 миэстэни ылар. Бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы индексэ кэнники 11 сылга муҥутуур үрдүк көрдөрүүлэннэ итиэннэ 2020 сылы кытты тэҥнээтэххэ 116,1% тэҥнэстэ, оттон 2019 сыл таһымыгар тэҥнээтэххэ 110,6% буолла. Урукку кэмнээҕи үрдүк көрдөрүүлэр тупсарылыннылар: 25,8 мөл. туонна чох (2020 сыл кээмэйиттэн 1,6 төгүл үрдүк), 17,3 мөл. туонна ньиэп (108,1%), 14 млрд куб.м. гаас (2 төгүл), 42 туонна кыһыл көмүс (103,3%) уонна 130 туонна үрүҥ көмүс (1,5 төгүл) хостонно.

2021 сылга сүрүн хапытаалга инвестицияны тардыы кээмэйэ 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ 131% үрдээн, 305 млрд солкуобайга тэҥнэстэ. “Илиҥҥи Денисовскай” шахта иккис уочарата үлэҕэ киирдэ, Томпо оройуонугар Нежданинскай хайаны байытар кэмбинээти тутуу түмүктэннэ.

Экэниэмикэ сүрүн сиэктэрдэрин чөлүгэр түһүүтэ уонна туруктаах буолуулара бүддьүөт дохуота бигэтийиитин хааччыйаллар. 2021 сылга өрөспүүбүлүкэ предприятиеларын уонна тэрилтэлэрин дохуоттарын уонна ороскуоттарын араастаһыыта 265 млрд солкуобайга тэҥнэстэ, бу 2020 сыллааҕар 20% элбэх (2019 сылтан 33,5% үрдүк). 2021 сылга нолуок киириитэ уонна нолуоктан атын дохуот киириитэ 47%, босхо кэлбит киирии 8,4% үрдээбитин суотугар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуота 320 миллиартан тахса солкуобайга тэҥнэстэ, бу 2020 сыллааҕы таһымтан 28,4% үрдүк (дьаҥ туруон иннинээҕи 2019 сылтан 45,6% үрдүк).

2021 сылтан судаарыстыба тыа хаһаайыстыбатын өйүүр саҥа механизмнарын олоххо киллэрии саҕаланна. Бу дьаһаллар хаһааҥҥытааҕар да кураан сайыҥҥа оҥорон таһаарыы таһымын түһэрбэт кыаҕы үөскэттилэр. 2021 сылга үүнээйини үүннэрии бородууксуйатын оҥорон таһаарыы таһыма намтаан, тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын кээмэйэ 26,6 млрд солкуобайга тэҥнэстэ, бу 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ 98,9% буолар.

Национальнай бырайыактар олоххо ситиһиилээхтик киллэриллэн, федеральнай киини кытта көдьүүстээх үлэ ыытыллан, үбүлэниилэрин кээмэйэ сыл аайы улаатар, онон тус сыаллаах соруктар туолан иһэллэр. 2021 сылга национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ 45,4 млрд солкуобай көрүлүннэ, бу 2020 сыл таһымыттан 37% элбэх, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн 32,0 млрд солкуобай (ааспыт сыллааҕар 1,8 төгүл элбэх) ыытылынна.

Инфраструктураны тэрийии тэтимэ түргэтээтэ: саҥа оскуолалар, уһуйааннар, суоллар, аэропуортар, сибээс волоконнай-оптическай лииньийэлэрэ баар буоллулар.

Социальнай суолталаах 46 бөдөҥ эбийиэк үлэҕэ киирдэ, ол иһигэр уопсайа 1 320 миэстэлээх 10 оскуола, 2 170 миэстэлээх 13 уһуйаан, култуура 7, доруобуйа харыстабылын 10 эбийиэгэ (уопсай быраактыка бырааһын 1 офиһа, 5 быраас амбулаторията, 3 ФАП, 1 суһал медицинэ көмөтүн отделениета), физическэй култуура уонна успуорт 5 эбийиэгэ уонна Бүлүү улууһун Сосновка с. Бүлүүтээҕи психоневрологическай интэринээт-дьиэ 150 миэстэлээх олорор куорпуһа.

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана А.С. Николаев көҕүлээһининэн биллэриллибит Чэбдигирии сылыгар өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун доруобуйаларын харыстыыр уонна тупсарар соруктаах салаалар икки ардыларынааҕы кэлим сыһыаны олохтуур үлэ – Чэбдигирии Уон сыла саҕаланна.

Саха сиригэр иккис сылын нэһилиэнньэ көһөн кэлиитин көрдөрүүтэ нэһилиэнньэ көһөн барыытын көрдөрүүтүн куоһарда, ол курдук 2021 сылга бу көрдөрүү 7,0 тыһ. киһиэхэ тэҥнэстэ. Уһук Илин эрэгийиэннэрин ортотугар Саха сиригэр оҕо төрөөһүнүн уонна нэһилиэнньэ айылҕа быһыытынан эбиллиитин таһыма саамай үрдүк. Ол курдук, 2021 сылга нэһилиэнньэ айылҕа быһыытынан эбиллиитэ 1 000 нэһилиэнньэҕэ 1,7 киһиэхэ тэҥнэстэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ ырыынага бигэтийдэ. 2021 сылга үлэтэ суох буолуу уопсай таһымын кээмэйэ 6,9% буолла, учуокка турбут үлэтэ суохтар ахсааннара 3,6 төгүл аҕыйаан 1,6% буолла (дьаҥ туруон иннинээҕи таһымы кытта тэҥнэстэ).

Дьоҕус уонна орто урбаанынан дьарыктанааччылар ахсааннара кэнники 2 сылга муҥутуурдук элбээтэ, ол курдук 2021 сыл бүтүүтүгэр 30 тыһыынча киһинэн, ол иһигэр бэйэлэрэ дьарыктаах 16,6 тыһыынча киһини ааҕан туран, 117 тыһыынча киһиэхэ тэҥнэстэ.

2021 сыл бастакы аҥаарыгар нэһилиэнньэ дохуотун таһыма (101,1%) дьаҥ туруон иннинээҕи таһымҥа тиийэн, үһүс кыбаартал түмүгүнэн 2019 сылга ситиһиллибит дьиҥ дохуот таһыма куоһарылынна. 2021 сыл 3 кыбаарталыгар нэһилиэнньэ харчынан дууһаҕа тиксэр орто дохуота 7,5% улаатан 46 085,5 солкуобайга тэҥнэстэ, уу харчынан дохуот үүнүүтэ 102,8% тэҥнэстэ. Бырамыысыланнаһы киллэрбэккэ аахтахха, орто хамнас кээмэйэ 6,8% үрдээн, 75 429 солкуобайга тэҥнэстэ, хамнас дьиҥ үүнүүтэ – 101,3%.

2021 сыл сайыныгар хаһааҥҥытааҕар да итии, кураан күн-дьыл туран, ойуур баһаардарынан кытаанах тургутууну туораатыбыт. Ол курдук, 7,9 мөл. га иэннээх сиргэ 1 696 ойуур баһаара бэлиэтэннэ.

Россия Президенэ В.В. Путин сорудаҕынан Саха сиригэр ойуур баһаарын утары охсуһууга урукку кэмҥэ суох улахан бөлөх тэриллибитэ. Онон баһаары умулларыыга дойду 19 эригийиэниттэн кэлбит ойуур хаһаайыстыбатын уонна Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтин үлэһиттэрин, инженернэй сэриилэр байыаннайдарын ааҕан уопсайа 26  тыһыынчаттан тахса киһи кытынна. Россия Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтиттэн, Оборуона министиэристибэтиттэн уонна Саха сирин авиахампаанньаларыттан барыта 52 көтөр аал үлэлэстэ.

Ойуур баһаарын уота Горнай улууһун Бэс Күөлүгэр илин өттүттэн киирэн, 32 олорор дьиэ уокка былдьанан, 191 киһи сир-халлаан икки ардыгар туран хаалбыта. Сонно тута сэлиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын чөлүгэр түһэрэр үлэ тэриллибитэ. Ол курдук, 70 күн иһигэр 34 толору хааччыллыылаах олорор дьиэ, 9 хотон, ол иһигэр “Атамай” бааһынай хаһаайыстыбатыгар анаан 100 сүөһү киирэр улахан хотоно, тутулунна. Ону сэргэ кылгас болдьох иһигэр гаас, уот уонна 7 килэмиэтиртэн тахса оптоволокно лииньийэлэрэ тардылыннылар.

“Аһаҕас былааһы тэрийии уонна үлэлэтии кэккэ боппуруостарын сүрүннээһини тупсарыы туһунан” Россия Федерациятын Конституциятыгар көннөрүүлэр туһунан 2020 сыл кулун тутар 14 күнүнээҕи 1-ФКС №-дээх Россия Федерациятын Сокуона ылыллыбытынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар көннөрүүлэри киллэрии уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй эйгэҕэ дьоһун суолталаах түгэнинэн буолбута.

2021 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын ахсыс ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутааттарын талар быыбар буолан ааста. Ол түмүгүнэн куолас маннык хайынна: КПРФ – 35,2%, Биир ньыгыл Россия – 33,2%, Саҥа дьон – 9,9%, Сиэрдээх Россия – Патриоттар – Кырдьык иһин – 8,2%, ЛДПР – 5,1%.

1.            СОЦИАЛЬНАЙ БЭЛИИТИКЭ УОННА ПАНДЕМИЯ КЭМИГЭР СУДААРЫСТЫБА ӨЙӨБҮЛҮН ДЬАҺАЛЛАРА

1.1.          Коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыыта (COVID-19) тарҕаммытынан сибээстээн нэһилиэнньэ санитарнай-эпидемиологическай өттүнэн этэҥҥэ буолуутун хааччыйыы дьаһаллара

Коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыытынан (COVID-19) ыалдьыбыт 76 153 киһиттэн 95,7% (72 885 киһи) эмтэнэн үтүөрдэ.

Коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыытыгар (COVID-19) ылларбыт дьону эмтииргэ 1 099 куойка, ол иһигэр 54 реанимациялыыр тэриллээх куойка бэлэмнэннэ.

Нуорма быһыытынан сууккаҕа 100 тыһыынча нэһилиэнньэҕэ 200 тест оҥоһуллуохтаах эбит буоллаҕына, 100 тыһыынча нэһилиэнньэҕэ 451,4 тест оҥоһулунна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Роспотребнадзор Территориятааҕы Управлениетын 2022 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи чахчыларынан коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыытыгар (COVID-19) хаптарыы 76 153 түбэлтэтэ бэлиэтэннэ. Саамай үрдүк көрдөрүү Дьокуускай к. бэлиэтэннэ – 41 048 түбэлтэ, бу COVID-19 ыарыытыгар хаптарыы уопсай ахсаанын 53,9% ылар.

2021 сылга саамай аҕыйаабыта 1 193 түбэлтэ (сыллааҕы көрдөрүү 1,5%) кулун тутарга, саамай элбээбитэ 28 933 түбэлтэ (сыллааҕы көрдөрүү 36,4%) сэтинньигэ тахсыбыта бэлиэтэннэ.

Ыалдьыбыт дьон уопсай ахсааныттан 13 982 киһи ковидтан сылтаан сэбиргэхтэппитэ быһаарылынна.

2021 сылга 17-гэр диэри саастаах оҕолор ортолоругар коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыытыгар хаптарыы 15 596 түбэлтэтэ таҕыста, бу коронавируска хаптарыы уопсай ахсааныттан 16,6% буолар, оттон 14-гэр диэри саастаах оҕолор ортолоругар 12 832 түбэлтэ тахсыбыта билиннэ (16,1%). 1 саастарын туола илик оҕолор ортолоругар 983 түбэлтэ бэлиэтэннэ.

COVID-19 коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыытыттан 1 790 киһи өллө.

Нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстыыр туһугар экэниэмикэ араас салааларын тэрилтэлэрэ быһыы-майгы өттүгэр булгуччулаахтык толорор быраабылалара уонна үлэлиир усулуобуйалара олохтонно.

Сокуоннай саастарын туолбут гражданнары уопсастыбаннай сиргэ киллэрии тиһигэ олоххо киирдэ. Онуоха гражданнар COVID-19 утары быһыыны ылбыттарын эбэтэр ыалдьа сылдьыбыттарын туоһулуур QR-куоду, вакциналаныы сөп түбэспэтин туһунан медицинскэй түмүк баарын бигэргэтэр медицинскэй докумуону уонна коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыыта суоҕун бигэргэтэр 72 чаас иһигэр ылыллыбыт ПЦР түмүгүн көрдөрөллөрө ирдэнэр.

Түүҥҥү кулууптар (дискотекалар), караоке саалалара уонна онно маарынныыр эбийиэктэр, аралдьытар уонна сынньалаҥ тэрилтэлэрин үлэлэрэ тохтотулунна, аттракционнар, оҕо оонньуур хосторун уонна оҕону аралдьытар кииннэр үлэлэрэ сыл аҥаарыттан ордук тохтотулла сылдьыбыта.

Көрөөччү саалатын аҥаарын толорон ыытыллар Саха Өрөспүүбүлүкэтин физкултуурунай-чэбдигирдэр уонна успуорт маассабай тэрээһиннэрин биир кэлим халандаарынай былааныгар киирбит дьиҥ таһымнаах успуорт тэрээһиннэриттэн ураты сынньалаҥ, аралдьытар, дьону мунньан көрдөрөр, култуурунай, сырдатар, рекламалыыр уонна да атын тэрээһиннэри ыытыы бобулла сылдьыбыта.

Өрөспүүбүлүкэҕэ дьыл кэмиттэн тутулуктаах үлэҕэ, баахта ньыматынан үлэҕэ кэлэр дьон үлэни биэрээччигэ COVID-19 утары быһыыны ылбыттарын эбэтэр кэнники 6 ый устатыгар тугунан ыалдьа сылдьыбыттарын туоһулуур сертификаты булгуччу көрдөрүөхтээхтэр.

2021 сыл ахсынньы 31 күнүнээҕи туругунан 9 тэрилтэ хааччахтаныы эрэсиимигэр уонна симиэнэ кэмигэр үлэһиттэрин хааччахтыыр ураты эрэсиимҥэ үлэлээтэ: кырдьаҕастар уонна инбэлииттэр 6 интэринээт-дьиэлэрэ, социальнай өҥөнү оҥорууга идэтитиллибит 2 дьиэ, реабилитационнай кииҥҥэ тэриллибит 1 изолятор.

Социальнай эйгэҕэ судаарыстыбаннай өҥөнү сыыппара технологиятын саҥа көрүҥүнэн уонна сайаапката суох оҥоруу олоххо киирэн, эрдэ анаммыт босуобуйалар уонна төлөбүрдэр бигэргэтэр докумуоннары ирдээбэккэ быһа уһатылыннылар. Гражданнар туруктарын аагын бэлиэтииргэ сайаапканы ылыы эмиэ судаарыстыбаннай өҥө Партаалын көмөтүнэн оҥоһуллубута.

2021 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн үөрэх бырагыраамаларын олоххо киллэрии сирэй уонна сирэй-кэтэхтэн үөрэнии көрүҥүнэн үөрэх дистанционнай технологияларын, электроннай үөрэтиини туһанан ыытылынна.

2021 сылтан дьиэлэригэр хааччахтанан олорор дьон доруобуйатын туругун хонтуруоллааһын уонна бырааһы ыҥырыы “Медсеть”, “Облачнай поликлиника” сыһыарыылар көмөлөрүнэн оҥоһулунна.

COVID-19 баарын-суоҕун ПЦР ньыматынан чинчийиини ыытар лаборатория ахсаана элбээтэ: 2-тэн 19 тиийдэ. Нуорма быһыытынан сууккаҕа 1 455 тест оҥоһуллуохтаах эбит буоллаҕына, сууккаҕа оҥоһуллар тест орто ахсаана 10 703 тиийдэ. Пандемия саҕаланыаҕыттан барыта 1 659 103 тест оҥоһулунна.

Ыарыы өрө турбут кэмигэр 28 муниципальнай тэриллиигэ 3 629 миэстэлээх 67 обсерватор тэриллэн, 5 557 киһи харантыыннаммыта. 312 112 киһи дьиэҕэ хааччахтанан олорбута.

COVID-19 ыарыытын сэрэтэргэ уонна эмтииргэ туттуллар эмтэр хаһаастарын тэрийии боппуруоһа ураты хонтуруолга турар. 2021 сылга коронавирус саҥа сыстыганнаах ыарыытыгар ылларбыт ыарыһахтары эминэн хааччыйыыга 898,9 мөл. солкуобай көрүллүбүтэ. Ыарыһахтарга амбулатория усулуобуйатыгар медицинскэй көмөнү оҥорорго анаан 203,9 мөл. солкуобай ыытылынна.

Медицинэ тэрилтэлэрин сөптөөх тэрилинэн хааччыйар дьаһаллар ылыллан, уопсайа 790,2 мөл. солкуобай суумалаах 136 единицэ тэрил атыылаһылынна, ол иһигэр лаборатория тэрилэ, ИВЛ аппарааттара, сүрэх монитордара, рентген-аппарааттар, кислород концентратордара уонна ыстаансыйалара, көмпүүтэр томографтар уо.д.а. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ 535 ИВЛ аппараата туттулла сылдьар.

Медицинэ каадырдарын аттаран туруоруу балыыһалары идэтийбит быраастарынан, орто уонна алын сүһүөх медперсоналларынан хааччыйар кыаҕы биэрдэ. Медицинэ үлэһиттэригэр медицинэ колледжыттан уонна институттан волонтердар көмөлөстүлэр.

Быраастарга, медицинэ персоналыгар уонна атын персоналларга, хааччахтаныы эрэсиимигэр көһөрүллүбүт социальнай өҥөнү оҥорор стационарнай тэрилтэлэр үлэһиттэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханынан олохтоммут көҕүлүүр төлөбүрдэр төлөннүлэр. 2020 сыл сэтинньи 1 күнүттэн 2021 сыл ахсынньы 31 күнүгэр диэри Россия Федерациятын социальнай страховкатын пуондата COVID-19 ыарыытын быһаарарга уонна эмтииргэ медицинэ көмөтүн оҥорор тэрилтэлэр медицинскэй уонна атын да үлэһиттэригэр федеральнай социальнай төлөбүрү оҥордо.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи волонтердар куорпустарыгар киирбит 43 тыһыынча сайаапканан көмө оҥоһулунна. 2021 сыл ахсынньы 31 күнүнээҕи көрдөрүүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ 2 049 волонтер үлэлиирэ бэлиэтэннэ.

2022 сыл тохсунньу 10 күнүнээҕи туругунан бастакы быһыыны 528 730 киһи ылла, бу улахан дьон ахсаанын 73,7 бырыһыанын ылар. 60-тан аҕа саастаах дьон уопсай ахсааныттан 75,0 бырыһыана бастакы быһыыны ылбыта бэлиэтэннэ.

1.2.          Нэһилиэнньэ доруобуйатын чөл хаалларыы

Доруобуйа харыстабылын 10 эбийиэгэ үлэҕэ киирдэ, 10 поликлиника уонна 3 оройуоннааҕы киин балыыһа хапытаалынай өрөмүөнэ түмүктэннэ.

14 көһө сылдьар медицинскэй комплекс атыылаһылынна.

179 единицэ медицинэ тэрилэ, ол иһигэр 6 көмпүүтэр томограф, атыылаһылынна.

Доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн саҥатытыы бырагырааматын олоххо киллэриигэ федеральнай бүддьүөттэн 2,4 млрд солкуобай көрүлүннэ.

Оройуоннааҕы киин балыыһаларга 5 балыыһа комплексын тутуу саҕаланна.

Бастакы медицинскэй-санитарнай көмөнү оҥоруу хаачыстыбалаах уонна хас биирдии киһиэхэ тоҕоостоох буолуутун үрдэтиигэ туһаайыллыбыт “Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыагы олоххо киллэрии салҕанна. 2021-2023 сылларга Доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн саҥатытыы бырагырааматын олоххо киллэрии саҕаланна. Саха сирэ доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн саҥатытыыга федеральнай бүддьүөттэн урукку сылларга оҥоһуллубатах үбүлээһиҥҥэ тигистэ, ол курдук 6,6 млрд солкуобай кээмэйдээх үп, ол иһигэр 2021 сылга – 2,4 млрд солкуобай, көрүлүннэ.

Доруобуйа харыстабылын оройуоннааҕы сүһүөҕэр биэс эбийиэги, ол иһигэр Бүлүү куоракка балыыһа комплексын бастакы уочаратын, Таатта улууһун Ытык Күөл сэлиэнньэтигэр поликлиниканы, Уус Маайа улууһун Уус Маайа бөһүөлэгэр поликлиникалаах балыыһа комплексын, Муома оройуонун Хонуу сэлиэнньэтигэр балыыһа комплексын уонна Чурапчы улууһун Чурапчы сэлиэнньэтигэр балыыһа комплексын иккис уочаратын, тутуу саҕаланна.

Доруобуйа харыстабылын 10 эбийиэгэ: Хаҥалас улууһун Күөрдэм с. уопсай быраактыка бырааһын офиһа, Хаҥалас улууһун Кыһыл Үрүйэ с., Алдан оройуонун Угайаан с., Нам улууһун Бүтэй Үрдэ с. биэлсэр-акушер пууннара, Ньурба улууһун Сайылык с., Орто Халыма улууһун Өлөөкө Күөл с., Абый улууһун Кэбэргэнэ с., Кэбээйи улууһун Сиэгэн Күөл с., Хаҥалас улууһун Улахан Аан с. быраас амбулаториялара, Хаҥалас улууһун Покровскай к. суһал медицинэ көмөтүн отделениета үлэҕэ киирдэ. Ону сэргэ Нам, Томпо, Уус Алдан уонна Чурапчы оройуоннааҕы киин балыыһаларыгар көмпүүтэр томография кэбиниэттэрэ үлэҕэ киирдилэр. Горнай улууһун Бэрдьигэстээх с. уларытан оҥоруу кэнниттэн диагностикалыыр поликлиника отделениета аһылынна.

Доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр уопсайа 80 массыына, ол иһигэр В кылаастаах 18 суһал көмө массыыната, атыылаһылынна.

179 единицэ медицинэ тэрилэ атыылаһылынна, ол иһигэр 6 көмпүүтэр томограф, онтон биэһэ оройуоннааҕы киин балыыһаларга, туруорулунна.

100-чэкэ киһилээх ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторугар диспансеризацияны ыытарга анаан 14 “КАМАЗ” массыынаҕа холбоммут көһө сылдьар комплекс атыылаһылынна.

Санитарнай авиация 1 897 көтүүнү оҥордо (бу 2020 сылтан 27,7% эбэтэр 411 көтүүнэн элбэх), 4 059 ыарыһах балыыһаҕа тиэрдилиннэ (бу 2020 сылтан 1,4 төгүл эбэтэр 1 202 киһинэн элбэх).

2019-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин санитарнай авиациятын сайыннарыы стратегиятын быһыытынан Нерюнгри куорат балыыһатын комплексын сиригэр-уотугар бөртөлүөт түһэр-тахсар сирэ саҥардыллан үлэҕэ киирдэ, онон ыарыһахтары суһаллык көһөрүү кэмэ кылгаата.

“Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэҕэ 12 доруобуйа киинэ үлэлиир, онтон иккитэ оҕо аймах доруобуйатын киинэ. Бу кииннэр сүрүн соруктарынан нэһилиэнньэҕэ чөл олоҕу олохсутуу, ол иһигэр табаҕы тардыыны уонна арыгыны иһиини аҕыйатыы, буолар. Доруобуйа кииннэрэ доруобуйа харыстабылын үлэтин ыарыыттан сэрэтэр үлэҕэ туһаайыыны саҕалаатылар.

2021 сылга доруобуйа кииннэригэр 20 тыһыынчаттан тахса киһи сырытта (2020 сылга – 15,2 тыһ.). Чөл олох төрүттэригэр 20 241 киһи, ол иһигэр 4 363 оҕо, үөрэннэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 25 муниципальнай оройуоҥҥа тэриллибит 72 чөл олох тирэх киинэ нэһилиэнньэ олоҕун уонна доруобуйатын харыстабылыгар 600-тэн тахса тэрээһини ыытта, онно 44,7 тыһ. киһи кытынна.

Үлэлиир дьону эбии диспансеризациялааһын уопсастыба доруобуйатын туругун сыаналыырга уонна ыарыыны эрдэттэн буларга күүстээх ньыма буолар. 2021 сылга эбии диспансеризацияны 100 тыһыынчаттан тахса киһи, оттон улахан дьону ыарыыттан сэрэтэр медицинскэй көрүүнү 31,6 тыһыынча киһи ааста.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи медицинэ тэрилтэлэрин исписэлиистэрэ 27 оройуоҥҥа (Абый, Алдан, Анаабыр, Аллайыаха, Үөһээ Бүлүү, Үөһээ Халыма, Верхоянскай, Горнай, Эдьигээн, Кэбээйи, Ленскэй, Муома, Нам, Нерюнгри, Аллараа Халыма, Ньурба, Өлүөхүмэ, Өймөкөөн, Өлөөн, Орто Халыма, Таатта, Томпо, Уус Алдан, Уус Маайа, Усуйаана, Хаҥалас, Чурапчы оройуоннарыгар) 22 226 киһи, ол иһигэр 8 871 оҕо, доруобуйатын туругун чинчийдилэр.

Өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх хайысхалаах балыыһаларга уонна поликлиникаларга олоҕуран искэннээх ыарыһахтарга көмөлөһөр 15 киин тэрилиннэ, онтон иккитэ 2021 сылга Аммаҕа уонна Үөһээ Бүлүүгэ аһылынна. 19 медицинэ тэрилтэтигэр онкоскрининг кэбиниэттэрэ баар буоллулар. Искэннээх ыарыыны эрдэттэн буларга “Онкодесант” биригээдэ сыл аайы өрөспүүбүлүкэ саамай ыраах сытар оройуоннарыгар, суола-ииһэ суох нэһилиэктэргэ тиийэр.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи искэннээх ыарыһахтары эмтиир диспансерга анаан 106 мөл. солкуобайга атыылаһыллыбыт 8 медицинэ тэрилэ туруорулунна. Ол иһигэр искэннээх ыарыыны саҥа саҕаламмыт кэмигэр чопчу булар кыахтаах 128 кэккэ араҥанан чинчийэр көмпүүтэр томограф атыылаһылынна.

“Онкопоиск” бырайыак чэрчитинэн искэннээх ыарыы баарын-суоҕун быһаарарга 14 954 чинчийии ыытылынна. Эбии чинчийиини 2 424 киһи (16,2%) ааста. Ол түмүгэр 110 киһи (0,7%) араактааҕа билиннэ; 170 киһини (1,1%) Өрөспүүбүлүкэтээҕи искэннээх ыарыһахтары эмтиир диспансер кутталлаах искэннээхтэр бөлөхтөрүгэр киллэрэн кэтэбилгэ ылла. Искэн ыарыытыттан өлүү таһыма 100 тыһыынча нэһилиэнньэҕэ 2020 сылга 130,3 түбэлтэ эбит буоллаҕына, 2021 сылга 0,3% үрдээн 130,7 түбэлтэҕэ тиийдэ.

“Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыак “Сүрэх-тымыр ыарыыларын утары охсуһуу” федеральнай бырайыагын чэрчитинэн 2,4 тыһыынчаттан тахса ыарыһах босхо эминэн хааччылынна, Ленскэй к. уонна Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Майа с. тымыр ыарыыларын эмтиир бастакы сүһүөх отделениеларыгар 12 единицэ тэрил атыылаһылынна, ол иһигэр Майа с. көмпүүтэр томограф туруорулунна. Сүрэх-тымыр ыарыыларыттан өлүү ахсаана 3,4% элбээн, 100 тыһыынча нэһилиэнньэҕэ 410,2 түбэлтэҕэ тэҥнэстэ.

Медицинэ көмөтүн халыыбыгар сөп түбэһиннэрэн быраас ырысыабынан судаарыстыбаннай социальнай көмөнү ылар биир гражданиҥҥа ыйга ороскуоттанар үп нуормата 37,6% улаатыннарылынна. Ол түмүгэр эминэн хааччыйыыга 3,4 млрд солкуобай көрүлүннэ (2020 с. – 2,5 млрд солкуобай), онон гражданнары эминэн хааччыйыыга бары эбэһээтэлистибэлэр толорулуннулар.

Коронавирустаах ыарыһахтары чөлүгэр түһэриигэ анаан стационар усулуобуйатыгар төгүрүк суукка сытар 95 куойка тэрилиннэ. Телемедицинэ көмөтүнэн 580 сүбэ ыытылынна.

Коронавируһунан ыалдьа сылдьыбыт 3 936 киһи, ол иһигэр 3 356 киһи стационарга сытан, чөлүгэр түһэрии өҥөтүн туһанна.

Реанимация отделениетыгар сытар ыараханнык ыалдьыбыт ыарыһахтарга туруктара бигэтийдэҕинэ тыыныы ньыматыгар үөрэтии ыытыллар. Итинник чөлүгэр түһэриини 1 751 ыарыһах ааста.

Амбулатория усулуобуйатыгар “Облачнай поликлиника” сыһыарыы көмөтүнэн “Youtube” ханаалыгар онлайн-дьарыкка 3,5 тыһ. киһи үөрэннэ.

Доруобуйа харыстабылын сыыппараҕа киллэрии былаан быһыытынан салҕанар. Бырааска көрдөрө барар дьон 65 бырыһыана регистратураҕа тиийэн буолбакка, Интернет, терминал уонна төлөпүөн көмөтүнэн суруйтарара бэлиэтэннэ. 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ, телемедицинэ көмөтүнэн сүбэни оҥоруу ахсаана 2 төгүл элбээтэ.

190 биэлсэр уонна биэлсэр-акушер пууна (2019 – 14, 2020 – 87, 2021 – 89) Интернет ситимигэр холбонно, бу уопсай ахсаантан 87% буолар.

2021 сылга ыарыһахтар медицинэ тэрилтэлэрин исписэлиистэрин кытары сибээстэрин хааччыйар “Облачнай поликлиника” сыһыарыы, ону тэҥэ ыарыһахтары кэтээн көрүү күннүгүн толоруу “Проф-ИТ” ИТ-быһаарыылар куонкурустарын эрэгийиэннээҕи булуогар “Доруобуйа харыстабыла” номинацияҕа боруонса бириискэ тигистилэр.

Нэһилиэнньэни быраастарынан уонна медицинэ үлэһиттэринэн хааччыйыыга улахан болҕомто ууруллар. 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ, быраастарынан хааччыйыы таһыма 10 тыһ. нэһилиэнньэҕэ 51,8-тан улаатан 52,8 тиийдэ, ону тэҥэ медицинэ орто сүһүөх персоналынан хааччыйыы көрдөрүүтэ 10 тыһ. нэһилиэнньэҕэ 115,0-тэн 116,7 тиийдэ.

Уопсайа 185 мөл. солкуобай үбүлээһиннээх “Земскэй доктор” уонна “Земскэй биэлсэр” бырагыраамаларынан 83 бырааһы (ол иһигэр Арктика оройуоннарыгар 28 быраас), ону сэргэ 34 биэлсэри (ол иһигэр Арктика оройуоннарыгар 10 биэлсэр) үлэлэтии хааччылынна.

Каадырынан хааччыйыыны быһаарарга тус сыаллаах үөрэххэ ылыы чэрчитинэн барыта 622 тус сыаллаах дуогабар оҥоһулунна, бу 2019/2020 үөрэх сылын кытта тэҥнээтэххэ, 226 дуогабарынан элбэх.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк технологиялаах медицинэ көмөтүн оҥорууну сайыннарыы салҕанар.

Онуоха Саха сиригэр аан бастаан Медицинэ национальнай киинигэр кулгааҕын оҥоһуута кэһиллиилээх оҕоҕо истэр аппараат имплантын олордор эпэрээссийэ, Дьокуускайдааҕы өрөспүүбүлүкэтээҕи офтальмологическай клиническэй балыыһаҕа ФЕМТО-сардаҥа көмөтүнэн харах дьэҥкир бүрүөтүн көһөрөн олордуу уонна төрүөхтэриттэн катаракталаах оҕолорго эпэрээссийэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи 2 №-дээх балыыһаҕа – Суһал медицинэ көмөтүн киинигэр атахтарын тымырыгар атеросклерозтаах 1 уонна 2 тииптээх саахардаах диабеттаах ыарыһахтары эмтииргэ хорук тымырдарын чөлүгэр түһэрэр эндоваскулярнай эпэрээссийэни олохтооһун курдук чаҕылхай холобурдар бааллар.

2022 сыл сүрүн соруктара:

“Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыагы олоххо киллэрии: бастакы медицинскэй-санитарнай көмөнү оҥоруу тиһигэр доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн оруолун үрдэтии, доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн саҥатытыы бырагырааматын олоххо киллэрии;

Дьокуускай к. Өрөспүүбүлүкэтээҕи сүрэх-тымыр диспансерын (II-с уочаратын – 150 куойкалаах Сүрэх-тымыр киинин) үлэҕэ киллэрии;

гражданнар доруобуйаларын чөлүгэр түһэрии кэлим тиһигин сайыннарыы;

медицинэ тэрилтэлэригэр сыыппара технологияларын киллэриини сайыннарыы, ол иһигэр биир кэлим ыстандаартары уонна ирдэбиллэри киллэрии, бастыҥ үлэ уопутун киэҥник тарҕатыы;

2030 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин доруобуйатын харыстабылын тиһигин сайыннарыы стратегиятын ырытан оҥоруу.

1.3.           Демографическай быһыы-майгы

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Россия эрэгийиэннэрин ортотугар нэһилиэнньэ айылҕа быһыытынан эбиллиитин уонна оҕо төрөөһүнүн таһымынан инники турар.

Нэһилиэнньэ көһөн кэлиитин кээмэйэ нэһилиэнньэ көһөн барыытын кээмэйин эмиэ куоһарда.

“Ийэ Албан аата I, II, III истиэпэннээх” бэлиэнэн 49 ийэ наҕараадаланна.

Оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйүүр саҥа дьаһаллар киирдилэр.

Өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин уонна Россия Федерациятын эрэгийиэннэрин ортотугар демография көрдөрүүлэринэн инники кэккэҕэ сылдьар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ төһө да оҕо төрөөһүнүн ахсаана аҕыйаабытын уонна коронавирус кэнниттэн сыыстарыы түмүгэр нэһилиэнньэ өлүүтүн таһыма үрдээбитин иһин, нэһилиэнньэ айылҕа быһыытынан эбиллиитэ оннунан хаалла. Ол курдук, 2021 сыл тохсунньу-сэтинньи ыйдарыгар 1000 нэһилиэнньэҕэ 1,7 түбэлтэҕэ тэҥнэстэ.

Кэнники үс сыл иһигэр оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйүүргэ көрүллэр үп кээмэйэ 4 төгүл үрдээтэ: 2018 сылга – 3,5 млрд солкуобай, оттон 2021 сылга 14,5 млрд солкуобай көрүлүннэ.

Бастакы оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ылыыга) бэриллэр 37 118 солкуобай кээмэйдээх төлөбүрү 3 313 ыал ылла, уопсайа 121,3 мөл. солкуобай, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн үбүттэн 1,2 мөл. солкуобай, төлөннө; иккис оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ылыыга) бэриллэр эрэгийиэннээҕи ийэ хапытаалын 1 455 дьиэ кэргэн туһанна, онно уопсайа 242,4 мөл. солкуобай, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн үбүттэн 2,4 мөл. солкуобай, көрүлүннэ; үһүс уонна онтон салгыы оҕо төрөөтөҕүнэ (иитэ ылыыга) оҕо үс сааһын туолуор диэри ый ахсын бэриллэр 18 559 солкуобай кээмэйдээх төлөбүрү 11 916 ыал ылла, онно уопсайа 2 416,1 мөл. солкуобай, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн үбүттэн 267,8 мөл. солкуобай, көрүлүннэ.

Бастакы оҕо төрөөбүтүнэн (иитэ ылыллыбытынан) бэриллэр ыйдааҕы төлөбүр 12 193 дьиэ кэргэҥҥэ ыытылынна, онно 1 982,5 мөл. солкуобай федеральнай бүддьүөттэн көрүлүннэ.

Оҕоҕо аналлаах малы уонна аһы-үөлү атыылаһарга анаан 1 899 эдэр ыалга 15,7 мөл. солкуобай суумалаах биир кэмнээх харчынан төлөбүр уонна үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ бэриллэр “Дьиэ кэргэн” өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала 3 127 дьиэ кэргэҥҥэ көрүлүннэ, онтон 2 688 ыал Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн суотугар 376,5 мөл. солкуобайы туһанна.

2021 сыл от ыйыттан соҕотох төрөппүттэргэ Россия Федерациятын Пенсионнай пуондата ыйдааҕы төлөбүрү оҥорор. Ону таһынан медицинэ тэрилтэтигэр эрдэ учуокка турбут хат дьахталларга босуобуйаны аныыр уонна төлүүр бэрээдэк уларыйда. Ол быһыытынан бу босуобуйа ый аайы төлөнөр буолла. 2021 сылга 8-17 саастаах оҕолоругар анаан 11 482 соҕотох төрөппүккэ, ону тэҥэ 2 869 хат дьахтарга ыйдааҕы босуобуйалар ананнылар.

8-гар диэри саастаах оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ олохтоммут 5 000 солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх төлөбүр 119 699 оҕоҕо бэрилиннэ. 6-18 саастаах оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ олохтоммут 10 000 солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх төлөбүр 177 334 оҕоҕо бэрилиннэ.

Ону кытта, 2020 сылтан 3-7 саастаах оҕоҕо ананар ыйдааҕы өйөбүл быһыытынан эбии дьаһал көрүллүбүтэ. 2021 сыл тохсунньу 1 күнүттэн 3-7 саастаах оҕоҕо ыйдааҕы төлөбүр быһыытынан босуобуйаны аныырга айах ииттинэн олоруу муҥутуур алын кээмэйиттэн 50%, 75% уонна 100% ааҕыллар үс кэрдиистээх тиһик киирбитэ. 2021 сылга бу төлөбүрү 49 746 оҕоҕо 38 106 дьиэ кэргэн ылла.

5 уонна онтон элбэх сокуоннай саастарын туола илик оҕолоох ыалга олорор дьиэни туттарга эбэтэр атыылаһарга олохтоммут биир кэмнээх социальнай төлөбүрү 56 дьиэ кэргэн туһанна (199,2 мөл. солкуобай), 10 уонна онтон элбэх сокуоннай саастарын туола илик оҕолоох 4 ыалга олорор дьиэни туттарга (атыылаһарга) социальнай төлөбүр оҥоһулунна (27,6 мөл. солкуобай), ону тэҥэ үс игирэ оҕоломмут ыалга 12,8 мөл. солкуобай төлөннө.

Ону таһынан, 10 уонна онтон элбэх сокуоннай саастарын туола илик оҕолоох 5 ыалга социальнай хантараакка олоҕуран тырааныспар атыылаһарга биир кэмнээх харчынан төлөбүр көрүлүннэ (3,8 мөл. солкуобай).

Оҕону эиитиигэ, дьиэ кэргэни бөҕөргөтүүгэр, дьиэ кэргэн үтүө үгэстэрин чөл хаалларыыга уонна сайыннарыыга ураты үтүөлэрин, уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыбыттарын иһин 2021 сылга элбэх оҕолоох 54 ийэ бэлиэтэннэ:

Ийэҕэ Үрдүкү Махтал бэлиэтинэн: Бүлүү оройуонун Тыымпы с. Екатерина Егорова – элбэх оҕолоох ийэ, үлэ бэтэрээнэ; Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Нуораҕана с. Ульяна Пермякова – элбэх оҕолоох ийэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, “Ийэ албан аата” уордьан кавалера, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыа хаһаайыстыбатын туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах уһун үйэлээҕэ;

“Дьоруой Ийэ” бэлиэнэн 10 уонна онтон элбэх оҕолоох ийэлэр наҕараадаланнылар: Үөһээ Бүлүү оройуонун Хомустаах сэлиэнньэтиттэн Димитриева Мария, Таатта оройуонун Кыйы сэлиэнньэтиттэн Игнатьева Кристина уонна Нам оройуонун Остуолба сэлиэнньэтиттэн Кутукова Ирина;

“Ийэҕэ албан аат I, II, III истиэпэнэ” бэлиэнэн Оҕону эиитиигэ, дьиэ кэргэни бөҕөргөтүүгэр, дьиэ кэргэн үтүө үгэстэрин чөл хаалларыыга уонна сайыннарыыга ураты үтүөлэрин, өр сыллаах уопсастыбаннай үлэлэрин иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын ыйааҕынан 49 ийэ наҕараадаланна (ол иһигэр I истиэпэннээх – 4, II истиэпэннээх – 9, III истиэпэннээх – 36);

Ньурба оройуонун Антоновка сэлиэнньэтиттэн Сергей Аркадьевич Егоров уонна Дина Николаевна Дойдукова дьиэ кэргэттэрэ “Сыл дьиэ кэргэнэ” Бүтүн Россиятааҕы куонкуруска “Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн” номинацияҕа кыайыылаах аатын ылла;

8 оҕону иитиигэ үтүөлэрин уонна дьиэ кэргэн институтун бөҕөргөтүүгэ кылаатын иһин Адам Адамович уонна Евдокия Николаевна Таныковтар дьиэ кэргэн “Төрөппүт албан аата” Россия Федерациятын уордьанынан наҕараадаланна.

“Сыл аҕата” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска Горнай улууһуттан элбэх оҕолоох аҕа Егоров Артур Николаевич муҥутуур кыайыыны ситистэ.

2022 сыл соруктара:

Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка ситиһиллибит оҕо төрөөһүнүн үрдүк көрдөрүүтүн оннунан хаалларыы;

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ сылын үрдүк таһымнаахтык тэрийэн ыытыы;

оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйүүр дьаһаллары олоххо киллэриини хааччыйыы.

1.4.          Үлэ ырыынага, нэһилиэнньэ дохуота

Нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун сулууспатын өҥөтүнэн туһаммыт 41,5 тыһ. киһиттэн 19,0 тыһ. киһи үлэнэн хааччылынна, ол иһигэр 9,5 тыһ. киһи (49,8%) бастайааннай үлэ миэстэтин булла.

39 тыһ. үлэтэ суох дьоҥҥо социальнай төлөбүр ананна.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ ырыынага бигэтийдэ. 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ, үлэлээх дьон ахсаана 0,3бырыһыанынан элбээн 466,2 тыһ. киһи буолла, оттон үлэтэ суох киһи ахсаана 7 бырыһыанынан аҕыйаан 34,4 тыһ. киһи буолла. Үлэтэ суох буолуу уопсай таһыма 2020 сыл от ыйыгар 7,7% диэри муҥутуурдук үрдээбитэ, онтон сыыйа намтаан, сэтинньигэ 6,8% тэҥнэспитэ, ол иһигэр тыа сиригэр 9,2% буолбута.

Нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун сулууспатын өҥөтүнэн туһанааччы ахсаана аччаата: 2020 сылга 61,9 тыһ. киһи эбит буоллаҕына, 2021 сылга 41,5 тыһ. киһи буолла. Үлэтэ суоҕунан бэлиэтэммит дьон ахсаана 3,6 төгүл аҕыйаан 8 043 киһи буолла. Үлэтэ суох буолуу бэлиэтэммит таһыма 1,6% тэҥнэстэ (01.01.2021 – 5,7%).

Эрэгийиэннээҕи баазаҕа үлэ 21 көрүҥэр 10,9 тыһ. үлэ миэстэтэ, ол иһигэр 60-тан тахса бырыһыана – үлэһит идэлээхтэргэ, аһаҕас турар. Бу вакансияларга хамнас орто таһыма 48,9 тыһ. солкуобайга тэҥ.

Нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун көхтөөх бэлиитикэтин дьаһалларынан 20,7 тыһ. киһи хабылынна.

2 841 киһи, ол иһигэр “Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн – 1900 киһи, суоппар, сир аннынааҕы хайа үлэһитэ, силиэсэр, конвейер машиниһа, буҕаалтыр учуота, бульдозер машиниһа, хочуолунай оператора, электромонтер, кондитер уо.д.а. идэҕэ уонна анал идэҕэ үөрэннэ.

Бурдуктан оҥоһуктары, ситэри астанар эт аһы-үөлү, таҥаһы-сабы оҥорон таһаарыыга, кууһунан уонна бытархай атыыга, гостиница уонна уопсастыбаннай аһылык эйгэтигэр, парикмахер, косметолог, көмпүүтэри оҥорооччу быһыытынан нэһилиэнньэҕэ өҥөнү оҥорууга, тыа хаһаайыстыбатыгар, эбии үөрэх, тырааныспар эйгэтигэр үлэлэрин саҕалаабыт 175 үлэтэ суох киһиэхэ 150 тыһ. солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх көмө быһыытынан судаарыстыбаннай өйөбүл дьаһала оҥоһулунна.

“Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырайыак үлэ ырыынага бигэтийиитигэр сүҥкэн кылааты киллэрдэ. Ол курдук, бу бырайыак чэрчитинэн бырамыысыланнас, тутуу, суол хаһаайыстыбатын, энергетикэ уонна тырааныспар салааларыгар үлэлиир 43 хампаанньаҕа (“АЛРОСА” АХ, “Анаабыр алмаастара” АУо, “Арҕааҥы” хайа рудаалаах хампаанньа” АУо, “Саха сирин тимир суоллара” АХ АУо, “Сахатранснефтегаз” АУо, “Газпромдобыча Ноябрьск” ХЭУо, “Газпром трансгаз Томск” ХЭУо, “Эльгауголь”ХЭУо, “ЯТЭК” ПАУо, “Якутскэнерго” ПАУО уо.д.а.) өрөспүүбүлүкэ 10 283 олохтооҕо, ол иһигэр баахта ньыматынан уонна дьыл кэминэн үлэҕэ 3 360 киһи, үлэнэн хааччылынна.

1 036 эдэр исписэлиис Бырамыысыланнас, тутуу уонна тырааныспар салааларыгар үлэлиир өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ хампаанньаларыгар стажировкаланна.

Нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун 3 киинэ “флагманскай кииҥҥэ” кубулуйда: Дьокуускайга – “үлэлээх буолуу аһаҕас сулууспатын”, Нерюнгри уонна Мирнэй оройуоннарыгар – бырамыысыланнас тэрилтэлэрин таһынан каадырдары сүүмэрдиир кииннэр быһыытынан үлэлиэхтэрэ.

2021 сылга 19 049 киһи, ол иһигэр 9 508 киһи – бастайааннай, 9 541 киһи быстах кэмнээх үлэнэн хааччылынна.

Бастайааннай үлэни булбут гражданнар ахсааннара сылтан сыл үрдээн иһэр. Ол курдук, үлэнэн хааччыллыбыт дьон уопсай ахсааныттан 2017 с. – 28,1%, 2018 с. – 32,9 %, 2019 с. – 35%, 2020 с. – 42,9%, 2021 с. – 49,9% бастайааннай үлэлэннэ.

Үлэ ырыынагын сүрүннүүр боломуочуйа чэрчитинэн үлэ 33 көрүҥэр атын дойду гражданнарын үлэҕэ тардыы бобулунна, онон атын дойдуттан кэлэр үлэһиттэр ахсааннара 3,5 төгүл аҕыйаата.

2021 сыл тохсунньутуттан өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн үбүлэнэр тэрилтэлэр үлэһиттэригэр хамнас муҥутуур алын кээмэйэ оройуоннааҕы коэффициены уонна “хотугу” эбии ааҕыы муҥутуур кээмэйин (80%) учуоттаан: 1,7 оройуоннааҕы коэффициеннаах сиргэ-уокка – 31 980 солкуобайга, 2,0 оройуоннааҕы коэффициеннаах сиргэ-уокка 35 818 солкуобайга тэҥнэстэ.

Хамнаһы үлэ араҥатынан наардааһыыны хааччыйарга сыл саҥатыттан бүддьүөт эйгэтигэр 37 тыһыынча үрдүк таһымнаах үлэһиккэ хамнас муҥутуур алын кээмэйэ 3 бырыһыанынан үрдэтилиннэ.

2021 сыл тохсунньутуттан бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрин тус сыаллаах категорияларын хамнаһын пуондата улаатыннарылынна, ол курдук эбии үөрэх уонна оскуола иннинээҕи үөрэх педагогтарыгар, тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго өҥөнү оҥорор тэрилтэлэр педагогтарыгар, үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин педагогтарыгар уонна преподавателларыгар, наука уонна социальнай эйгэ үлэһиттэригэр уонна култуура үлэһиттэригэр – уопсайа 15 тыһыынчаттан тахса үлэһиккэ категорияларыттан көрөн хамнастара 3-тэн 16 бырыһыаҥҥа диэри үрдэтилиннэ.

Сыл саҕаланыаҕыттан 36 тэрилтэ 630 үлэһиккэ хамнаһы төлүүргэ болдьоҕо ааспыт иэһин кээмэйэ 64,5 мөл. солкуобайтан 24% көҕүрээн, 40,0 мөл. солкуобайга тэҥнэстэ. Уопсайа 80 тэрилтэ 1400 үлэһитигэр 160,0 мөл. солкуобай суумалаах хамнас иэһэ төлөннө.

2021 сылга нэһилиэнньэ харчынан дьиҥ дохуотун чөлүгэр түһэрии салҕанна. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ харчынан дьиҥ дохуот 2021 сыл тохсунньу-балаҕан ыйдарыгар ааспыт сыл ити кэмнээҕи көрдөрүүтүгэр тэҥнээтэххэ 2,1% улаатта. 2021 сыл бастакы аҥаарыгар (101,1%) дьаҥ туруон иннинээҕи таһым чөлүгэр түһэриллибит буоллаҕына, үһүс кыбаартал түмүгүнэн 2019 сыллааҕы таһым балачча куоһарылынна (101,6%).

Барыллааһын чахчыларынан, нэһилиэнньэ дууһатыгар тиксэр харчынан дохуот ыйдааҕы кээмэйэ 2021 сыл тохсунньу-балаҕан ыйдарыгар ааспыт сыл ити кэмнээҕи көрдөрүүтүгэр тэҥнээтэххэ 5,7% улаатан, 43 218 солкуобайга тэҥнэстэ.

2022 сыл тохсунньу 1 күнүттэн хамнас алын кээмэйэ (МРОТ) 8,6% үрдээһинигэр сөп түбэһиннэрэн, бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэригэр хамнастарын төлөбүрүн мэктиэтэ уонна үлэһиттэр категорияларыттан тутулуктаан 100% уонна 200% кээмэйинэн бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрин тус сыаллаах категорияларын хамнастарын төлөбүрүгэр ситиһиллибит арыттаһыыны оннунан хаалларыы хааччыллыаҕа, ону тэҥэ Россия Федерациятын Президенин 2012 сыл «ыам ыйынааҕы ыйаахтарыгар» киирбэтэх бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрин хамнастарын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнигэр Анал этиитигэр сөп түбэһиннэрэн түһүмэҕинэн 10% үрдэтии былааннанар.

2021 сыл бүтүүтүнээҕи барыллааһын чахчыларынан дьадайыы таһыма 17,1% буолара сабаҕаланар, бу 2020 сыллааҕы көрдөрүүттэн 2,5 тыһ. киһинэн, ол аата 0,2 бырыһыанынан намыһах.

2020 сылга сүрүн соруктар:

дьахталлар уонна ыччат ортотугар үлэтэ суох буолуу таһымын аччатыы;

“Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырайыак чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ олохтоохторуттан 5 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох ахсааннаах киһини үлэнэн хааччыйыы;

тыа сиригэр үлэтэ суох буолуу уопсай таһымын 9% диэри аччатыы;

өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ үлэлээх буоларыгар көмөлөһүүгэ туһаайыллыбыт дьаһаллары олоххо киллэриигэ олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын кытыннарыы;

2020-2030 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр айах ииттинэн олоруу алын кээмэйиттэн кыра дохуоттаныы кээмэйин аччатар эрэгийиэннээҕи бырагырааманы олоххо киллэрии;

уустугунан уонна идэ таһымынан араастаһар үлэни толорор үлэһиттэр хамнастарын таһымын дьиҥнээҕин тутуһар наардааһыны хааччыйан, Россия Федерациятын Президенин 2012 сыллааҕы 597, 761 уонна 1688 нүөмэрдээх ыйаахтарыгар киирбэтэх бүддьүөт эйгэтин идэлээх үлэһиттэрин хамнастарын түһүмэҕинэн үрдэтии;

2022 сыл тохсунньу 1 күнүттэн хамнас алын кээмэйэ (МРОТ) 8,6% үрдээһинигэр сөп түбэһиннэрэн, бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэригэр хамнастарын төлөбүрүн мэктиэтин хааччыйыы;

Россия Федерациятын Президенин 2012 сыл «ыам ыйынааҕы ыйаахтарыгар» киирбит бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрин тус сыаллаах категорияларын хамнастарын төлөбүрүгэр ситиһиллибит арыттаһыыны үлэһиттэр категорияларыттан тутулуктаан 100% уонна 200% кээмэйинэн оннунан хаалларыы.

1.5.          Нэһилиэнньэ социальнай көмүскэлэ

Социальнай хантараакка олоҕуран оҥоһуллар судаарыстыбаннай социальнай көмөҕө көрүллэр үп кээмэйэ 2 төгүл улаатта.

Сосновка сэлиэнньэтигэр Бүлүүтээҕи идэтитиллибит дьиэ 150 миэстэлээх олорор куорпуһа үлэҕэ киирдэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 56 тыһыынчаттан тахса инбэлиит баар, олортон 6 тыһыынчата – оҕолор. Дьиэҕэ тиийэн оҥоһуллар социальнай өҥөнү 4 419 киһи: 2 072 инбэлиит, 411 тыыл бэтэрээнэ, 25 Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ туһанна. Кырдьаҕастары иитэ ылбыт 269 дьиэ кэргэҥҥэ 270 кырдьаҕас киһи олорор. Социальнай өҥөнү оҥорор стационар тэрилтэлэригэр 2 420 киһи, ол иһигэр сокуоннай сааһын туола илик 452 оҕо, олорор.

Кыра дохуоттаах дьиэ кэргэттэргэ уонна соҕотох олорор гражданнарга үлэ көрдүүллэригэр, урбаанынан дьарыктаналларыгар, кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннаралларыгар, олохторугар көрсүбүт уустук быһыыны-майгыны туоруулларыгар социальнай хантараакка олоҕуран судаарыстыбаннай социальнай көмө оҥоһулунна.

Социальнай хантараакка олоҕуран судаарыстыбаннай социальнай көмөнү оҥорууга ыытыллар үп кээмэйэ 2 төгүл улаатта. Кыра дохуоттаах 5 тыһыынчаттан тахса ыал 500 мөлүйүөнтэн тахса солкуобай суумалаах көмөнү ылла. Үлэ көрдөнүүгэ көмө кээмэйэ ортотунан 51,4 тыһ. солкуобай, урбаанынан дьарыктаныыга – 250,0 тыһ. солкуобай, кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга – 100,0 тыһ. солкуобай, олохторугар көрсүбүт уустук быһыыны-майгыны туоруурга – 55,0 тыһ. солкуобай буолла.

Аадырыстаах матырыйаалынай көмө олохторугар уустук быһыыга-майгыга түбэспит 1 492 ыалга оҥоһулунна (56,8 мөл. солкуобай).

Кыра дохуоттаах гражданнарга олорор усулуобуйаларын тупсарыыга социальнай көмө дьаһаллара оҥоһулунна: олорор дьиэлэрин электрическэй ититэр тиһиккэ холбуурга – 50 ыалга (2,4 мөл. солкуобай), сылааһынан хааччыйыы кииннэммит тиһигэр холбуурга – 713 ыалга (66,4 мөл. солкуобай), гааска холбонууга – 585 ыалга (58,0 мөл. солкуобай).

Олорор дьиэ уонна коммунальнай өҥө иһин төлөбүргэ ыйдааҕы харчынан төлөбүрү 114 632 үлэ бэтэрээнэ ылла (2 213,2 мөл. солкуобай).

Өрөспүүбүлүкэ үлэлээбэт биэнсийэлээхтэр харчынан уопсай дохуоттарын өйүүргэ биэнсийэҕэ сыл аайы эрэгийиэннээҕи социальнай эбии төлөбүрү оҥорор. 2021 сылга маннык эбии төлөбүрү 34 376 киһи ылла (2 351,1 мөл. солкуобай).

2021 сыл балаҕан ыйыгар Биэнсийэ пуондата биэнсийэлээхтэргэ 10,0 тыһ. солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх харчынан төлөбүрү оҥордо, онон 274 729 биэнсийэлээх уопсайа 2 747,3 мөл. солкуобайы ылла.

Олорор дьиэни өрөмүөннүүргэ 428 бэтэрээҥҥэ 14,1 мөл. солкуобай суумалаах матырыйаалынай көмө оҥоһулунна. Кыайыы күнүн көрсө Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар уонна инбэлииттэригэр, “Былакаадаламмыт Ленинград олохтооҕор” бэлиэнэн наҕараадаламмыт дьоҥҥо, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарын огдооболоругар – барыта 567 киһиэхэ 3,7 мөл. солкуобай суумалаах биир кэмнээх төлөбүр оҥоһулунна. Ону таһынан, Биэнсийэ пуондата Аҕа дойду Улуу сэриитин 54 кыттыылааҕар сыл аайы бэриллэр 10,0 тыһ. солкуобай кээмэйдээх төлөбүрү оҥордо.

100 саастарын туолбут 13 киһиэхэ биир кэмнээх 100 тыһ. солкуобай төлөбүрү кытта “Үйэ саас” Саха Өрөспүүбүлүкэ уһун үйэлээҕин бочуоттаах бэлиэтэ туттарылынна.

Нэһилиэнньэ социальнай көмүскэлин эйгэтигэр 70 сыдаарыстыбаннай өҥө оҥоһуллар, бу өҥөлөргө барытыгар Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥө биир кэлим партаалын www.gosuslugi.ru уонна Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥө эрэгийиэннээҕи партаалын www.e-yakutia.ru көмөтүнэн сайабылыанньаны электроннай көрүҥүнэн биэрии көрүллэр. Социальнай хааччыйыы эйгэтигэр сыыппара технологияларын көмөтүнэн сайаапканы эбэтэр туоһулуур докумуоннары ирдээбэккэ быһа оҥоһуллар судаарыстыбаннай өҥө ахсаана 8-тан 17 диэри элбээтэ.

Судаарыстыбаннай өҥөнү бүтүннүүтүн сыыппара технологиятыгар көһөрөр инниттэн, чуолаан, судаарыстыбаннай өҥөнү оҥоруу реестрдээх мадьыалын киллэрэр туһугар социальнай көмө дьаһалларын ылааччылар өрөспүүбүүкэтээҕи биир кэлим баазалара тэрилиннэ.

2015 сылтан өрөспүүбүлүкэ муниципальнай оройуоннарыгар, куораттааҕы уокуруктарыгар инбэлииттэргэ уонна сыыдамнык сылдьар кыаҕа суох дьоҥҥо тутаах эбийиэктэргэ сылдьыы тоҕоостоох буолуутун хааччыйар дьаһаллары кыттыгас үбүлээһиҥҥэ субсидия бэриллэр.

Ол курдук, 2021 сылга муниципальнай оройуоннарга, куораттааҕы уокуруктарга инбэлииттэргэ уонна да атын сыыдамнык сылдьар кыаҕа суох дьоҥҥо тутаах эбийиэктэргэ сылдьыы уонна олох-дьаһах эйгэтигэр өҥөнү туһаныы тоҕоостоох буолуутун хааччыйар дьаһаллары кыттыгас үбүлээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ 10 оройуонугар уонна куораттааҕы уокуругар 10,0 мөл. солкуобай субсидия бэрилиннэ.

2021 сылга Россия Федерациятыгар социальнай өҥөнү оҥоруу эйгэтигэр уйулҕалара кэһиллибит дьоҥҥо социальнай дьайыы бастакы бырайыагын тургутуу саҕаланна. Бырайыак инбэлииттэр арыалдьыттаах олорор тиһиктэрин тэрийэр сыаллаах. Ол аата, стационарга социальнай өҥөнү ылар инбэлииттэри туспа дьиэҕэ көһөрөн арыаллыыр дьону кытта олордуу.

Бырайыак бастакы кыттыылаахтарын көһөрүү 2021 сыл атырдьах ыйыгар саҕаламмыта. Хас биирдиилэригэр толору хааччыллыылаах хос анаммыта. Кыттааччылар хас күн аайы олох-дьаһах үөрүйэхтэригэр үөрэнэллэр, саҥа эйгэни кытта билиһиннэрэр уйулҕа үөрэҕэр дьарыктаналлар, Адаптивнай физкултуура уонна успуорт өрөспүүбүлүкэтээҕи киинигэр харбыыллар, пауэрлифтиҥҥа эрчиллэллэр. Ону таһынан, үлэлиир кыахтаах кыттааччылар үлэ булалларыгар көмө оҥоһуллар.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Социальнай хантараакка олоҕурар социальнай көмө көдьүүһүн үрдэтии уонна кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга социальнай хантараакка олоҕуран социальнай көмөнү оҥоруу кээмэйин 200 тыһ. солкуобайга диэри улаатыннарыы;

Россия Федерациятыгар инбэлииттэргэ реабилитация уонна абилитация кэлим тиһигин сайыннарыы концепциятын олоххо киллэрэр дьаһаллар былааннарын олоххо киллэриини хааччыйыы;

“Өлүөхүмэ оройуонун Өлүөхүмэ куоратыгар кырдьаҕастарга уонна инбэлииттэргэ стационарга социальнай өҥөнү оҥорорго анаан 200 миэстэлээх олорор куорпус” эбийиэги үлэҕэ киллэрии;

Нам улууһун Нам сэлиэнньэтигэр кырдьаҕастарга уонна инбэлииттэргэ анаан 65 куойка-миэстэлээх интэринээт-дьиэни тутууну саҕалааһын.

1.6.          Россия Федерациятыгар наука уонна технология сыла

“Хоту дойду: бигэтик сайдыы сирэ-уота” научнай үөрэх киинэ аан дойду таһымнаах научнай үөрэх кииннэрин куонкуруһугар кыайыыны ситистэ.

“Хоту дойду: бигэтик сайдыы сирэ-уота” научнай үөрэх киинин тиэмэтинэн 6 ыччат лабораторията тэрилиннэ.

2021 сылга “Якутия” технопаарка уонна ИТ-паарка 167 резиденэ 2 млрд солкуобай суумалаах бородууксуйаны уонна өҥөнү оҥордо, 367 саҥа үлэ миэстэтэ тэрилиннэ.

5 муниципальнай IT-киин тэрилиннэ.

Россия Федерациятыгар наука уонна технология сылын чэрчитинэн “Россия Федерациятыгар наука уонна технология сылын саҕаланыыта Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар” , “Наука, технология уонна инновация”, “Арктика уонна Хоту дойду” уонна “Ыччат наукаҕа” диэн тиэмэлээх хайысхаларынан дьаһаллар олоххо киирдилэр.

Ол курдук, саамай улахан тэрээһиннэрин холобурдаатахха, Саха сиригэр Россия наукатын күнэ, РНА Президенэ А.М. Сергеев кыттыылаах “Университеттар уонна Россия геостратегическай сирдэрин-уоттарын сайдыыта” форум, “NAUKA0+” наука IX бэстибээлэ, “Инники идэҕэ хардыы” эдэр чинчийээччилэр XV форумнара ыытылыннылар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын академиятын туругун уонна боломуочуйаларын үрдэтэр, өрөспүүбүлүкэ научнай уонна интеллектуальнай кыаҕын кэҥэтэр туһугар “Наука уонна судаарыстыбаннай научнай-техническэй бэлиитикэ туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонун саҥа эрэдээксийэтэ ылылынна.

Чукотка автономнай уокуругун, Камчатка кыраайын, Магадан уонна Сахалин уобаластарын кытары кыттыһан “Хоту дойду: бигэтик сайдыы сирэ-уота” эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы научнай үөрэх киинин сайыннарыы бырагыраамата ылылынна. Бу бырагыраама 2021 сылга аан дойду таһымнаах эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы научнай үөрэх кииннэрин талар куонкуруска 13 бырайыактан кыайыылаахтара буолла. Бырагыраама 16 индустриальнай кыттыгас кыттааччытын кытары сөбүлэһиилэргэ илии баттанна.

Научнай үөрэх киинин үлэтин чэрчитинэн энергияны кэмчилээһин, айылҕаны туһаныы, криолитозонаҕа үлэ, медицинэ уонна биотехнология сайдыытын, социальнай эйгэ бигэтин өйөөһүнү быһаарар 5 кластер тэрилиннэ.

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2021-2024 сылларга оҥорон таһаарар күүстэри уонна социальнай эйгэни сайыннарыыга туһаайыллыбыт кэлим научнай чинчийиилэр бырагыраамаларын II-с түһүмэҕин олоххо киллэрии саҕаланна. Научнай-чинчийэр үлэ 24 хайысхатын ырытан оҥорорго 440 мөл. солкуобай көрүлүннэ. 2021 сылга 9 тутаах хайысханы олоххо киллэриигэ 60 мөл. солкуобай ыытылынна.

Бүлүү өрүс уонна Бүлүү өрүс салааларын уута ылар сирдэрин экологическай тиһигин туругун кэтээн көрөр чинчийэр үлэ салҕанна. Саха сирин урукку олоҕун хартыынатын, матырыйаалынай уонна духуобунай култууратын сайдыытын, Саха сирин устуоруйатын кэрдиис кэмнэрин уонна тутаах түбэлтэлэрин былыргы кэмтэн бүгүҥҥү күҥҥэ диэри киэҥник арыйан көрдөрөр “Саха сирин устуоруйата” научнай үлэ бэчээттэнэн таҕыста.

2022 сылтан эдэр учуонайдарга, исписэлиистэргэ уонна устудьуоннарга 500-түү тыһыынча солкуобай кээмэйдээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 10 грана олохтонно. Ону тэҥэ, хандьыдаакка уонна докторга диссертацияларын көмүскээбит 25 учуонайга биир кэмнээх наҕараада, наука эйгэтигэр ситиһиилэрин иһин 30 эдэр учуонайга истипиэндьийэ бэрилиннэ.

Инновация экологическай тиһигин сайыннарыы

Өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин IT-өҥөлөрүн таска таһаарыы 66,6% хааччыйар уонна Россия үрдүнэн IT-өҥөлөрү таска таһаарыыга 10 бастыҥ эрэгийиэн ахсааныгар киирэр (2021 сыл тохсунньу-бэс ыйдарыгар 1 587 мөл. солкуобай), 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ, бу көрдөрүүтүн тупсаран, 11-с миэстэттэн 9-с миэстэҕэ таҕыста.

Өрөспүүбүлүкэҕэ Уһук Илиҥҥэ үрдүк технологиялар бастакы бөдөҥ Пааркалара “ИТ-паарка”, ону тэҥэ “Якутия” технопаарка 167 инновационнай хампаанньаны түмэн үлэлииллэр. Бу пааркалар резиденнэрэ 2 млрд солкуобай суумалаах бородууксуйаны оҥорон таһаардылар итиэннэ 367 саҥа үлэ миэстэтин тэрийдилэр. “Якутия” технопаарка резиденнэрэ оҥорон таһаарбыт бородууксуйалара Россияҕа, Финляндияҕа, Казахстаҥҥа, Украинаҕа, Азербайджаҥҥа уонна Киргизияҕа – аан дойду 32 куоратыгар атыыланаллар.

2021 сылга Технопаарка уонна ИТ-паарка резиденнэрэ дьиэ хаһаайыстыбатыгар олоҕу-дьаһаҕы чэпчэтэргэ, пластигы туһаҕа таһаарар кыра ыстаансыйаларга аналлаах бырайыактары уонна доруобуйа харыстабылыгар анаан стартап бырайыагы, ол иһигэр сыстыганнаах ыарыыттан сэрэтэргэ уонна эмтииргэ анаан эмтэри уонна тэриллэри, ырытан оҥорбуттара.

SCIBERIA ХЭУо медицинскэй көстүүлэри ырытар интеллектуальнай тиһиги ырытан оҥоруу иһин “2021 сылга доруобуйа харыстабылыгар бастыҥ ИТ-быһаарыы” номинацияҕа кыайыыта резиденнэр биир улахан ситиһиилэринэн буолар. Skillometer бырайыак World AI&Data Challenge сыыппара технологияларын быһаарыыларын норуоттар икки ардыларынааҕы куонкуруһугар “Доруобуйаларын туругунан хааччахтаах дьону киллэрэн, гражданнар үлэ булалларын чэпчэтэргэ үөрэҕи ылар суоллары үөскэтии” категорияҕа глобальнай уонна социальнай соругу бастыҥ быһаарыы быһыытынан билиниини ылла.

5 муниципальнай оройуоҥҥа – Верхоянскай, Горнай, Кэбээйи, Өлөөн, Таатта улуустарыгар IT-кииннэр эбии тэрилиннилэр.

2021 сылга “IT – мин идэм” бөдөҥ тэрилтэлэргэ анаан технологическай быһаарыылары оҥорор куонкурус ИТ-эйгэҕэ Саха сирин устуоруйатыгар хаһааҥҥытааҕар даҕаны киэҥ хабааннаах буолла, ол курдук, 22 муниципальнай тэриллиигэ 35 хакатон ыытылынна, онно 1 527 киһи кытынна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Инновацияны сайыннарыыга пуондата Стартап Экспедиция Б8 Бүтүн Россиятааҕы бырайыагы олоххо киллэрэр. “В8” акселерация бырагырааматыгар 27 бырайыак киирдэ, 10 бырайыак үбүлэннэ.

BIOHACKATON, Дьокуускай инноваторын навигатора, HACK-the-ICE 3.0, Sakha Innovation 2021, GIS’IT-2021 биотехнологическай уонна медицинскэй бырайыактар сыл аайы буолар куонкурустара ыытылынна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ креативнай индустрия эйгэтигэр Russian Creative Awards бастакы Национальнай бириэмийэ “Креативнай эрэгийиэн” номинациятыгар иккис миэстэни ылла.

2022 сыл сүрүн соруктара:

“Хоту дойду: бигэтик сайдыы сирэ-уота” эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы научнай үөрэх киинин бырагырааматын олоххо киллэрии;

Дьокуускай куоракка Сэлии норуоттар икки ардыларынааҕы форумун ыытыы;

2022 сыл муус устарыгар Дьокуускай куоракка “Үлэ кыбартаала” Уһук Илиҥҥэ бастакы Креативнай кластеры үлэҕэ киллэрии;

Дьокуускайга федеральнай кыттыылаах инновационнай научнай-технологическай киин бырайыагын ырытан оҥоруу.

1.7.          Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Чэбдигирии сыла

Чэбдигирии сылыгар Чэбдигирии Уон сыла саҕаланан, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун доруобуйаларын харыстыыр уонна тупсарар инниттэн салаалар икки ардыларынааҕы кэлим сыһыан олохтонно, ону тэҥэ доруобуйа харыстабылын тиһигэ биирдиилээн киһиэхэ туһаайыллыбыт сыһыаҥҥа көһүүтэ саҕаланна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Этэҥҥэ буолуу уонна бигэ сайдыы сүбэтэ тэрилиннэ, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уопсастыба доруобуйатын бөҕөргөтүү уонна доруобуйа харыстабылын тиһигин сайыннарыы стратегическай хайысхаларын туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Ыйааҕа ылылынна. Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2030 сылга диэри доруобуйа харыстабылын тиһигин сайыннарыы стратегията оҥоһулла сылдьар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Чэбдигирии сылыгар анаммыт Эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы форум ыытылынна (2021 сыл ахсынньы 16-17 күннэригэр).

Ыарыыттан сэрэтэр медицинэ киинигэр тирэҕирэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыба доруобуйатын уонна ыарыыттан сэрэтэр медицинэ киинэ тэрилиннэ. “Уопсастыба доруобуйатын бөҕөргөтүү” биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы эрэгийиэннээҕи бырагырааманы уларытыы, күүһүрдүү үлэтэ ыытылынна.

Уопсастыбаҕа ыарыыттан уонна ыарыы кэнниттэн сыыстарыыттан сэрэтэр төрүт суолталаах дьаһал буоларын быһыытынан бэйэ доруобуйатыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыыны киэҥник тарҕатар сыаллаах “Медиаресурс” иһитиннэрэр-сырдатар хампаанньа ыытылынна.

“Үлэ миэстэтигэр үлэһиттэр доруобуйаларын харыстааһын уонна бөҕөргөтүү” тэрилтэлэргэ анаан биир киэптээх бырагыраама ырытыллан оҥоһулунна. Бастыҥ бырагыраамалаах тэрилтэни таларга “Бастыҥ корпоративнай бырагыраама” куонкурус ыытылынна. Ол түмүгүнэн бастыҥ бырагырааманы киллэрбит 5 тэрилтэ биһирэннэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ Бүтүн Россиятааҕы физическэй култуура уонна успуорт “Үлэҕэ уонна оборуонаҕа бэлэммин” (салгыы – ГТО) комплексын нуорматын толорууну тутар 42 муниципальнай киин үлэлиир, онтон 22 киин ГТО комплексын успуорт-технологическай тэрилинэн хааччылынна, ол иһигэр 6 Арктика улууһугар.

Физкултуурунай-чэбдигирдэр хайысхалаах уопсастыбаннай көҕүлээһини судаарыстыба өттүттэн өйүүр ньыма быһыытынан “Доруобуйа ВЕКтора” куонкурус тэрилиннэ.

Дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕоҕо социальнай өҥөнү оҥорор тэрилтэҕэ учуокка турар, социальнай өттүнэн кутталлаах быһыыга-майгыга уонна (эбэтэр) олохторугар уустук быһыыга-майгы түбэспит оҕолоох дьиэ кэргэттэр ортолоругар, ону тэҥэ тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго көмөлөһөр кииннэргэ иитиллэр оҕолор ортолоругар, “Доруобуйа калейдоскуоба” өрөспүүбүлүкэтээҕи марафон ыытылынна. Бу марафоҥҥа 2 985 киһи, ол иһигэр 1 897 оҕо уонна 1 088 төрөппүт, кытынна.

Успуорт туризмын уонна чөл олоҕу киэҥник тарҕатар инниттэн сыл аайы буолар “Түҥ тайҕа” трейлраннинг аһаҕас кубога ыытылынна. Оҕолор 500 миэтэрэ уһуннаах, оттон улахан дьон 5 түһүмэхтээх 55 км уһуннаах дистанцияны аастылар, уопсайа 862 киһи кытынна.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыба доруобуйатын уонна ыарыыттан сэрэтэр медицинэ киинигэр олоҕуран Туһалаах аһылык оскуолата тэрилиннэ, манна 5 тыһыынчаттан тахса киһи үөрэннэ.

“Якутия-24” ханаал медицинэҕэ билиини-көрүүнү кэҥэтэр “Мин дуоктарым” бырайыагы оҥорон таһаарда, тирээн турар тиэмэлэргэ 11 ток-шоу ыытылынна.

39 медицинэ тэрилтэтин 47 салаатыгар бастакы медицинскэй-санитарнай көмөнү оҥорор, медицинэ көмөтө тоҕоостооҕун уонна хаачыстыбалааҕын биһирээччи элбиирин туһугар харыстабыллаах сыһыаҥҥа, хас биирдии ыарыһах кыһалҕатыгар туһаайыллыбыт, тиһик кыаҕын көдьүүстээхтик туһанар медицинэ тэрилтэтин саҥа мадьыала олохтонно.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин суһал медицинэ көмөтүн кииннээн салайыы биир кэлим тиһигэ итэҕэстэри булан туоратар эрэсиимҥэ үлэтин саҕалаата, COVID-19 ыарыытын утары быһыыны ыларга электроннай көрүҥүнэн аҥкыата толорон суруйтарыы киирдэ.

“Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №-дээх клиническэй балыыһа” Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай автономнай тэрилтэтигэр тирэҕирэн ыарыыттан сэрэтэр, диагностикалыыр, эмтиир уонна реабилитациялыыр медицинэҕэ, доруобуйа харыстабылын үлэтигэр клиническэй сүбэлэргэ (боротокуолларга) олоҕуран уонна медицинэ көмөтүн ыстандаартарын учуоттаан сөптөөх диагностыыр тестэри, медицинэ көмөтүн оҥорорго туттуллара көҥүллэммит тустаах бородуукталары туһанан саҥаны ырытан оҥорор үлэ саҕаланна.

Ону сэргэ саҥа төрөөбүт оҕолору ДНК-тест көмөтүнэн чинчийии саҕаланна уонна оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэлэригэр Кэмпэндээйи тууһун туһанан галохаамыралары оҥорор бырайыак олоххо киллэриллэр.

Уопсастыба доруобуйатын бөҕөргөтүүгэ уонна доруобуйа харыстабылын тиһигин сайыннарыыга бырайыактыыр офис тэрилиннэ. Онон 2022 сылга бырааска көрдөрө киириини уонна былаан быһыытынан балыыһаҕа киириини кэтэһэр кэми кылгатар туһугар доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр дьаһалта, докумуон эргиирин уонна отчуоттааһын үлэтигэр хос үлэни сарбыйыы салҕаныа.

2.   КИҺИ ИС КЫАҔЫН ТОЛОРУ АРЫЙАРЫГАР УОННА ТАЛААНЫН САЙЫННАРАРЫГАР ТОҔООСТООХ ЭЙГЭНИ ТЭРИЙИИ

2.1.          Үөрэх хаачыстыбатын үрдэтии

1,5-3 саастаах оҕолорго анаан биирдиилээн урбаанньыттарга 445 эбии миэстэ тэрилиннэ, 1 710 миэстэлээх, ол иһигэр 527 дьааһыла миэстэлээх, 13 уһуйаан үлэҕэ киирдэ.

Саха сирин үөрэнээччитэ Кирилл Ескин устуоруйаҕа аан бастаан Оскуола үөрэнээччилэрин Бүтүн Россиятааҕы олимпиадаларыгар уопсастыба үөрэҕин түмүктүүр түһүмэҕин муҥутуур кыайыылааҕа буолла.

Россия эрэгийиэннэрин ортотугар биир кэлим судаарыстыбаннай эксээмэни тэрийиигэ 10-с миэстэ.

5-18 саастаах оҕолору эбии үөрэх бырагырааматынан хабыы кээмэйэ улаатта: 2020 сылга – 75%, 2021 – 82,3% буолла.

2021 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ 735 оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтэ 66,4 тыһыынча оҕону хабан үлэлээтэ.

“Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн 1,5-3 саастаах оҕолорго анаан биирдиилээн урбаанньыттарга 445 эбии миэстэ тэрилиннэ, Нам, Уус Алдан, Амма, Таатта, Бүлүү, Хаҥалас, Үөһээ Бүлүү, Мэҥэ хаҥалас, томпо, Өлүөхүмэ, Алдан оройуоннарыгар 1 710 миэстэлээх 13 уһуйаан үлэҕэ киирдэ, ол иһигэр 527 дьааһыла миэстэтэ тэрилиннэ. Ол түмүгэр 1,5-3 саастаах оҕолор оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтигэр хабыллыыларын кээмэйэ улаатта: 2020 сылга 80% эбит буоллаҕына, 2021сылга 98% буолла.

2021 сылга 18 оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтэ “Холобур буолар уһуйаан 2020-2021” Бүтүн Россиятааҕы көрүү-куонкуруска кыайыыны ситистэ, 8 уһуйаан “2021 сыл уөуйаана” Бүтүн Россиятааҕы аһаҕас көрүү-куонкуруска кыайыылаах аатын ылла.

641 оскуолаҕа 148,9 тыһ. үөрэнээччи үөрэнэр (2020 с. – 147,6 тыһ.). Оскуолалар коронавирус сыстыганнаах ыарыыта салгыы тарҕана турарынан сибээстээн, эпидемиологическай быһыы-майгы туругуттан көрөн 3 көрүҥүнэн (оскуолаҕа, дьиэҕэ олорон, 2 көрүҥү аттаран) үлэлээтилэр.

2021 сылга Хаҥалас улууһун Чапаево сэлиэнньэтигэр Наука аччыгый академиятын 100 миэстэлээх интэринээттээх 150 миэстэлээх үөрэнэр куорпуһун ааҕан туран, Дьокуускай к. Хаҥалас микрооройуонугар, Үөһээ Бүлүү улууһун Тамалакаан, Таатта улууһун Кыйы, Ньурба улууһун Сайылык, Өлөөн оройуонун Харыйалаах, Уус Алдан улууһун Оҕуруоттаах, Чурапчы улууһун Килэҥки, Ленскэй оройуонун Толоон, Хаҥалас улууһун Өктөм сэлиэнньэлэригэр уопсайа 1 320 миэстэлээх 10 оскуола үлэҕэ киирдэ.

Россия үөрэҕин министиэристибэтэ Демография көрдөрүүтүнэн үөрэнээччи ахсаана элбээбитинэн сибээстээн уопсай үөрэх тэрилтэлэригэр эбии миэстэлэри тэрийэр, “ВЭБ.РФ” сайдыы судаарыстыбаннай корпорацията кыттыылаах бырайыагын чэрчитинэн Дьокуускай куоракка уонна куорат кытыытыгар 2022-2023 сылларга уопсайа 3 тыһ. миэстэлээх 9 оскуола тутуутугар 4,8 миллиартан тахса солкуобай тардылынна.

Саха сирэ 2021 сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 200-тэн тахса оскуоланы хапытаалынай өрөмүөн бырагырааматыгар киллэрэргэ сайаапка түһэрэн көмүскээтэ. “Үөрэҕи сайыннарыы” Россия Федерациятын судаарыстыбаннай бырагырааматын чэрчитинэн Саха сиригэр оскуолаларга хапытаалынай өрөмүөнү ыытар уонна тэрилинэн хааччыйар дьаһаллары олоххо киллэрэргэ федеральнай бүддьүөттэн субсидия көрүллүөҕэ. Субсидияны үллэрии бырайыагын быһыытынан, 2022 уонна 2023 сылларга Саха сирэ федеральнай бүддьүөттэн 2 889,2 мөл. солкуобайы ылыаҕа. Саха сирэ сайаапка биэрбит 58 үөрэх эбийиэгэ барыта 2022 сылга федеральнай испииһэккэ киирдэ.

“Үөрэх” национальнай бырайыак чэрчитинэн “Үүнүү туочуката” диэн естественнэй-научнай уонна технологическай хайысхалаах 111 үөрэх киинэ тэрилиннэ, 2 анал коррекционнай оскуолаҕа матырыйаалынай-техническэй баазалара саҥардылынна, 119 оскуолаҕа үөрэх тиһигэр сыыппара эйгэтэ киллэрилиннэ, 52 оскуолаҕа физическэй култууранан уонна успуордунан дьарыктанарга сөптөөх усулуобуйа тэрилиннэ, “Эдэр профессионаллар” бырайыак чэрчитинэн 7 мастарыскыай арылынна, Дьокуускай куоракка IT-куб уонна Педагогтар идэҕэ маастарыстыбаларын тохтоло суох үрдэтии киинэ арылыннылар.

Сыыппараҕа көһүү чэрчитинэн 469 оскуола – оптоволоконнай ситиминэн, 141 оскуола – спутник ханаалынан, 12 оскуола араадьыйа релейнэй лииньийэтинэн түргэн Интернет ситимигэр холбонно.

Үөрэх эйгэтигэр социальнай дьайыы бырайыагын 2-с түһүмэҕэ түмүктэннэ. Бу бырайыакка Хаҥалас улууһун бары нэһилиэнньэлээх пууннарыгар 27 уопсай үөрэх тэрилтэтэ кытынна. Үөрэх түмүгүн уопсай көрдөрүүтэ 10% тупсубута бэлиэтэннэ. Тестэр түмүктэринэн ахсыс уонна тохсус кылаас үөрэнээччилэрин тирэх билиилэрэ нуучча тылыгар диэри уонна математикаҕа диэри үрдээбитэ билиннэ. Оскуола үөрэнээччилэрин Бүтүн Россиятааҕы олимпиадаларын эрэгийиэннээҕи түһүмэҕэр бириистээх миэстэҕэ тиксэр оҕо ахсаана 5-тэн 11 диэри элбээтэ.

Өрөспүүбүлүкэ биир кэлим судаарыстыбаннай эксээмэни тэрийиигэ дойду 85 субъегыттан 10 миэстэни ылла (2020 с. – 17). БКЭ түмүгүнэн 30 үөрэнээччи 100 баалы ылла (2020 с. – 33).

7 оҕо оскуола үөрэнээччилэрин Бүтүн Россиятааҕы олимпиадаларын түмүктүүр түһүмэҕэр бириистээх миэстэҕэ тигистэ. Саха сирин үөрэнээччитэ Кирилл Ескин (Дьокуускай куораттааҕы лицей) устуоруйаҕа аан бастаан уопсастыба үөрэҕин олимпиадатыгар муҥутуур кыайыыны ситистэ.

5-18 саастаах оҕолору эбии үөрэх бырагыраамаларынан хабыы кээмэйэ улаатта: 2020 сылга – 75%, 2021 – 82,3% буолла.

Россия Федерациятын гражданнарын байыаннай сулууспаҕа бэлэмниир федеральнай тиһик концепциятын олоххо киллэрэр инниттэн ыччаты байыаннай-патриотическай тыыҥҥа иитэр “Авангард” үөрэтэр методическай киин тэрилиннэ. 2021 сылга “Бастион” балаакка куоратын арыйыы “Авангард”  киини тэрийии бастакы түһүмэҕинэн буолбута.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин орто профессиональнай үөрэҕин тиһигэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка уонна Россия Федерациятын Арктикатааҕы зонатыгар оробуочай каадыры бэлэмниир эйгэҕэ инники кэккэҕэ сылдьар. Өрөспүүбүлүкэҕэ 42 орто профессиональнай үөрэх тэрилтэтигэр 24 086 устудьуон үөрэнэр.

Барыта 205 идэҕэ бэлэмнээһин 7 хайысханан ыытыллар. 2021 сылга 390 бүддьүөт миэстэтигэр 16 саҥа идэҕэ уонна анал идэҕэ үөрэтии арылынна.

2021 сылга орто профессиональнай үөрэҕи 6 141 киһи бүтэрдэ, олортон 50,4% үлэ булла, 26% салгыы үөрэннэ, 15% Россия Аармыйатыгар сулууспалыы барда, 1% бэйэ дьарыктаах буолла, 0,4% урбаанньыт буолла.

Эрэгийиэн экэниэмикэтигэр ирдэнэр идэлэри учуоттаан, идэлээх каадырдары бэлэмнээһин быраактыкаҕа туһаайыллыбыт мадьыалын олоххо киллэрэр инниттэн бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы таһыма үрдүүрүн хааччыйар эрэгийиэннээҕи каадыр ыстандаартынан 192 729 истээччи үөрэннэ (2020 с. – 2 189), бу өрөспүүбүлүкэ 12-65 саастаах нэһилиэнньэтин 27,1% буолар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин 33 профессиональнай үөрэх тэрилтэтигэр 28 идэҕэ уонна 68 анал идэҕэ 343 доруобуйаларын туругунан хааччахтаах уонна инбэлиит устудьуон үөрэнэр. 2021 сылга 58 киһи үөрэҕин бүтэрбититтэн 27 киһи үлэ булла, 12 киһи салгыы үөрэнэр.

Орто профессиональнай үөрэххэ доруобуйаларын туругунан хааччахтаах уонна инбэлиит устудьуоннарга анаан оҥоһуллубут 104 үөрэх бырагыраамата ырытыллан оҥоһулунна.

2021 сылга Россия Ворлдскиллс Ааҕыныстыбатын бырайыагар 1 885 устудьуон кыттыыны ылла уонна Россия Ворлдскиллс ыстандаартынан көрдөрүү көрүҥүнэн ыытыллар эксээмэн быһыытынан түмүктүүр аттестацияны аастылар. Барыта 111 эксээмэн ыытылынна, көрдөрүү көрүҥүнэн эксээмэни ыытар 66 Киин аккредитацияланна. Дьокуускайдааҕы медицинскэй колледж “Эмтиир үлэ (Фельдшер)” Россия Ворлдскиллс саҥа сатабылын ырытан оҥордо уонна олохсутта.

Уфа куоракка (Башкортостан Өрөспүүбүлүкэтэ) ыытыллыбыт “Эдэр профессионаллар” (WorldSkills Russia) IХ Национальнай чөмпүйэнээт финалыгар өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандата 25 сатабылы көрдөрүүгэ кытынна уонна 2 кыһыл көмүс, 6 боруонса мэтээли, ону тэҥэ идэҕэ үрдүк таһым иһин 8 медальону ылан, Россия эрэгийиэннэрин ортотугар 10 бастыҥ хамаанда ахсааныгар киирдэ.

Бу чөмүйэнээт түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэннэрэ Россия сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар аан бастаан киирдилэр. Ол курдук, “Ювелирнай үлэ” сатабылынан Т.Г. Десяткин аатынан Дьокуускайдааҕы бырамыысыланнай техникум устудьуона Сергей Канаев уонна “Эстетическэй косметология” сатабылынан Дьокуускайдааҕы медицинскэй колледж устудьуона Любовь Федотова 2022 сылга Шанхайга ыытыллар аан дойдутааҕы 46-с чөмпүйэнээккэ кыттыахтара.

Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн өйөбүл дьаһаллардаах тус сыаллаах бэлэмнээһин чэрчитинэн тыа сиригэр уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктикатааҕы зонатыгар анаан исписэлиистэри бэлэмнээһин ыытыллар. 2021 сылга 1 204 устудьуон, ол иһигэр 496 устудьуон – өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар, 708 устудьуон Россия 32 куоратыгар 115 үрдүк үөрэх кыһатыгар, үөрэннэ. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар үрдүк үөрэх тиһигэр 5 судаарыстыбаннай үрдүк үөрэх тэрилтэтэ уонна биир өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрилтэ үлэлиир. Манна барыта 24 тыһыынча устудьуон, ол иһигэр 16 тыһыынча устудьуон сирэй үөрэнии көрүҥүнэн, үөрэнэр.

2022 сыл сүрүн соруктара:

3-тэригэр диэри саастаах оҕолору эрдэттэн сайыннарар усулуобуйаны тэрийии;

хас биирдии муниципальнай оройуоҥҥа уонна куораттааҕы уокурукка үөрэх, култуура уонна успуорт эйгэтигэр оҕо аймах уонна ыччат эбии үөрэҕин тирэх кииннэрин тэрийии;

Ворлдскиллс ыстандаартынан аныгы матырыйаалынай-техниичэскэй баазанан хааччыллыбыт 12 мастарыскыайы тэрийии;

орто профессиональнай үөрэх тэрилтэлэрин 50 бырыһыаныгар үөрэнээччилэр сыллааҕы судаарыстыбаннай түмүктүүр аттестациятын көрдөрүү  көрүҥүнэн ыытыллар эксээмэн уонна таһымы бигэргэтэр аттестация быһыытынан ыытыы;

барыта 5 065-тэн итэҕэһэ суох миэстэлээх оскуолалары уонна 260 миэстэлээх уһуйааннары үлэҕэ киллэрии.

2.2.          Култуура эйгэтэ уонна айар кыаҕы олоххо киллэрэргэ табыгастаах усулуобуйаны тэрийии

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр “Кинигэ уонна кинигэни ааҕыы эйгэтэ” бочуоттаах турук иҥэриллибитэ.

Култуура 7 эбийиэгэ үлэҕэ киллэриллибитэ.

Оҕо искусствотын 9 оскуолата музыкальнай инструменнарынан, тэрилинэн уонна үөрэх матырыйаалларынан хааччыллыбыта.

11 муниципальнай модельнай бибилэтиэкэ тэрилиннэ.

Хааччахтыыр дьаһаллар култуура тэрилтэлэрин үлэлэригэр үгүс уустугу үөскэппиттэрин үрдүнэн, ааспыт сыл култуура эйгэтигэр бэлиэ түгэннэринэн баай буолбута.

Өлүөхүмэ оройуонугар тэриллибит Олоҥхо Ыһыаҕар 4,5 тыһыынча киһи кыттыбыта.

Татарстан Өрөспүүбүлүкэтигэр ыытыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин күннэрин чэрчитинэн татаардар Г. Камал аатынан академическай тыйаатырдарын сыанатыгар П.А.Ойуунускай аатынан саха академическай тыйаатырын “Алитет хайаҕа күрүүр” испэктээгин премьерата буолбута, Саха киинэтин күннэрэ, Саха сиринээҕи Ем. Ярославскай аатынан судаарыстыбаннай музей, Саха сирин Национальнай художественнай музейын быыстапкалара тэриллибиттэрэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатыра “Сказка братьев Гримм” испэктээги туруоруу иһин “События. Традиции” номинацияҕа “Онегин” опера национальнай бириэмийэтин лауреатынан ааттаммыта.

Саха киинэтэ норуоттар икки ардыларынааҕы уонна дойду иһинээҕи бэстибээллэргэ өрөгөйдөөх кимиитэ салҕанар. Никита Аржаков “Тыгын Дархан” устуоруйаҕа олоҕурбут киинэтэ Россияҕа бүтүннүүтүгэр көрдөрүлүннэ. Выборг к. буолбут “Окно в Европу” киинэ бэстибээлигэр Степан Бурнашев “Хара хаар” киинэтэ гран-при хаһаайынынан буолла, “Продюсер бастыҥ үлэтин иһин” Россия продюсердарын гильдиятын бирииһин ылла уонна Россия бастыҥ киинэтин быһыытынан Esquire испииһэгин баһылаата. “Кинотавр” Россия тутаах бэстибээлигэр Владимир Мункуев “Нуучча” киинэтэ “Бастыҥ режиссура” бирииһи ылбыта, Карловы Вары ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлигэр биир саамай аатырар-сураҕырар “На восток от Запада” категорияҕа гран-прины ылбыта. Оттон Дмитрий Давыдов уонна Степан Бурнашев “Ыт” киинэлэрэ Варшаваҕа буолбут киинэ бэстибээлигэр икки анал бирииһи туппута – NETRAC бириэмийэни уонна жюри анал бирииһин.

Россия сэттэ эрэгийиэнигэр Саха киинэтин күннэрэ ыытыллыбыта. Ахсынньыга тэриллибит “Киинэ өрөспүүбүлүкэтэ” кылгас киинэлэр өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы бэстибээллэригэр араас жанрдаах 110 киинэ кыттыбыта. Фестиваль түмүгүнэн “Бастыҥ киинэ” номинацияҕа Сардаана Барабанова “Сэрии оҕолоро” (“Дети войны”) хартыыната кыайбыта.

2021 сыл сэтинньигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр “Кинигэ уонна ааҕар сир” бочуоттаах турук иҥэриллибитэ. Анал бириистээх маннык туругу урукку өттүгэр “Саамай ааҕар регион” куонкурус кыайыылааҕынан тахсыбыт уонна кэнники 5 сыл устатыгар куонкурус кылгас испииһэгэр үстэ киирбит эрэгийиэннэргэ иҥэриллэр.

IBBU Бүтүн аан дойдутааҕы 37-с конгреһын сүнньүнэн “Белый мир Арктики через призму детской книги” норуоттар икки ардыларынааҕы I куонкуруска Россия аҕыс эрэгийиэнин сэргэ Норвегия, Финляндия, Швеция, Дания, Исландия, АХШ уонна Канада кыттыбыттара.

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтин баазатыгар Саха сирин норуоттарын тылларын уонна култуураларын нэһилиэстибэтин сыыппараҕа көһөрүү киинин тэрийии” бырайыак үлэтэ саҕаламмыта.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бибилэтиэкэлэрин “Бары ааҕабыт!” ситим бырайыактара ситиһиилээхтик олоххо киллэриллэр, 2021 сыл түмүгүнэн онно 168 тыһыынча киһи хабыллыбыта.

Аан дойду норуоттарын хомустарын киинэ уонна музейа “Саха норуотун хомустара” музей предметтэрин ураты каталогын I туомун таһаарбыта, онно ХVII үйэттэн саҕалаан саха 628 хомуһа киирбитэ.

Пермь к. ыытыллыбыт Россия ыччат ХХ үбүлүөйдээх Дельфийскэй оонньууларыгар Саха балетын оскуолатын устудьуоннара: Иван Одинцов – үрүҥ көмүһүнэн, Алисия Пак – “За артистизм и легкое исполнение” анал дипломунан бэлиэтэммиттэрэ.

Сочи к. Юрий Григорович норуоттар икки ардыларынааҕы VIII куонкуруһугар Иван Одинцов боруонса мэтээли ылбыта.

2021 сылга “Култуура” национальнай бырайыак сүнньүнэн оҕо искусствотын 9 оскуолата музыкальнай инструменнарынан, тэрилинэн уонна үөрэх матырыйаалларынан хааччыллыбыта, 11 муниципальнай модельнай бибилэтиэкэ тэриллибитэ, култуурунай сынньалаҥ 2 тэрилтэтэ уонна оҕо искусствотын 2 оскуолата өрөмүөннэммитэ. Нам улууһун Аппааны с. култуура киинин дьиэтэ үлэҕэ киирдэ. Мирнэй улууһун Светлэй бөһүөлэгэр “Каскад” култуура дьиэтин киинэ көрөр саалатын саҥардылынна. Бу Россия Култууратын министиэристибэтин уонна Киинэтин пуондатын өйөбүллэринэн өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар арыллыбыт 18-с киинэ саалата.

“Сыыппаралаах култуура” бырайыагынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн үбүн суотугар М.Н. Жирков аатынан Дьокуускайдааҕы музыкальнай колледж кэнсиэртиир виртуальнай саалата хааччыллыбыта. “Артефакт” сыыппара платформатыгар олоҕуран “Афанасий Осипов уус-уран эйгэтэ” мультимедиа гид тэриллибитэ.

Үөһээ Халыма оройуонун Зырянка б. култуура-успуорт комплекса, Нам улууһун Фрунзе с. административнай-култуурунай киин, Хаҥалас улууһун Ой с. элбэх хайысхалаах уопсастыбаннай киин, Бүлүү улууһун Бүлүү к. Култуура дыбарыаһа, Нам улууһун Аппааны с. Култуура киинэ үлэҕэ киирдилэр. Саха АССР 100 сылыгар бэлэмнэнии чэрчитинэн Дьокуускай к. “Казначейство дьиэтэ”, Хаҥалас улууһун Күөрдэм с. “Николаевскай таҥара дьиэтэ” култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин чөлгө түһэрэр үлэ түмүктэннэ.

“Биир ньыгыл Россия” баартыйа “Төрөөбүт сир култуурата” федеральнай бырайыагын “Олохтоох култуура дьиэтэ” хайысхатын олоххо киллэрии чэрчитинэн култуура 20 дьиэтин матырыйаалынай-техническэй баазата бөҕөргөтүлүннэ.

“Пушкин каартата” федеральнай бырайыагы олоххо киллэриигэ өрөспүүбүлүкэ көхтөөхтүк кыттар. Балаҕан ыйыттан “Пушкин каартатынан” өрөспүүбүлүкэҕэ 18 тыһыынча киһи туһаммыта, 20 тэрилтэҕэ бу каартанан билиэти атыылаһыахха сөп. 5,5 тыһ. атыылаһыллыбыт билиэт сүрүн ирээтэ тыйаатырга буолар тэрээһиннэргэ уонна кэнсиэртэргэ тиксэр.

2021 сыл түмүгүнэн култуура тэрээһиннэригэр 16 мөлүйүөн (былааннаммытынан, 12,1 мөлүйүөн) көрөөччү сылдьыбыта. Култуура сыыппараламмыт ресурсатыгар 3 мөлүйүөн сайаапка киирбитэ. PRO.Культура.РФ сыыппара платформатыгар ыйын ахсын таһаарыллар рейтинг туоһулуурунан, өрөспүүбүлүкэ ыйдааҕы сайаапка орто ахсаанынан РФ уон эрэгийиэнин иһигэр киирэр, Уһук Илин эрэгийиэннэрин ортотугар бастыҥ көрдөрүүлээх.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Саха АССР тэриллибитэ 100 сылыгар аналлаах култуура бырагырааматын, Үөһээ Бүлүүгэ саха национальнай бырааһынньыгын “Олоҥхо Ыһыаҕа – Хотун Бүлүү туонатыгар” Олоҥхо Ыһыаҕын,  “Встреча шедевров ЮНЕСКО на Земле Олонхо” норуоттар икки ардыларынааҕы IV фестивалы, “Музыка для всех” норуоттар икки ардыларынааҕы IV конгреһы, Александрийскай тыйаатыр күннэрин, Россия Национальнай тыйаатырдарын Конгреһын үрдүк таһымҥа ыытыы;

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин кинематографиятын судаарыстыбаттан өйүүр туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун ырытан оҥоруу уонна бигэргэтии;

Бүлүү улууһун Тааһаҕар с. култуура дьиэтин, Нам улууһун Нам с. Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһын, Эдьигээн оройуонун Эдьигээн с. этнокултуурунай киини, Ньурбатааҕы көһө сылдьар судаарыстыбаннай драматическай тыйаатыр дьиэтин тутан үлэҕэ киллэрии.

2.3.          Ыччат бэлиитикэтэ

Ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитэр сыаллаах ыытыллыбыт 178 тэрээһиҥҥэ 243 820 киһи хабылынна.

Үтүө дьулуур (волонтер) хамсааһыныгар 67,7 тыһыынча гражданин кыттыыны ылар.

Өрөспүүбүлүкэ 67,7 тыһыынча олохтооҕо волонтердар хамсааһыннарыгар кыттар, ол 2018 сылы кытта тэҥнээтэххэ 8,7 төгүл элбэх, оттон 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 29,3 % элбэх. Өрөспүүбүлүкэ 409 муниципальнай тэриллиитигэр волонтердар 841 бырайыактара олоххо киллэриллэр.

2021 сылга тутаах хайысхаҕа кыттар дьон ахсаана улаатта. 2021 сылга үлэ семестригэр устудьуоннар тутар этэрээттэрин 1522 байыаһа үлэнэн хааччыллыбыта, тутар этэрээттэр, педагогическай уонна тыа хаһаайыстыбатын этэрээттэрэ, о.д.а. тэриллибиттэрэ.

Тутар этэрээттэр Дьокуускай к. онкологическай киини, төгүрүк сыл үлэлиир “Полярная звезда” лааҕыры тутууга кыттыбыттара, медицинскэй тэрилтэлэргэ, ол иһигэр короновирус сыстыганнаах ыарыытын утары охсуһууга 398 медик-устудьуон үлэлиир.

“Саха сирин талааннара” каадырдары сүүмэрдиир өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус тиһэх түһүмэҕэ ыытылынна, 10 кыайыылаах быһаарылынна, кинилэр 500 тыһыынча солкуобай кээмэйдээх үөрэх гранын ыллылар. “Крылья Арктики” хамаанда кыайыылааҕынан ааттанна. Бу хамаанда Саха сирин Арктикатааҕы зонатыгар анаан социальнай суолталаах маршруттарынан көтүүгэ сайаапкалары хомуйууну сыыппараҕа киллэрэр “4Flight” сервис” бырайыагы ырытан оҥордо уонна үлэлэттэ.

2021 сылга 3481 киһи кыттыбыта, сүүмэрдиир түһүмэхтэргэ 228 финалист быһаарыллыбыта, кинилэр “LABTALENT” компетенциялары сайыннарыы бырагырааматынан үөрэҕи барыахтара.

“Muus uSTAR” ыччат фестивала тэриллибитэ, онно онлайн киэбинэн 18 500 тахса киһи кыттыбыта. Муус шоуга олимпийскай чөмпүйүөн Алина Загитова кыттыбыта, кини “Эллэй Боотур” муус дыбарыаһыгар эдэр фигуристарга маастар-кылааһы ыыппыта. Фестивальга 10 хайысха хабыллыбыта, ол иһигэр киберспорт, Digital уонна IT киирбитэ. Биллиилээх артыыстар, спортсменнар, суруналыыстар маастар-кылаастары уонна “төгүрүк остуоллары” ыыппыттара.

“Россия — киэҥ кыахтар дойдулара” бырайыак чэрчитинэн 14 эдэр ыччат уопсайа 6,85 мөлүйүөн солкуобай суумаҕа тэҥнээх бырайыактары олоххо киллэриигэ граннарын ылбыта. “Сайбериа” хампаанньа искусственнай интеллект көмөтүнэн коронавирус пневмониятын быһаарарга көмөлөһөр бырайыагы оҥорбута.

Ыччаты патриотическай тыыҥҥа угуйар 178 тэрээһиҥҥэ 243 820 киһи хабылынна. Ордук дьоһун суолталаах тэрээһиннэр: “Кыайыы түннүгэ” акция, “Тиэргэнинэн ыллыыбыт” акция.

“Үтүө дьыалалар эрэгийиэннэрэ” куонкурус түмүгүнэн 5,3 мөлүйүөн солкуобай кээмэйдээх кыайбыт бырайыактар, ол иһигэр “Академия волонтеров” зооволонтердары үөрэтии, сүппүт дьону көрдүүргэ уонна бастакы көмөнү оҥорорго үөрэтэр “Найти — значит спасти” бырайыактара, о.д.а. олоххо киирдилэр.

Кэнники үс сыл Президент граннарын пуондатын куонкуруһугар киирбит сайаапкалар ахсааннара элбээтэ: 2021 сылга 350 сайаапка бэрилиннэ, олортон 64 сайаапканан уопсайа 62,3 мөлүйүөн солкуобайдаах көмө оҥоһулунна.

2021 сылга Ил Дархан граннарын суумата 101,5 мөлүйүөн солкуобайга тэҥнэстэ, ол иһигэр тулалыыр эйгэ харыстабылын уонна чөл олоҕу тарҕатыы бырайыактарын олоххо киллэриигэ судаарыстыбаннай бүддьүөттэн 59,6 мөлүйүөн солкуобай, Президент граннарын пуондатыттан 41,9 мөлүйүөн солкуобай көрүлүннэ. Ордук көхтөөх кэмиэрчэскэй буолбатах тэрилтэлэр Горнай, Хаҥалас, Амма улуустарыгар уонна Дьокуускай к. бэлиэтэннилэр.

Куонкурус түмүгүнэн 80 бырайыак өйөннө, олортон Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын үбүлээһинин 65 тэрилтэ ылла. Аллараа Халыма оройуонун Черскэй б. интерактивнай футболга уонна киберспорт атын хайысхаларынан турнирдары ыытыы көмөтүнэн оҕолору уонна ыччаты олоххо миэстэлэрин булалларыгар көмөлөһөр уонна сынньалаҥнарын тэрийиигэ төһүү буолар бырайыактар олоххо киирэллэр. Ньурба оройуонун Үөдэй нэһилиэгин сиригэр-уотугар оҕолорго уонна ыччакка анаан таһырдьааҥы тренажердар туруорулуннулар.

Быйыл аан бастаан нэһилиэнньэ уйулҕатын чөл туругун харыстабылыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама бигэргэннэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэтин уйулҕатын чөл туругун бөҕөргөтөр сыалтан 2020 сылга уйулҕаны өйүүр 36 677 өҥө оҥоһуллубута, оттон 2021 сылга 20 % элбэх өҥө оҥоһуллан уопсай ахсаана 46 162 тиийбитэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

үтүө дьулуур хамсааһыныгар кыттар гражданнар ахсааннарын улаатыннарыы;

патриотическай тыыҥҥа иитэр дьаһалларга ыччаты хабыыны 56 тыһыынча киһиэхэ тиэрдии;

гражданскай уопсастыбаны сайыннарыыга граннары уонна субсидияны ыларга федеральнай куонкурустарга инники күөҥҥэ сылдьыыны оннунан хаалларыы.

2.4.          Физическэй култуура уонна успуорт

Спортсменнар 92 мэтээли ыллылар.

“Манчаары оонньуулара” успуорт национальнай көрүҥнэрин ХХI Спартакиадатыгар 1568 спортсмен кыттыбыта.

Успуорт 9 эбийиэгэ тутуллан үлэҕэ киирдэ.

“Манчаары оонньуулара” успуорт национальнай көрүҥнэрин ХХI Спартакиадата 2021 сыл биир бэлиэ түгэнинэн буолбута. Онно успуорт 11 көрүҥэр 1568 спортсмен күрэхтэспитэ, 191 мэтээл кэмпилиэгэ оонньоммута. Бастакы бөлөххө Мэҥэ Хаҥалас оройуонун сүүмэрдэммит хамаандата бастаабыта, иккискэ – Чурапчы, үһүскэ – Горнай, төрдүскэ – Анаабыр.

ССРС спордун үтүөлээх маастара, ССРС үтүөлээх тренерэ, Олимпийскай чөмпүйүөн Роман Дмитриев кэриэһигэр ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы турнирга Узбекистан, Кыргызстан, Азербайджан, Монголия уонна Россия эрэгийиэннэри ттан 9 ыйааһыҥҥа барыта 92 бөҕөс күөн көрсүбүтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүүмэрдэммит хамаандата үс кыһыл көмүс, биир үрүҥ көмүс уонна түөрт боруонса мэтээли ылбыта.

Успуорт дьиҥ таһымнаах тэрээһиннэригэр спортсменнар 92 мэтээлинэн, ол иһигэр 68 кыһыл көмүс, 13 үрүҥ көмүс уонна 11 боруонса мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Биһиги чөмпүйүөннэрбит: Артахинова Степанида – Токио к. ХVI Паралимпийскай оонньууларга ох саанан ытыыга боруонса мэтээл, Ноговицына Матрена – Таллин к. сүүс харахтаах дуобакка аан дойду чөмпүйэнээтигэр кыһыл көмүс мэтээл, Тютрин Арыйаан – Осло к. көҥүл тустууга аан дойду чөмпүйэнээтигэр боруонса мэтээл, Фролкин Сергей – Стамбул к. мас тардыһыытыгар Европа абсолютнай чөмпүйэнээтигэр кыһыл көмүс мэтээл.

Өрөспүүбүлүкэ успуордун 64 тэрилтэтигэр 35,5 тыһыынча оҕо дьарыктанар (ол эбэтэр үөрэнээччилэр 24%), олортон 3,5 тыһыынча оҕо Нам, Алдан, Ньурба, Чурапчы, өрөспүүбүлүкэ онтон да атын оройуоннарыгар успуорт 11 оскуолатын баазатыгар сайыҥҥы хомуурга дьарыгы барбыттара.

Физическэй култууранан уонна спордунан дьарыктанар нэһилиэнньэ ирээтэ 43,5-тэн 46%-ҥа диэри эбилиннэ (Россияҕа ортотунан – 46,4%).

2021 сылга нэһилиэнньэни чөл олоххо, тиһигин быспакка эти-хааны эрчийии култууратынан уонна спордунан дьарыктанарга, спортсменнар маастарыстыбаларын уонна күрэстэһэр кыахтарын үрдэтэргэ дьулуһууну көҕүлүүргэ туһаайыллыбыт 2030 сылга диэри кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр физическэй култуураны уонна спорду сайыннарыы стратегията бигэргэммитэ.

“Үлэҕэ уонна оборуонаҕа бэлэммин” Бүтүн Россиятааҕы физическэй култуура уонна успуорт комплексын эрэгийиэннээҕи киинэ ГТО-ну туттарыыга 13 тэрээһини ыытта. ГТО дьаһалларын олоххо киллэрии кэмин устатыгар нормативы туттарыыга 51 154 киһи кыттыыны ылла. 2021 сылга ГТО кыһыл көмүс бэлиэтин 1456 киһи тутта, үрүҥ көмүс – 235, боруонса – 135.

Успуорт – олох ирдэбилэ” федеральнай бырайыак сүнньүнэн 2021 сылга 49,7 мөлүйүөн солкуобай суумалаах успуорт оборудованиета атыылаһылынна: Алдан к. хайыһарга Олимпийскай эрэллэр өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуолаларыгар хайыһар инвентара, боксаҕа Олимпийскай эрэллэр оскуолаларыгар бокса инвентара, “Эллэй Боотур” Муус дыбарыаһыгар анаан хоккей инвентара, Р.М. Дмитриев аатынан Олимпийскай эрэллэр өрөспүүбүлүкэтээҕи  училищеларыгар физкултуурунай-чэбдигирдэр комплекс аһаҕас көрүҥнээх спортивнай-технологическай оборудованиетын комплега, Абый, Анаабыр, Үөһээ Халыма, Өлөөн оройуоннарыгар уонна Дьокуускай к. ГТО дьоҕус спортивнай площадкаларыгар аналлаах оборудование.

Горнай улууһун Бэрдьигэстээх с. стадион уонна универсальнай ытар комплекс, Үөһээ Бүлүү улууһун Харыйалаах с. успуорт саалатын, Сунтаар улууһун Хордоҕой с. спортивнай-чэбдигирдэр комплекс, Алдан к. бассейннаах уларыта тутуллубут “Энергетик” спортивнай-чэбдигирдэр комплекс.

Покровскай к. тустуу саалатын уонна Сунтаар улууһун Илимниир с. култуурунай-спортивнай комплексы тутуу түмүктэннэ, 2022 сылга эбийиэктэри үлэҕэ киллэрэргэ бэлэмнииллэр.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Кашиас-ду-Сул к. (Бразилия) ХХIV сайыҥҥы Сурдлимпийскай оонньууларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин спортсменнарын кыттыылара;

Уус Алдан улууһун Бороҕон с. Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар аналлаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын VIII спортивнай оонньууларын, Дьокуускай к. мас тардыһыытыгар аан дойду чөмпүйэнээтин үрдүк таһымнаахтык ыытыы;

Владивосток к. “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы сайыҥҥы VII оонньууларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүүмэрдэммит хамаандатын бэлэмнээһин;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын кубогар күрэхтэһиилэри (Россия кубогын түһүмэҕин) уонна Уһук Илиҥҥи Федеральнай уокурук Го оонньууга күрэхтэһиитин ыытыы.

3. ОЛОРОРГО ТАБЫГАСТААХ УОННА КУТТАЛА СУОХ ЭЙГЭ

3.1.          Олорор дьиэ көдьүүстээх бэлиитикэтэ. Куорат эйгэтэ

573,6 тыһ. кв. м иэннээх олорор дьиэни-уоту тутуу (100,6 %), 215,5 тыһ. кв. м иэннээх хаарбах дьиэттэн 12 тыһ. киһи көһөрүлүннэ.

Чэпчэтиилээх категорияҕа киирэр 1106 гражданин (ыал) олорор дьиэнэн хааччылынна.

Судаарыстыбаннай өйөбүл механизмнарын олоххо киллэриини, олорор дьиэни тутууну сайыннарыы уонна дьиэ ырыынагын көҕүлээһин көмөтүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэтин олорор дьиэнэн-уотунан хааччыйыы олорор дьиэ бэлиитикэтин сүрүн сыалынан буолар.

Саахалланар туруктаах олорор дьиэ пуондатыттан гражданнары көһөрүү бырагырааматын чэрчитинэн бырагырааманы олоххо киллэрии саҕаланыаҕыттан (2019-2021 сс.) 325,2 тыһ. кв.м иэннээх дьиэттэн-уоттан 18,1 тыһ. киһи көһөрүлүннэ, ол иһигэр 2021 сылга 245,5 тыһ. кв.м иэннээх дьиэттэн-уоттан 12 тыһ. киһи көһөрүлүннэ, 82 элбэх кыбартыыралаах дьиэ тутуллан үлэҕэ киирдэ.

2021 сылга олорор дьиэни-уоту атыылаһарга уонна олорор усулуобуйаны тупсарарга 1,84 млрд солкуобай ыытыллыбыта, чэпчэтиилээх категорияҕа киирэр 1106 гражданин (ыал), ол иһигэр элбэх оҕолоох ыаллар, тулаайах оҕолор уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолор, инбэлиттэр уонна инбэлиит оҕолоох ыаллар, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтара уонна кинилэргэ тэҥнэммит сирэйдэр, бойобуой дьайыылар кыттыылаахтара олорор дьиэнэн хааччылыннылар.

“Уһук Илиҥҥи ипотека” бырагырааманан 3137 эдэр ыал уопсайа 14,4 млрд солкуобай суумаҕа 2 бырыһыаннаах ипотека кирэдьиитин туһанна.

3 эбийиэк тутуллан бүтэн үлэҕэ киирдэ, олорор дьиэни (дьон олорбот дьиэтин) биэриинэн 211 гражданин иннигэр ылыллыбыт эбэһээтэлистибэ толорулунна. “Өлүүлэһэн тутууга кыттыбыт гражданнар бырааптарын көмүскүүр пуонда” публичнай быраап хампаанньата 5 эбийиэгинэн 269 гражданиҥҥа уопсайа 519,26 мөлүйүөн солкуобайдаах төлөбүрү оҥордо. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Кыһалҕалаах эбийиэктэр биир кэлим реестрдэригэр эбийиэктэр ахсааннара 14-тэн 6-ҕа диэри аҕыйаата, оттон албыннаппыт гражданнар ахсааннара 1019 киһиттэн 539 киһиэхэ диэри аҕыйаата.

Олорор дьиэлэри тутууну инженернэй уонна социальнай инфраструктуранан хааччыйыыга 4,1 млрд солкуобай кээмэйдээх бүддьүөт кирэдьиитэ тардылынна. Дьокуускай уонна Нерюнгри курдук өрөспүүбүлүкэ үүнэ-сайда турар куораттарын саҥа кыбартаалларыгар 15 тыһыынчаттан тахса киһи көһүөҕэ. 510 тыһ. кв. м иэннээх, инфраструктуралаах олорор дьиэни тутууга 3 далааһыннаах бырайыак олоххо киллэриллиэҕэ. 13 социальнай эбийиэги, ол иһигэр 2 поликлиниканы, 3 оскуоланы, 3 оҕо уһуйаанын уонна спортивнай саалалаах сабыылаах хоккей кордун тутуу былааннанар.

2021 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр Уһук Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форум пленарнай мунньаҕын түмүгүнэн РФ Президенэ В.В. Путин Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук куораттарын саҥардан биэрии далааһыннаах бырагырааматын ырытан оҥорорго сорудахтаабыта.

УИФУо куораттарын саҥардан биэрии далааһыннаах бырагырааматын урутаан, Саха сирэ маастар-былааннааһын бырайыактарын ырытан оҥорбут Россия бастакы субъегынан буолар.

Дьокуускай куорат (Ленин проспега), Нерюнгри куорат, Витим бөһүөлэгин, Маҕарас, Бэрдьигэстээх, Тиит Эбэ, Бороҕон сэлиэнньэлэрин, Кангаласс микро-оройуонун, Тиксии бөһүөлэгин, Остуолба сэлиэнньэтин дизайн-куодтара ырытыллан оҥоһулунна.

Булуҥ улууһун Тиксии, Аллайыаха улууһун Чокуурдаах куорат киэптээх бөһүөлэктэрин уонна Өлөөн эбэҥки национальнай оройуонун Өлөөн сэлиэнньэтин маастар-былааннара ырытыллан оҥоһуллубуттара уонна бигэргэммиттэрэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

551 тыһ. кв. м иэннээх олорор дьиэни тутуу;

чэпчэтиилээх категорияҕа киирэр 1 000 тахса киһи олорор усулуобуйатын тупсарыы;

136,4 тыһ. кв. м иэннээх саахалланар туруктаах дьиэттэн 7,56 тыһ. киһини көһөрүү;

өлүүлэһэн тутууга эмсэҕэлээбит 127 гражданин быраабын чөлгө түһэрии, 3 кыһалҕалаах эбийиэги тутууну түмүктээһин;

5 уонна онтон элбэх оҕолоох ыаллар уочараттарын суох оҥорууга туһаайыллыбыт кэлим дьаһаллары ырытан оҥоруу.

Куорат табыгастаах эйгэтин торумнааһын

2021 сылга “Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ” национальнай бырайыак “Куорат табыгастаах эйгэтин торумнааһын” тумус суолталаах федеральнай бырайыагын сүнньүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар 24 муниципальнай тэриллиигэ 30 тиэргэн сирин-уотун уонна 9 уопсастыбаннай сири-эйгэни тупсаҕай оҥоруу үлэлэрэ ыытылынна.

Куорат табыгастаах эйгэтин тэрийии бырайыагын Бүтүн Россиятааҕы куонкуруһугар Ньурба уонна Покровскай куораттар кыайыылаах тахсыбыттара.

Томмот к. чэбэдигирии пааркатын, Алдан к. Орто Сала ү. Кытылыгар “Көмүс паарканы”, Мирнэй к. Заречнай мкр. Иирэлээх ү. сынньалаҥ зонатын, Удачнай к. киин болуоссатын, Нерюнгри к. Г.И. Чиряев аатынан култуура уонна сынньалаҥ пааркатын, Горнай оройуонун Бэрдьигэстээх с. Маатта ү. муосталаах кытылын тупсаҕай оҥорор үлэ саҕаланна.

2022 сыл сүрүн соруктара:

“Куорат табыгастаах эйгэтин торумнааһын” бырайыак сүнньүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар 38 эбийиэги тупсаҕай оҥорор үлэ-хамнас былааннанар, ол иһигэр:

Дьокуускай, Алдан, Нерюнгри, Томмот куораттар уонна куонкурус түмүгүнэн икки тыа сирин түөлбэтин маастар-былааннарын ырытан оҥоруу уонна бигэргэтии;

“Уһук Илиҥҥи Федеральнай уокурукка 1000 тиэргэни” Уһук Илин далааһыннаах бырайыагын олоххо киллэриини саҕалааһын, 121 тиэргэнтэн (мини пааркаттан) итэҕэһэ суох сири-уоту тупсаҕай оҥоруу.

3.2.          Тырааныспары уонна суол хаһаайыстыбатын сайыннарыы

501 км уһуннаах айан суола үлэҕэ киирдэ.

Амма, Горнай, Кэбээйи, Чурапчы уонна Усуйаана улуустарыгар 11 туоратар муоста тутуллан үлэҕэ киирдэ.

Дьокуускай к., Өлүөхүмэ к. уонна Нерюнгри к. уонна Эдьигээн с. аэропортары уларыта тутар үлэ түмүктэннэ.

Сыл түмүгүнэн Тырааныспар предприятиелара таһаҕаһы эргитиигэ көрдөрүүлэрэ 2020 сыллааҕар 3,7 бырыһыанынан үрдээбитэ бэлиэтэннэ. Тырааныспар бары көрүҥүнэн 15,7 бырыһыанынан элбэх таһаҕас тиэлиннэ. Пассажирдар сырыыларын сиэктэрин көрдөрүүлэрэ: пассажиры таһыы кээмэйэ 54 бырыһыанынан уонна пассажир эргиирин кээмэйэ 52 бырыһыанынан улааппыттара бэлиэтэннэ.

Социальнай суолталаах хайысхаларынан авиатарыып сыанатын 70 бырыһыаҥҥа тиийэ толуйан туран, 23 муниципальнай оройуоҥҥа 18,8 тыһыынча пассажир тиэйилиннэ. Арктика оройуоннарын кииннэриттэн Дьокуускай к. аэропордугар диэри уонна төттөрү 14 субсидияланар маршрутунан 4,5 тыһыынча пассажир айаннаата. 70 бырыһыаннаах субсидияны учуоттаан, билиэт орто сыаната 4,5 тыһыынча солкуобайга тэҥнэстэ, оттон 50 бырыһыаннаах субсидияны учуоттаан, улуустар икки ардыларынааҕы хайысхаларынан билиэт сыаната – 11,7 тыһыынча солкуобай. Өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ аэропортарыттан Россия киин куораттарыгар диэри субсидиялаах билиэтинэн өрөспүүбүлүкэ 123,5 тыһыынча олохтооҕо туһанна.

Дьокуускайга салгын аала түһэр-көтөн тахсар балаһатын, Өлүөхүмэ, Нерюнгри аэропуортарын салгын аала түһэр-көтөн тахсар балаһаларын уларыта тутар үлэ бэрт кылгас кэм иһигэр ыытыллан түмүктэннэ. Эдьигээн аэропуордун уларыта тутуу түмүктэннэ.

“Полярнай авиалииньийэлэр” авиахампаанньаҕа өрөспүүбүлүкэ арктическай оройуоннарыгар көтөргө анаан 2 единицэ Bombardier DASH-8Q-300 атыылаһылынна.

Уһун Илиҥҥи биир кэлим хампаанньаны тэрийии чэрчитинэн “Якутия” авиахампаанньа Уһук Илин куораттарыгар тиһигин быспакка көтүүнү саҕалаата: Хабаровскай-Анадырь, Южнай-Сахалинскай – Комсомольск-на-Амуре, Комсомольск-на-Амуре – Красноярскай, Дьокуускай –Хабаровскай уонна Владивосток –Чита.

501 км уһуннаах айан суола тутуллан үлэҕэ киирдэ. “Куттала суох айан суола” национальнай бырайыак сүнньүнэн 232 км уһуннаах эрэгийиэннээҕи суол, 48 км уһуннаах куорат иһинээҕи суол үлэҕэ киирдэ. 183 км федеральнай суол, 38 км олохтоох суолталаах суол өрөмүөннэннэ. Дьокуускай куораттан Хатырык сэлиэнньэтигэр диэри “Нам” айан суолун учаастага асфалланна. Кылгас болдьох иһигэр Горнай улууһун Бэс Күөлэ с. уулусса суоллара чөлгө түһэрилиннэ.

Амма, Горнай, Кэбээйи, Чурапчы уонна Усуйаана улуустарыгар 11 муоста тутуллан үлэҕэ киирдэ. “Кэбээйи” уонна “Лүүчүн” өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах суолларга түөрт муоста тутулунна. Амма-Өнньүөс айан суолугар Амма с. кытта улуус ыраах сытар нэһилиэктэрин, Чурапчы улууһун Маралаайы с. үс муоста холбоото. Усуйаана улууһугар Уус Куйгаа уонна Депутатскай бөһүөлэктэрин икки ардыларыгар икки муоста былааннаммыттан эрдэ тутуллан үлэҕэ киирдэ.

“Умнас” эрэгийиэннээҕи суолга Покровскай куораттан Мохсоҕоллоох бөһүөлэгэр диэри 16,5 км уһуннаах суол кэрчигэ үлэҕэ киллэрилиннэ. Дьокуускай куоракка эргиир суол шоссетын хапытаалынай өрөмүөнэ ыытылынна, ол иһигэр 4,2 км уһуннаах түөрт балаһалаах айан суола уларытыллан оҥоһулунна.

Эрэгийиэннээҕи айан суолун тиһигэр 15,0 тыһыынча погоннай миэтэрэлээх туорайдыыр күрүө тутулунна. Сэлиэнньэлэри нөҥүөлээн ааһар айан суолларыгар 25,6 тыһ. пог. М. Уулусса уота ыйанна, ол ааспыт сыл таһымыттан 84 % үрдүк.

Айан суолугар тахсар быһылаан ахсаана 653-тэн 633 диэри, эчэйбит дьон ахсаана 837-тэн 822 диэри, суорума суолламмыт дьон ахсаана 87-тэн 65 диэри аҕыйаата. Суол саахалыгар киһи өлүүтэ 100 000 нэһилиэнньэҕэ 6,6 киһиэхэ тэҥнэстэ (2020 с. – 8,1).

Дьокуускай к. аннынан Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаны тутууга бэлэмнэнии түһүмэҕэ саҕаланна. 2021 сылга инженернэй чинчийиилэр түмүктэннилэр, сүрүн техническэй түмүктэр, “Тутуу ыытыллар сирин-уотун бэлэмнээһин” I түһүмэх бырайыак-смета докумуоннарын судаарыстыбаннай экспертизэтэ сөбүлэһиннэриини аастылар, концессионерга сир учаастактарын биэрии үлэтэ түмүктэннэ. Өрүс хаҥас кытылыгар уот ВЛ-10 кВ үрдүк күүрүүлээх ситимин уларыта тутуу түмүктэннэ, Майа-Табаҕа уонна Л-113 учаастагар ВЛ-110 кВ үрдүк күүрүүлээх уот лииньийэтин уларыта тутар, 1 № площадканы технологическай өттүнэн оҥорор үлэ бара турар.

Уу суолунан социальнай суолталаах маршруттарынан тиэйиини субсидиялааһын салҕанна, навигация кэмигэр 756 рейс оҥоһулунна, 15 маршрутунан 31,1 тыһыынча пассажир айаннаата, ол 2020 сыл туһааннаах кэмиттэн 46% элбэх.

Тырааныспар куттала суох сырыытын тэрийэр сыалтан “Дьокуускай –Аллараа Бэстээх” туһаайыынан паром биричээлин тупсаҕай оҥорор үлэ ыытылынна. Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр паром тиксэр сиригэр-уотугар автотырааныспары мунньар миэстэни тутуу түмүктэннэ. “Паромы Якутии” УХ ХЭУо биир кэлим хампаанньа тэрилиннэ. Өлүөнэ, Амма өрүстэргэ, “Уус-Маайа Элдьикээн” туһаайыыга Алдан өрүскэ туоратар-таһар тэрилтэлэр “Паромы Якутии” мобильнай сыһыарыыга холбоннулар.

“Валдай-45р” түргэн сырыылаах 2 суудуна (доруобуйаларынан хааччахтаах дьону таһарга сөп түбэһэр) атыылаһыллыбыта, 2021 сылга Өлүөхүмэ улууһугар тиэйиигэ-таһыыга үлэлээбиттэрэ.

Хабаровскайга, Владивостокка, Иркутскайга, Благовещенскайга диэри тимир суол маршруттарынан поезтан поезка көспөккө, быһаччы таһыы тэрилиннэ.

Доруобуйаларын туругунан айанныыр кыахтара хааччахтаммыт гражданнар айанныыр кыахтарын үрдэтэр сыалтан Алдан оройуонугар автобус уонна Сунтаар оройуонугар анаан светофордар 2 комплектара атыылаһылынна.

Булуҥ, Усуйаана, Верхоянскай улуустарын суола-ииһэ суох нэһилиэнньэлээх пууннарыгар анаан иҥнигэһэ суох сылдьар Тырааныспар сириэстибэлэрэ атыылаһыллыбыта.

Арктика оройуоннарын сирдэригэр-уоттарыгар Тырааныспар сириэстибэтин техосмотрын кэмигэр ыытар сыалтан “Арктика суоллара” СӨ КП боломуочуйата кэҥэтилиннэ. Предприятиеҕа “КАМАЗ” а/м баазатыгар көһө сылдьар техосмотр 3 пууна уонна техосмотр 1 мобильнай стационарнай лииньийэтэ сыһыарылынна. Дьокуускай к. “КАМАЗ” а/м баазатыгар көһө сылдьар техосмотр 2 пууна комплектаах техосмотр стационарнай пууна арыллыбыта.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Биэс сүүс километртан итэҕэһэ суох уһуннаах айан суолун үлэҕэ киллэрии, Аллараа Бэстээх бөһүөлэгиттэн Чурапчы сэлиэнньэтигэр диэри “Халыма” айан суолун асфалынан бүрүйэр үлэни түмүктээһин, “Амма” эрэгийиэннээҕи суол Аллаах Үүн ү. Туоруур муостаны тутуу;

Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаны тутуу түһүмэҕин саҕалааһын;

“Бүлүү” массыынанан айан федеральнай суолугар Бүлүү өрүһү туоруур түөрт муостаттан бастакы муостаны тутуу;

саахалланар туруктаах муосталар оннуларыгар саҥа муосталары тутуу: Томпо оройуонугар “Дьааҥы” айан суолугар Мөҥкүлэ ү. Туоруур, Ленскэй оройуонугар “Бүлүү”-”Ленскэй” айан суолугар Ньүүйэ ү. Туоруур;

Дьокуускайтан Благовещенскайга, Красноярскайга, Улан-Үдэҕэ, Хабаровскайга, Читаҕа диэри, Нерюнгриттан уонна Мирнэйтэн Хабаровскайга диэри уонна төттөрү айанныырга субсидияланар маршруттары киллэрии;

Арктическай оройуоннарга анаан улуустар икки ардыларынааҕы хайысхаларынан пассажирдары таһарга аадырыстаах субсидиялааһын бырагырааматын кэҥэтии;

Нерюнгри аэропордун аэровокзалын комплексын үлэҕэ киллэрии, Хаандыга, Сангаар, Депутатскай, Белай Гора, Полярнай уонна Бүлүү аэропортарын уларыта тутуу;

Автобус пааркатын саҥардан биэрии, Булуҥ, Анаабыр, Өлөөн, Эдьигээн уонна Кэбээйи оройуоннарын хааччыйарга техосмотр стационарнай пууннарын тэрийии.

3.3.          Энергия өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйыы

Дьоҕус энергетикэни уонна кииннэммит энергоситимнэри сайыннарыы, энергияны оҥорор кыахтары саҥардан биэрии. Верхоянскай оройуонун Улахан Күөл б. (Табалаах) 1 125 кВт кыахтаах бастакы гибриднэй энергокомплексы үлэҕэ киллэрии.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктическай зонатыгар углерода суох, атомынан үлэлиир бырайыагы олоххо киллэрии туһунан Сөбүлэһии түһэрсиллибитэ.

Энергиянан хааччыйыы өттүнэн куттал суох буолуута уонна энергиянан хааччыйыы трансформатордар уонна 70-с сылларга тутуллубут 30 тыһыынча км тахса уһуннаах уот лииньийэлэрэ улаханнык эргэриилэрин кытта ыкса ситимнээх. 2021 сылга 234 уот лииньийэтэ (2020 сылга – 174) алдьаммыт-кээһэммит түбэлтэтэ быһаарыллыбыта, олор кэмигэр туоратыллан, нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар улахан охсуу оҥоһуллубатаҕа.

2019 сылтан Киин уонна Арҕаа энергооройуоннар Уһук Илин Холбоһуктаах энергоситимигэр киирбиттэрэ, ол түмүгэр Саха сирин нэһилиэнньэтин 82 % энергиянан бигэтик хааччыллыытыгар тиэрдибитэ.

Тус-туһунан үлэлии турбут энергооройуоннары холбооһун түмүгэр Саха сирин электроэнергетикатыгар тахсыбыт үтүө уларыйыылар баалларын үрдүнэн, Саха сирин Киин уонна Арҕааҥы өттүгэр 110-35 кВ аһарар ситимнэр кыахтарыттан тахсыылара өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар улахан туорайы үөскэтэр. Ол түмүгэр узловой подстанциялар “сабыылаах” категорияҕа киирдилэр, ол эбэтэр кинилэргэ саҥа бөдөҥ туһанааччылары холбоотоххо, билиҥҥи туһанааччылары уотунан бигэтик хааччыйыыга охсуулаах буолуон сөп.

Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата былаас федеральнай уорганнарын уонна электрическэй ситим хампаанньаларын кытта уот лииньийэлэрин түһүмэҕинэн тутууга уонна уларыта тутууга тустаах үлэни ыытар. “Сунтаар –Ньурба” 110 кВ биир сүһүөхтээх үрдүк күүрүүлээх уот лииньийэтин тутуу туһунан “Русгидро” ПАУо кытта сөбүлэһии ситиһилиннэ, бырайыак-смета докумуоннара ырытыллан оҥоһулунна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын уонна “Русгидро” ПАУо икки ардыларыгар түһэрсиллибит сөбүлэһии чэрчитинэн 73 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа энергия сервиһин дуогабардарын сүнньүнэн энергия чөлгө түһэр источниктарын туһанан дизелинэн үлэлиир эбийиэктэри саҥардан биэрии ыытыллар. Ону сэргэ Үөһээ Халыма оройуонун Черскэй с. ДЭС саҥардан биэрэр туһунан сөбүлэһиннэрии түһэрсилиннэ.

2021 с. Верхоянскай оройуонун Улахан Күөл б. (Табалаах) күн уотугар 400 кВт оҥорор кыаҕын ааҕан туран, 1125 кВт кыахтаах бастакы гибриднэй энергокомплекс үлэҕэ киирдэ. 2022 сыл түмүктэниэр диэри Муома (Хонуу, Кулун Өлбүт, Сааһыыр, Түбэлээх сэлиэнньэлэригэр) уонна Верхоянскай (Верхоянскай к. уонна Табалаах с.) оройуоннарыгар барыта 5 эбийиэк үлэҕэ киириэхтээх. Нежданинскай баайдаах сири элэктэриичэстибэ уотунан хааччыйарга Хаандыга-Нежданинскай ВЛ-110 кВ үрдүк күүрүүлээх лииньийэни тутуу ыытыллар. 2022 с. үлэҕэ киллэрии күүтүллэр.

Дьокуускай к. 160,4 МВт элэктэриичэстибэни уонна 201 Гкал/чаас сылааһы оҥорон таһаарар кыахтаах Дьокуускайдааҕы ГРЭС-2 (2-с уочарата) тутуу бырайыагын докумуоннарыгар судаарыстыбаннай экспертизэ ыытылла турар.

“Росатом” СХ кытта түһэрсиллибит сөбүлэһии сүнньүнэн Усуйаана оройуонун Уус Куйгаа б. Эргин кыра кыамталаах атомнай станция бырайыагынан үлэ барар. Бырайыак “2024 сылга диэри Россия Федерациятын атомнай наукатын, тиэхиньикэтин уонна технологияларын сайыннарыы кэлим бырагырааматыгар” киирдэ. Ону тэҥэ Россия Уһук Илини сайыннарыыга министиэристибэтин кытта Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктическай зонатыгар углерода суох, атом күүһүнэн үлэлиир станция бырайыагын олоххо киллэрии туһунан Сөбүлэһии түһэрсилиннэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

өрөспүүбүлүкэ киинтэн тэйиччи зоналарыгар электэриичэстибэ уотун оҥорор кыахтары, электэриичэскэй ситим эбийиэктэрин, дизелинэн үлэлиир станциялары саҥардан биэрии, Муома, Верхоянскай оройуоннарын 5 нэһилиэнньэлээх пууннарыгар чөлгө түһэриллэр источниктары туһанан дизелинэн үлэлиир эбийиэктэри үлэҕэ киллэрии;

“Якутскэнерго” ПАУо баазатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин энергоактивтарын түмүү боппуруоһун быһаарыы; Дьокуускай к. “Якутскэнерго” ПАУо баазатыгар сылааһынан хааччыйар биир кэлим тэрилтэни тэрийии;

“Сулҕаччы-Амма” 110 кВ, “Сунтаар – Ньурба” 110(220) кВ үрдүк күүрүүлээх уот лииньийэлэрин – электричэскэй ситим эбийиэктэрин тутууну үбүлээһин боппуруостарынан “Русгидро” ПАУо кытта үлэни салгыы ыытыы.

3.4.          Коммунальнай инфраструктура. Газификация

126,4 МВт уопсай кыахтаах 18 хочуолунай үлэҕэ киирдэ.

“Ыраас уу” эрэгийиэн бырайыагын чэрчитинэн 2 эбийиэк үлэҕэ киирдэ.

1 207 дьиэ сылааһынан кииннээн хааччыйыыга холбонно.

2021 сылга 126,4 МВт уопсай кыахтаах 18 хочуолунай (2019 с. – 23, 2020 с. – 20) тутулунна уонна уларыта тутулунна. 76 км уһуннаах ититэр ситим, ол эбэтэр хаарбах туруктаах ситим уопсай кээмэйин 13% хапытаалынай өрөмүөнү барда уонна уларытылынна (2019 с. – 185 км, 2020 с. – 197 км), 1,57 км уһуннаах канализация ситимэ уонна 20,2 км уһуннаах уунан хааччыйыы ситимэ уларытылынна.

Сылааһынан хааччыйыы кииннэммит ситимнэригэр 1 207 дьиэ холбонно, ол иһигэр Уус Алдан улууһугар – 177, Амма улууһугар – 155, Таатта улууһугар – 106.

“Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ” эрэгийиэн бырайыагын “Ыраас уу” бырайыагын чэрчитинэн 2 эбийиэк үлэҕэ киирдэ: Өлүөхүмэ к. уунан хааччыйыы ситимэ (1 түһүмэҕэ) уонна Покровскай к. ууну ыраастыыр тутуу.

“2019-2024 сылларга Бүлүү бөлөх улуустарын уунан хааччыйыы ситимин сайыннарыы” бырагырааманан Ньурба улууһун Күндээдэ с., Сунтаар улууһун Кириэстээх с., Элгээйи с. ууну баһар тиэхиньикэ атыылаһылынна, Үөһээ Бүлүү улууһун Хоро с., Харыйалаах с., Хомустаах с., Сунтаар улууһун Элгээйи с. ууну хаһаанар тутууну тутуу хаачыйылынна, Ньурба улууһун Күндээдэ с., Бүлүү улууһун Тоһу с., Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах с. сир аннынааҕы ууну көрдүүр геологическай чинчийэр үлэ ыытыллыбыта, Бүлүү к. ууну ыраастыыр станция уонна Сунтаар улууһун Элгээйи с. ууну хачайдыыр станциялаах уунан хааччыйыы ситимин бырайыак-симиэтэ докумуоннара ырытыллан оҥоһулунна.

Кытаанах коммунальнай тобохтору (ТКО) харайыы эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар тобоҕу тиэйэр эрэгийиэннээҕи 12 оператор үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сылын ахсын 300 тыһыынча туоннаттан тахса ТКО үөскүүр, олор үгүстэрэ сыбаалкаҕа уонна полигоҥҥа мунньуллар. Кытаанах коммунальнай тобохтору харайыы реформата көҥүлэ суох үөскээбит сыбаалкалары суох оҥорууга, бөҕү мунньууну уонна суортааһыны, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар барытыгар оҥоһуулаах полигоннары тэрийиигэ туһаайыллар.

Эрэгийиэн оператордара үп-харчы өттүнэн уустуктары көрсөллөрүн быһыытынан (нэһилиэнньэ ТКО төлөбүрүгэр улахан иэстээҕинэн), өрөспүүбүлүкэҕэ тобохтору харайыы тиһигин өйүүр сыалтан 2021 сылга эрэгийиэн оператордарын өйүүр дьаһаллар ылыллыбыттара. Кинилэргэ оборудованиены атыылаһарга, лизинг (анал техника) төлөбүрүн толуйарга, контейнердары атыылаһарга уонна атыылаһыллыбыт анал тиэхиньикэ ороскуоттарын толуйарга 224,701 мөлүйүөн солкуобай уопсай суумалаах бүддьүөт субсидията бэриллибитэ.

2021 сылга ТКО харайыыга эрэгийиэн оператордарын үлэтин Соҕурууҥу уонна Арҕааҥы зоналарга араарыллыбыта. Соҕурууҥу зона Алдаҥҥа уонна Нерюнгрига араарыллыбыта, Арҕааҥы зона 7 гына араарыллыбыта (Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Ленскэй, Мирнэй, Ньурба, Өлүөхүмэ уонна Сунтаар). Онон өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар ТКО харайыыга эрэгийиэн оператордарын үлэтэ 12 зонаҕа ыытыллар.

Олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыбаны уларыта тутууга көмөнү оҥорор пуонда үбүн суотугар “Жатай” КУо сиригэр-уотугар уонна Үөһээ Бүлүү улууһун Үөһээ Бүлүү с. туттуллубут ууну ыраастыыр тутууну уларыта тутар үлэ ыытыллар. Ону сэргэ Уус Алдан улууһун Бороҕон с. “Восток-1” механизированнай хочуолунай тутулла турар. Саҥардан биэрии бу үс бырайыагын олоххо киллэрии болдьоҕо – 2022 сыл.

2021 сылга 7 улуус 12 нэһилиэнньэлээх пуунугар кытаанах уматыгынан уһуннук умайар автономнай хочуолунайдары туруоран биирдиилээн сылааһынан хааччыйыыны сайыннарыы бырайыага олоххо киллэриллэр. 143 биирдиилээн олорор дьиэҕэ хочуолу атыылаһарга 25 мөлүйүөн солкуобай бэрилиннэ.

Бүддьүөт эйгэтигэр сылааһы уонна ууну учуоттуур 116 “өйдөөх” прибор туруорулунна, олорор пуондаҕа – 2 790. Уопсай суумалара – 22,6 мөлүйүөн солкуобай.

Дьокуускай к. 3 № канализация коллекторын (I уонна II уочаратын) уонна 5 № уу түмүгүн тутуута саҕаланна. Бырагыраама “Эрэгийиэннэри сайыннарыы Бүтүн Россиятааҕы баана” АУо кытта “Водоканал” АУо 2020 с. от ыйын 23 күнүнээҕи 3 млрд солкуобай суумалаах кирэдьиит дуогабарыгар олоҕуран үбүлэнэр.

2021 сылга 166 элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ (2020 сылга – 212 ЭКДь, 2019 с. – 127 ЭКДь) 856,05 мөл. солкуобай суумалах хапытаалынай өрөмүөн түмүктэннэ, 24 тыһыынча киһи олорор усулуобуйата тупсарылынна.

2021 с. 18 978 ыал олорор дьиэ уонна коммунальнай өҥө төлөбүрүгэр уопсайа 675,4 мөл. солкуобай суумалаах аадырыстаах субсидияны ылбыта (2020 сылга – 686,3 мөл. солкуобай). 4 421 гражданиҥҥа ЭКДь уопсай баай хапытаалынай өрөмүөнүгэр усунуос төлөбүрүгэр ороскуоттарын толуйарга 14,9 мөл. солкуобай бэриллибитэ (2020 сылга – 12,9 мөл. солкуобай).

Өрөспүүбүлүкэҕэ гааска холбонуу таһыма 34,2 бырыһыантан 35,1 бырыһыаҥҥа диэри үрдээтэ. 2021 сылга 14,6 км уһуннаах гаас бөһүөлэк иһинээҕи уонна уулуссатааҕы ситимэ тардылынна. 475 олорор дьиэ күөх уокка холбонно.

Хаҥалас улууһун Өктөм с. гаас уулуссатааҕы ситимин, Чурапчы улууһун Дириҥ с. гаас бөһүөлэк иһинээҕи ситимин тардар, Марха мкр. Намцырскай уул. олорор дьиэлэри гааска холбуур, Покровскай к. Селекционнай мкр. 101 кыбартаалын таһынааҕы гаас турбатын, Западнай уул. гаас ситимнэрин тардар үлэ түмүктэннэ, Дьокуускай к. Сэбиэскэй Аармыйа 50 сыла уул. гааһы тыырар үрдүк баттааһыннаах ситими тардар үлэ саҕаланна.

Нерюнгри оройуонун Чульман б. Уонна Иенгра с., Ленскэй оройуонун Муруйа с., Бэчэнчэ с., Батамай с., Өлүөхүмэ оройуонун Үҥкүр с. уонна Өлүөхүмэ к., Алдан оройуонун Алдан к., Аллараа Кураанах б., Ленинскэй б. Уонна Лебединэй б. гаас эбийиэктэрин судаарыстыбаннай экпсертизэтин ыытан туран, бырайыак-смета докумуоннара ырытыллан оҥоһулунна. 2021 с. алтынньы 6 күнүгэр Петербурга ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы гаас форумун чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата “Газпром” ПАУо кытта хампаанньа күүһүнэн туһааннаах гаас бөһүөлэк иһинээҕи уонна уулуссатааҕы ситимнэрин бырайыактыыр уонна тутар үлэни түмүктүүр туһунан сөбүлэһиини түһэрсиитэ ситиһиллибитэ.

Бэрдьигэстээх с. судаарыстыбаннай экспертизэни ыытан туран, бөһүөлэк иһинээҕи гаас ситимнэрин (3 пусковой комплекс) бырайыак-симиэтэ докумуоннара уонна Хаҥалас улууһун Хачыкаат с. гаас ситимнэрин бырайыак-смета докумуоннара (СПГ) ырытыллан оҥоһулуннулар.

Дьокуускай к. уонна куорат таһынааҕы нэһилиэнньэлээх пууннарга хапытаалынай тутуу саҥа эбийиэктэрин гааһы тыырар ситимнэргэ холбуурга техническэй кыахтары хааччыйыыга өр сыллаах кыһалҕаны туоратыы саҕаланна. Судаарыстыбаннай бүддьүөт суотугар Марха мкр. гаас утаҕа тардылынна, 2022 сылга гааска социальнай холбонуу бырагырааматын чэрчитинэн биирдиилээн олорор дьиэлэргэ гааһы киллэрии дьаһаллара былааннанна.

Сир учаастагын чэрчитинэн гаас ситимин тардарга уонна гаас оборудованиетын атыылаһарга гражданнарга 117 тыһыынча солкуобайга тиийэ субсидияны биэриини тэрийэн, гааска холбоммут нэһилиэнньэлээх пууннарга олорор дьиэлэри кииннээн сылытыы ситимиттэн гааһынан биирдиилээн сылытыыга көһөрүү бырагырааматын олоххо киллэрии саҕаланна. 89 олорор дьиэ кииннээн сылытыы ситимиттэн гааһынан биирдиилээн сылытыыга көстө.

2021 сылга нэһилиэнньэлээх пууннары гааска ситэри холбоон биэрии чэрчитинэн гражданнар үптэрин тардыбакка эрэ 307 сир учаастагын чэрчитигэр диэри гаас ситимэ тардылынна. Нэһилиэнньэттэн 2 715 сайаапка киирдэ, олортон 1 979 сайаапканан үлэ барар. 2022 сылга 2 000 итэҕэһэ суох сайаапка киирэрэ күүтүллэр.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Үөһээ Бүлүү с. уонна Жатай б. канализацияны ыраастыыр 2 тутууну тутуу;

уунан хааччыйыы 5 эбийиэгин үлэҕэ киллэрии: Өлүөхүмэ к. 2 түһүмэх, Үөһээ Бүлүү улууһун Үөһээ Бүлүү с. уонна Андреевскай с., Сунтаар улууһун Сунтаар с. уонна Горнай улууһун Бэрдьигэстээх с.;

Дьокуускай к. кытаанах коммунальнай тобохтору харайар полигону тутууну саҕалааһын;

17 итэҕэһэ суох ахсааннаах хочуолунайы тутуу;

элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ уопсай баай хапытаалынай өрөмүөнүн эрэгийиэннээҕи бырагырааматын олоххо киллэрии тэтимин күүһүрдүү;

2 000 тахса биирдиилээн дьиэни “күөх уокка социальнай холбооһун”;

Ленскэй оройуонун Бэчэнчэ с. уонна Муруйа с., Нерюнгри оройуонун Чульман б. гаас ситимнэрин тардар үлэни саҕалааһын.

 

3.5.          Экология өттүнэн куттал суох буолуута уонна айылҕа хабааннаах ыксаллаах быһыыттан-майгыттан көмүскэнии

Верхоянскай оройуонун Баатаҕай б. олохтоон туран Авиалесоохрана Арктикатааҕы салаата тэрилиннэ.

Булуҥ оройуонун сиригэр-уотугар “Алроса-Rangifer-Чекановскай” ресурснай резерват тэрилиннэ.

Экологическай өттүнэн куттал суох буолуутун эйгэтигэр дьаһаллар “Экология” национальнай бырайыак “Ыраас уу”, “Кытаанах коммунальнай тобохтору харайыы кэлим тиһигэ”, “Ойуурдары чөл хаалларыы” эрэгийиэн бырайыактара, “Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ” национальнай бырайыак “Ыраас уу” уонна “Куорат табыгастаах эйгэтин торумнааһын” эрэгийиэн бырайыактарын чэрчитинэн олоххо киирэр.

Өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 52% экологическай мониторинг ыытыллар, тулалыыр эйгэттэн 1 958 проба чинчийилиннэ (2020 с. – 1 752), ракета сорҕото арахсан түспүт оройуоннара чинчийилиннэ.

Айылҕа ураты харыстанар сирэ-уота өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 37,8% ылар, 1,1 мөлүйүөн кв км тэҥ. 2050 сылга диэри кэскиллээх кэми хабан туран, 2032 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин ураты харыстанар сирин-уотун аттаран туруоруу уонна сайыннарыы схематын научнай төрүтэ бигэргэннэ. Булуҥ оройуонун сиригэр-уотугар “Алроса-Rangifer –Чекановскай” ресурснай резерват тэрилиннэ.

Бөдөҥ айылҕаны туһанааччылар айылҕа харыстабылыгар орто болдьохтоох, технологическай үлэни-хамнаһы, ыраастыыр тутуулары, оборудованиены саҥардан биэриини киллэрбит 49 кэлим бырагырааманы олоххо киллэрэллэр, туһааннаах бырагыраамалары олоххо киллэриигэ 2021 сылга 12,3 млрд солкуобай ыытыллыбыта (2020 сылга – 11,7 млрд солкуобай).

Икки атахтаах үлэтэ-хамнаһа, техногеннай дьайыы күүһүрэр уонна килиимэт уларыйар усулуобуйатыгар хонтуруоллуур-кэтээн көрөр үлэ көхтөөхтүк ыытыллар, рейдэлэр уонна мониторинныыр дьаһал тэриллэр. Судаарыстыба учуотугар тулалыыр айылҕаҕа алдьатыылаах дьайыыны оҥорор 3 918 эбийиэк баар.

Айылҕаны харыстыыр сокуону тутуһуу чэрчитинэн 5 405 бэрэбиэркэ ыытылынна, олортон 2 403 кэһии баара быһаарылынна (2020 с. – 2 540), 18,2 мөл. солкуобай суумаҕа уопсайа 1 995 административнай ыстараап, тулалыыр эйгэҕэ оҥоһуллубут хоромньуну толуйар туһунан 26,1 мөл. солкуобай суумалаах 100 ирдэбил  түһэрилиннэ.

Хоту сир ураты айылҕатын чөл хаалларар сыаллаах сэдэхтик көрсүллэр кыыл-сүөл көрүҥүн харыстыыр, балыгы үөскэтэр, уу биоресурсатын чөлгө түһэрэр бырайыактар олоххо киирэллэр. Анаабыр өрүскэ 1,8 мөл. устуука күндүөбэй ыаматын аан бастаан ыыттылар. Өрөспүүбүлүкэ өрүстэригэр уопсайа 26 мөл. майаҕас ыамата ыытылынна. Светлэйдээҕи водохранилищеҕа майаҕас ыаматын үөскэтэр хайысха үлэҕэ киирдэ.

Өлүөнэ өрүскэ 2 км тахса уһуннаах кытылы бөҕөргөтөр тутуу түмүктэннэ.

Ойуур хаһаайыстыбатын эйгэтигэр ойуур учаастагын түүлэһии туһунан 6 тыһыынча дуогабар баар. Чөлгө түһэриллэр ойуур кээмэйэ 95,4 тыһ. га сири хабар. Уус Маайа лесниичэстибэтигэр 220,3 тыһ. га иэннээх сиргэ ойууру оҥорор үлэ ыытыллар.

Верхоянскай оройуонун Баатаҕай б. олохтоон туран, Авиалесоохрана арктическай салаата тэрилиннэ. Якутлесресурс парашютнай-десантнай баһаарынай сулууспата уонна ойуур баһаарын утары тэриллиилэрэ 82 киһинэн улаатта.

2021 сылга баһаар өттүнэн кутталлаах кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин 7,9 мөл. га иэннээх сиригэр-уотугар 1 696 ойуур баһаара регистрацияланна. Уоту утары охсуһууга 140 күн устатыгар 26 тыһыынча киһи, 1 397 тиэхиньикэ үлэлээтэ. Регионнар икки ардыларыгар ойуур баһаарын утары тэриллиилэри түмүү чэрчитинэн Россия 19 регионуттан 876 үлэһит, 128 байыаннай сулууспалаах, Россия ЫБММ быыһыыр кииннэриттэн 200 үлэһит тардылынна. Россия ЫБММ, Оборуонатын министиэристибэтин, эрэгийиэннээҕи авиахампаанньалар 52 салгын аалыттан турар бөдөҥ авиагруппировкалара аан бастаан туһанылынна. Ойуур баһаарыгар эмсэҕэлээбит гражданнарга үп-харчы уонна матырыйаалынай өттүнэн көмө оҥоһулунна.

2022 сыллааҕы баһаар өттүнэн кутталлаах кэмҥэ бэлэмнэнии уонна ойуур харыстабылын ситимин күүһүрдүү дьаһаллара, ол иһигэр ойуур баһаардарыгар суһаллык хардарар, ойуур баһаарын тэриллиилэрин, баһаарынай тиэхиньикэ уонна оборудование ахсаанын улаатыннарыыга, ойуурга баһаар кутталын уонна ойуур баһаардарын мониториннааһын быраабылаларын сайыннарыыга төһүү буолар Кэлим былаан ылыллыбыта. 2022 сылга ойууру баһаартан көмүскүүргэ федеральнай үп 5,5 төгүл улаатан, 1,6 млрд солкуобайга тэҥнэстэ. Ол түмүгэр ойууру авиация көмөтүнэн патруллааһын 3 төгүл, сиринэн 8 төгүл улаатыаҕа. Парашютнай-десантнай баһаарынай сулууспа үлэһиттэрин ахсаана икки төгүл эбиллиэҕэ – 405 киһиэхэ диэри.

“Экология” национальнай бырайыак “Ойууру чөл хаалларыы” эрэгийиэн бырайыагын чэрчитинэн 60 ед. ойуур баһаарын тиэхиньикэтэ, 153 ойуур баһаарын оборудованиета; 2 ойуур хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтэ, 14 ойуур хаһаайыстыбатын оборудованиета атыылаһылынна. 79,8 тыһыынча га иэннээх сиргэ ойууру чөлгө түһэрэр үлэлэр толору кээмэйинэн бардылар (2020 сыл – 73,1 тыһ. га, 2019 сылга – 55,1 тыһ.га).

Булт хаһаайыстыбатын эйгэтигэр 337 юридическэй сирэй уонна биирдиилээн урбаанньыт 428 сыһыарыллыбыт булт учаастагар хаһаайынныылар, олортон 288 булт учаастагар 223 булду туһанааччыны (булчуттар 66%), ол иһигэр Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар 86 аҕа уустарын кытта сөбүлэһии түһэрсилиннэ.

Тайах, туртас, таба, бүүчээн, саарба курдук булт сүрүн көрүҥнэрин ахсаана улаатта, ол түмүгэр 2021/2022 сыллардааҕы булт кэмигэр ити көрүҥнэргэ булт лимитэ уонна квотата урукку сыллардааҕар улаатта.

Уопсастыбаннай экологическай хонтуруол механизма сайынна, уопсастыбаннай инспектордар ахсааннара 668-тан 772-гэ диэри улаатта. Саха сирин 348 тыһыынча олохтооҕун хабан 2 816 экологическай сырдатар дьаһал ыытыллыбыта. Санитарнай ыраастааһын субуотунньуктарыгар 80 837 волонтер кыттыыны ылбыта, 11,1 га иэннээх сиргэ 25 411 мас олордуллубута.

Саха сирэ “Россия уута” федеральнай акция икки номинациятыгар кыайыылааҕынан тахсыбыта: “Таҥастааһыҥҥа ыытыллар бөх муҥутуур улахан кээмэйэ” – 300 туонна металлолом, “Акция саамай аатырар-сураҕырар дьаһала” – “Ыраас Арктика”.

2022 сыл сүрүн соруктара:

“Үөһээ Бүлүү с. эргин Бүлүү өрүскэ кытылы бөҕөргөтөр үлэлэр” эбийиэги тутууну саҕалааһын;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар баһаар өттүнэн кутталлаах кэмҥэ бэлэмнэнии кэлим былаанын олоххо киллэрии.

3.6.          Нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыы соруктарын быһаарыы

Навигация төһө да уустук быһыыга-майгыга аастар, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйарга таһаҕаһы таһыы соруктара толору кээмэйинэн туолбуттара. Уу суолунан 1888 тыһ. туонна, ол иһигэр 1 157 тыһ. туонна олоҕу хааччыйар таһаҕас тиэйилиннэ. Навигация ойуур киэҥ далааһыннаах баһаардарын, Амма, Бүлүү, Дьааҥы уонна Алдан өрүстэригэр уу түспүт, “Якутуголь” ХХ АУо Дьабарыкы Хайатааҕы таас чох разреһыттан таас чоҕу тиэйиигэ көрсүбүт уустуктарын, Зеленай Мыстааҕы өрүс пуордугар электричэстибэ уотун хааччыйыы харгыстары көрсөр кэмигэр ааспыта. Кыһыҥҥы суолунан 770,0 тыһ. туонна олоҕу хааччыйар таһаҕас тиэллибитэ.

2021 сылга нэһилиэнньэлээх пууннарга 2 279 баһаар бэлиэтэннэ, ол 2020 сыллааҕы көрдөрүүттэн 14,2% аҕыйах. Баһаарынайдар уоттан 245 киһини быыһаатылар, 1 546 киһи эвакуацияланна. 4 643 холбоһуктаах рейдэ ыытылынна, 6 658 олорор дьиэ чинчийилиннэ.

Баһаары сэрэтэр, уот туруутун эрдэттэн быһаарар уонна баһаар туһунан нэһилиэнньэҕэ кэмигэр биллэрэр сыалтан 2032 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар баһаар өттүнэн куттал суох буолуутун концепциятын олоххо киллэрии дьаһалларын былаана бигэргэннэ.

Нэһилиэнньэҕэ уоттан сэрэхтээх буолуу дьаһалларын сырдатыыга дьоһун болҕомто ууруллар, нэһилиэнньэ ортотугар баһаары утары охсуһууга анаммыт информационнай буклеттар тарҕатыллаллар. Култуура-сынньалаҥ тэрилтэлэригэр, киинэ тыйаатырдарыгар, эргиэн кииннэригэр социальнай видеороликтар прокаттара тиһигин быспакка ыытыллар.

Баһаарынай-быыһыыр салаалар муҥутуур бэлэм буолууларын күүһүрдэр сыалтан 31 ед. баһаарынай автоцистерна уонна саахалга быыһыыр 14 тиэхиньикэ атыылаһыллыбыта.

Уоту эрдэттэн быһаарар уонна ол туһунан биллэрэр 5 331 ситим олохтонно. Оһоҕунан сылытынан олорор 37 ыалга ону тэҥэ электричэскэй ситими өрөмүөннүүргэ 165 ыалга көмө оҥоһулунна. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бырагыраамаларыгар социальнай суолталаах эбийиэктэргэ баһаары умуоруу бастакы сүһүөх дьаһалларын хааччыйарга үп көрүлүннэ.

2021 сылга “Саха Өрөспүүбүлүкэтин быыһыыр сулууспата” СӨ СБТ 346 киһини быһаата, 73 киһи өлүгүн булла, 141 киһини эвакуациялаата.

Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар 227 штат единицэлээх биир кэлим дьуһуурунай-диспетчер сулууспатын ахсаанын улаатыннарыы көрүлүннэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

“Хоту таһаҕаһы тиэйии” сыыппара платформатын бастакы түһүмэҕин ырытан оҥоруу уонна үлэҕэ киллэрии, ол барыта суһал чахчылары хомуйуу, бэрэбиэркэлээһин, харайыы уонна анаарыы үлэтин автоматизациялыыр кыаҕы биэриэҕэ;

техногеннай баһаардар ахсааннарын аҕыйатыы, ону тэҥэ баһаарга дьон былдьанар түбэлтэлэрэ тахсыытын аҕыйатыы;

Орто Халыматааҕы баазаны кэҥэтиини саҕалааһын.

3.7.          Арктика оройуоннарын сайыннарыы

Абый улууһун Белай Гора б. уонна Усуйаана улууһун Уус Куйгаа б. эргиэн-логистика кииннэрин тэрийии.

2035 сылга диэри Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары бигэтик сайыннарыы концепцията бигэргэннэ.

2035 сылга диэри кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктикатааҕы зонатын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын олоххо киллэрии сүнньүнэн 2021 сылга Орто Халыма улууһун Өлөөкө Күөл с., Абый улууһун Кэбэргэнэ с. быраас амбулаторията, Өлөөн улууһун Харыйалаах с. 120/75 миэстэлээх оскуола-уһуйаан, Аллараа Халыма улууһун Черскэй б. 75 миэстэлээх оҕо уһуйаана тутуллан үлэҕэ киирдилэр, Үөһээ Халыма улууһун Зырянка б. култуурунай-спортивнай комплексы тутуу, Эдьигээн улууһун Эдьигээн с. аэропуорт комплексын уларыта тутуу түмүктэннэ.

Өлөөн улууһугар 243 км уһуннаах сибээс оптическай-волоконнай лииньийэтэ тардылынна. ВОЛС-ка Арктика 3 нэһилиэнньэлээх пууна холбонно: Өлөөн с., Харыйалаах с. уонна Дьилиҥдэ с.

Эрэгийиэн иһинээҕи маршруттарынан Арктика зонатын нэһилиэнньэлээх пууннарыттан Дьокуускай к. аэропуордугар диэри уонна төттөрү авиабилиэттэри субсидиялааһын бырагыраамата кэҥээтэ, 2022 сылтан чэпчэтиилээх билиэтинэн Арктика оройуоннарын бары олохтоохторо туһанар кыахтаныахтара.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна “Прогноз-Серебро” ХЭУо икки ардыларыгар түһэрсиллибит бииргэ үлэлиир туһунан сөбүлэһии сүнньүнэн 2021 сылга “Дьааҥы” эрэгийиэннээҕи суолталаах уопсай туһаныллар айан суолугар тахсар Тополинай – Барылас (Верхоянскай улууһа) маршрутунан болдьоҕо уһатыллыбыт 360 км уһуннаах кыһыҥҥы суолу тутуу бырайыагын олоххо киллэрии саҕаланна.

Дьааҥы бөлөх улуустарын бырамыысыланнай туһаҕа таһаарыы саҥа түһүмэҕэ саҕаланна. “Янолово” АУо “Ручей Тирэхтээх” баайдаах сиртэн хорҕолдьун концентратын бастакы бөлөҕүн тиэйдэ. “Күчүс” көмүс бөдөҥ баайдаах сири туһаҕа таһаарарга лицензия бэрилиннэ. Усуйаана оройуонун Уус Куйгаа б. атомынан үлэлиир кыра кыамталаах станцияны тутуу былааннанар.

Кулаардааҕы көмүһү ылҕыыр фабрика хвостохранилищетын суох оҥоруу бырайыагын олоххо киллэрии саҕаланна. Усуйаана оройуонугар Севернэй б., Уус Куйгаа б. уонна Депутатскай б. 20 тыһыынча туонна кэриҥэ тимир ломун хомуйуу уонна сири-уоту толору ыраастыыр туһунан сөбүлэһии түһэрсилиннэ. Булуҥ оройуонун Тиксии б. “Ыраас Арктика” федеральнай бырайыак үлэтэ саҕаланна.

Арктика оройуоннарын олохтоохторугар ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун бөҕөргөтөргө Абый улууһун Белай Гора б. уонна Усуйаана оройуонун Уус Куйгаа б. эргиэн-логистика кииннэрэ тэрилиннэ. 2025 сылга диэри эргиэн-логистика кииннэрэ Арктика 13 оройуонугар барытыгар баар буолуохтара, бу сыалга федеральнай киинтэн 1 миллиартан тахса солкуобай суумалаах үп көрүллүөҕэ. Уу суолун уонна дьоҕус авиацияны туһанан аһы-үөлү тиэрдии саҥа схемата үлэлээтэ, ол түмүгэр кэнники сылларга аан бастаан “күөх рейстэр” ахсааннара икки төгүл улаатта.

2035 сылга диэри Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары бигэтик сайыннарыы концепцията бигэргэннэ. “Арктика оҕолоро” бырайыагы олоххо киллэрэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин көҕүлээһинэ федеральнай таһымҥа өйөннө, онон 2022 сылтан Арктика оройуоннарыттан сынньалаҥҥа уонна чэбдигириигэ барар оҕолор айаннарын ороскуотун толуйуу кээмэйин 6 төгүл элбэтэр кыах үөскээтэ.

2021 сылга хаһааҥҥытааҕар да элбэх – 13 – этнологическай экспертизэ ыытылынна (2019 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 3 төгүл элбэх). 2021 сылга ааҕыллыбыт ночоот уопсай кээмэйэ 101,3 мөл. солкуобайга тэҥнэспитэ, 2012 сылтан барыта – 802,3 мөл. солкуобай. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар бэрэстэбиитэллэрин сүбэтин уонна “Восток” ХЭУо бырамыысыланнай хампаанньа икки ардыларыгар Сөбүлэһии чэрчитинэн Муома оройуонун аҕыйах ахсааннаах норуоттар олохсуйан олорор сирдэригэр-уоттарыгар оҥоһуллубут хоромньуну толуйууга үс аҕа ууһугар 15 мөл. солкуобайтан тахса суумалаах төлөбүр оҥоһуллуоҕа. Арктикаҕа олорор уонна үгэс дьарыктарын сайыннарар аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары кытта сыһыаны олохтуурга “Янолово” АУо Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр корпоративнай эппиэтинэс ыстандаартын бигэргэппит бастакы хампаанньанан буолар.

2021 сылга 40 грант, ол иһигэр 15 НКО бырайыагар уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар 24 көс олохтоох аҕа уустарын матырыйаалынай-техническэй баазаларын бөҕөргөтүүгэ бэриллибитэ. Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар 61 тэрилтэлэригэр булт хаһаайыстыбатын сөбүлэһиилэрин ороскуоттара аан бастаан толуйуллубута.

“Арктика төрүт олохтоох норуоттарын тылларын уонна култуураларын нэһилиэстибэтин сыыппараҕа көһөрүү” Арктика сүбэтин норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыагын олоххо киллэрии салҕанар, чуолаан, Тромсе университета (Норвегия) уонна Судаарыстыбаннай регистрация, кадаастыр уонна картография федеральнай сулууспата кыттыһан бииргэ ГИС интерактивнай каартатын ырытан оҥорор үлэни ыыталлар. Интернет кыахтарын туһаныыга Ыччат бастакы форумун (Youth RIGF) “Россияҕа ыччат бастыҥ IT-стартааба” номинация призера AYANA (АЙАНА) сыһыарыы — нуучча тылыттан эбэҥки тылыгар робот куолаһынан тылбаасчыта сүрэхтэммитэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

эргиэн-логистика 4 киинин тутуу (Аллараа Халыма оройуонун Черскэй б., Верхоянскай оройуонун Баатаҕай б., Орто Халыма оройуонун Орто Халыма к., Эдьигээн улууһун Эдьигээн с.);

Верхоянскай улууһун Верхоянскай к. уонна Муома улууһун Хонуу с. энергия чөлгө түһэриллэр источниктарын туһанан уонна энергияны мунньууну туттан энергия сервиһин дуогабардарын сүнньүнэн дизелинэн үлэлиир станциялары тутууга пилотнай бырайыактары олоххо киллэрии;

өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр 227 итэҕэһэ суох ахсааннаах оҕо сынньалаҥын уонна доруобуйатын чэбдигирдиини хааччыйыы;

доруобуйаны кэтээн көрөргө, ыарыыны сэрэтэргэ уонна нэһилиэнньэни эмтииргэ Арктика медицинэтин сайыннарыы;

“Ыраас Арктика” федеральнай бырайыагы олоххо киллэрии уонна Арктика зонатыгар 20 тыһ. туонна тимир ломун утилизациялааһын.

3.8.          Быраабы араҥаччылыыр үлэ. Буруйу утары охсуһуу

Силиэстийэлэнэр буруйу оҥоруу ахсаана 3,9% улаатта.

2021 сылга гражданнар бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн 1780 саа сэбин туттардылар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ киһини утары буруйу оҥоруу ахсаана намтаата: киһи олоҕор суудайыылаах киһини соруйан өлөрүү 12% (2020 с. 117 түбэлтэ буоллаҕына, 2021 с. -–103), киһи доруобуйатын соруйан ыараханнык эчэтии 6,9% аҕыйаата (290 түбэлтэттэн 270 түбэлтэҕэ диэри).

Информационнай технологиялары туттан оҥоһуллубут буруйу оҥорууга ураты болҕомто уурулунна. IT эйгэтигэр буруйу оҥоруу ахсаана 25,8% элбээбитэ бэлиэтэнэр (2 287-тэн 2 876-ҕа диэри), ол иһигэр уоруу – 85,7% (504-тэн 936 диэри) уонна түөкүннээһин 41,5% (1153-тэн 1631-гэ диэри).

IT эйгэтигэр уоруу уонна түөкүннээһин түбэлтэлэрэ элбээһинэ регистрацияламмыт буруйу оҥоруу ахсаана 7,1% элбииригэр сабыдыаллаата (12146-тан 13005 диэри). Ити эрээри Уһук Илиҥҥи Федеральнай Уокурукка буруйу оҥоруу ахсаана уруккутун курдук өрөспүүбүлүкэҕэ саамай намыһах. Силиэстийэлэнэр буруйу оҥоруу ахсаана 3,9% улаатта (8478-тан 8806-ҕа диэри).

Уопсастыбаннай бэрээдэги араҥаччылааһыҥҥа кыттыбыт 1457 дружинникка төлөбүр оҥоһулунна. Баҕа өттүнэн үлэлиир дружинниктар этэрээттэрин көмөлөрүнэн 726 буруйу оҥоруу арылынна, ол 2020 сыллааҕар 2 төгүл элбэх. Бу уопсастыбаннай миэстэлэргэ халааһын 17,1% уонна уопсастыбаннай миэстэлэргэ саба түһүү 52,0% намтыырыгар дьайбыта.

2021 с. саа сэбин туттан буруйу оҥорууну сэрэтэр сыаллаах саа сэбин-сэбиргэлин баҕа өттүнэн туттарыы иһин 1780 саа сэбин туттарбыт 1313 гражданин төлөбүрү ылбыта. Сүлүһүннээх (наркотиктаах) үүнээйи үүнэр 42 га ходуһата суох оҥоһулунна.

Олохторугар уустук быһыыга-майгыга түбэспит, хаайыыттан босхоломмут, наркотикка ыллара сылдьыбыт 50 гражданин доруобуйатын чөлгө түһэрэр уонна уопсастыбаҕа төннөрөр үлэ ыытылынна.

Сокуоннай саастарын туола илик оҕолор көрүүтэ-истиитэ суох сылдьыыларын уонна буруйу оҥорууларын сэрэтэргэ, 2287 сокуоннай сааһын туола илик оҕо сынньалаҥын тэрийэргэ 5 уопсастыбаннай тэрилтэ грант көрүҥүнэн өйөбүлү ылла. Сокуоннай саастарын туола илик оҕолор буруйу оҥорууларын ахсаана 28,4% намтаата (2021 сылга – 240 түбэлтэ, 2020 сылга – 335).

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын гранын үбүнэн өрөспүүбүлүкэ уонна олохтоох суолталаах уопсастыбаннай тэрилтэлэр социальнай суолталаах бырайыактара ситиһиилээхтик олоххо киирдилэр. Наркотикка ылларбыт дьону чөлгө түһэрии уонна уопсастыбаҕа төннөрүү эйгэтигэр олохторугар уустук быһыыга-майгыга түбэспит 1140 киһи “Алмаас” уопсастыбаннай тэрилтэ болҕомтотун киинигэр киирдэ. Өймөкөөн улууһугар сокуоннай саастарын туола илик оҕолор буруйу оҥорууларын сэрэтэр сыаллаах “Мин Уус Ньарам” уопсастыбаннай тэрилтэҕэ 110 оҕо сайыҥҥы дьарыгынан хабылынна.

2022 сыл сүрүн соруктара:

уопсастыбаннай бэрээдэги уонна гражданнарга куттал суох буолуутун хааччыйыы;

баҕа өттүнэн үлэлиир народнай дружиналар үлэлэрин кэҥэтии;

информационнай технологиялары туһанан үп-харчы эйгэтигэр буруйу оҥорууну сэрэтии дьаһалларын ырытан оҥоруу уонна олоххо киллэрии;

интернет эйгэтин мониторинын ыытыы уонна сокуоннай саастарын туола илик оҕолор кыттыылаах буруйу оҥорууну бохсуу.

4.                 ДЬОҺУН, КӨДЬҮҮСТЭЭХ ҮЛЭ УОННА СИТИҺИИЛЭЭХ УРБААН

4.1.          Экэниэмикэ бүддьүөтү үөскэтэр сиэктэрин сайыннарыы

Өрөспүүбүлүкэ Россия эрэгийиэннэрин ортотугар бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы эйгэтигэр үүнүү көрдөрүүтүнэн (118%) инники күөҥҥэ сылдьар.

“Колмар” ЧХ” ХЭУо сылга 4 мөл. туоннаны оҥорор кыахтаах “Восточная Денисовская” шахтатын үлэҕэ киллэрии.

Томпо оройуонугар сылга 2 мөл. туонна рудааны биэрэр кыахтаах Нежданинскай баайдаах сири туһаҕа таһаарыы саҕаланна.

Дьоҕус уонна орто бырамыысыланнай оҥорон таһаарааччылары өйүүргэ бырамыысыланнаһы сайыннарыы пуондата тэрилиннэ.

Бүддьүөт дохуота угуттанар өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин тирэх салаалара бигэтик үүнэн-сайдан, Саха сирин нэһилиэнньэтин олоҕун уйгута үксүүрүгэр төһүү буолаллар.

2020 сылга бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы кээмэйэ муҥутуурдук улаатыытын (116,1%) уонна инвестиционнай бырайыактары олоххо киллэрии (136%) суотугар эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта 10,5% үүнүүтэ ситиһиллибитэ.

Аан дойдутааҕы алмаас, ювелирнай уонна бриллиант оҥоһуктар ырыынактара чөлгө түһүүлэрэ алмаас сырьетун атыылааһын муҥутуур үрдүк кээмэйгэ тахсарыгар сабыдыаллаабыттара. Алмааһы хостооһун 2020 сылга 19% улааппыта.

«АЛРОСА» (ПАУо) АУо Саха сирин сайдыытыгар бүддьүөккэ киириитин, үлэ миэстэтин уонна социальнай кылааты хааччыйар биир бөдөҥ хампаанньа буолар. 2021 сыл ыам ыйыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата уонна «АЛРОСА» (ПАУо) АУо 2021-2025 сылларга СахаӨрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй өттүнэн сайыннарыы туһунан Сөбүлэһиигэ илии баттаатылар. Бу Сөбүлэһиигэ хампаанньа социальнай эппиэтинэһин сүрүн хайысхалара уонна кэриҥнэрэ чопчуланнылар.

Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата 34 бөдөҥ хампаанньаны кытта түһэрсибит сөбүлэһиитэ үлэлиир, ол иһигэр «Сургутнефтегаз» ПАУо, «Таас-Юрях Нефтегазодобыча» ХЭУо  (ПАУо «НК «Роснефть»), «Саханефть» ХЭУо ( «Иркутская нефтяная компания» ХЭУо), «РНГ» АУо, «Газпром добыча Ноябрьск» ХЭУо, «АЛРОСА» (ПАУо) АУо, о.д.а. 2021 сылга 5 саҥа сөбүлэһии түһэрсилиннэ («АЛРОСА» АХ (ПАУо) (саҥа эрэдээксийэ), «Мечел» ПАУо, «Старвей» ГК,»ДальГМТ» ХЭУо,  «АнтрацитИнвестПроект» ХЭУо).

“Колмар” хампаанньа бөлөҕүн уонна “Якутуголь” ХХ АУо, Элгээтээҕи чох комплексын эбийиэктэригэр оҥорон таһаарар саҥа кыахтары үлэҕэ киллэрии суотугар 2021 сылга чоҕу хостооһун 2020 сыллааҕар 1,6 төгүл улаатан, 25,8 мөл. туоннаҕа тэҥнэспитэ.

2021 сылга Элгээтээҕи чох комплексын сайыннарыы түмүгэр ыйга 1 мөл. туоннаҕа тэҥнэһэр бырайыактаммыт оҥорон таһаарар кыахха тахсыы ситиһиллибитэ, Элгээтээҕи чох баайдаах сиргэ тиэрдэр чааһынай тимир суол үлэҕэ киллэриллэн, тимир суолунан чоҕу таһыы кээмэйэ икки төгүл улааппыта.

2021 сыл II кыбаарталыгар сылга 4 мөл. туонна чоҕу биэрэр кыахтаах “Восточная Денисовская” шахта үлэҕэ киирдэ, бу шахта “Инаглинскай” шахтаны, “Инаглинскай-2” фабриканы уонна Ванино муора пуордыгар чоҕу харайар терминалы кытта дойду биир бөдөҥ производственнай-логистическай комплексын үөскэттилэр.

Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 2021 сылга ньиэби хостооһун 8,1% улаатан, 17,2 мөл. туоннааҕа тэҥнэстэ. Айылҕа гааһын хостооһун 2 төгүл кэриҥэ улаатан, 13,9 млрд куб.м. таҕыста.

Өрөспүүбүлүкэ көмүһү хостуур предприятиелара хаһан ситиспэтэхтэрин ситистилэр: Нежданинскайдааҕы хайаны байытар кэмбинээт саҥа оҥорон таһаарар кыахтарын үлэҕэ киллэрии уонна инвестициялыыр кыахтары кэҥэтии суотугар 42 туонна көмүс хостонно.

“Үөһээ Мөҥкөчө” баайдаах сиртэн хостуур үлэ суотугар 2021 сылга 130 туонна кэриҥэ үрүҥ көмүс хостонно, ол 2020 сылтан 1,5 төгүл элбэх.

Геологическай чинчийиилэргэ 21,6 млрд солкуобай ыытылынна, ол иһигэр сир баайын туһанааччылар суоттарыгар – 20 млрд, федеральнай бүддьүөт – 1,3 млрд, судаарыстыбаннай бүддьүөт – 114 мөл. солкуобай.

Сүрүннээн ньиэп, гаас, алмаас уонна сэдэх металлары көрдүүр, баайдаах сири чинчийэр үлэ тэрилиннэ.

Федеральнай бүддьүөт суотугар Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Хомпу Маай баайдаах сир чэрчитинэн 1 эбийиэккэ төрүт алмааһы уонна нэһилиэнньэни уунан хааччыйар сыаллаах Үөһээ Бүлүү с. сир аннынааҕы ууну көрдүүр үлэ түмүктэннэ.

2030 сылга диэри айылҕа убатыллыбыт гааһын туттуу бырагыраамата ырытыллан оҥоһулунна уонна бигэргэннэ.

Судаарыстыбаннай бүддьүөт үбүн суотугар Дьокуускай к. массыынаны гааһынан иитэр компрессорнай станция тутулунна уонна массыынаны заправкалыыр көһө сылдьар техника атыылаһылынна. Өрөспүүбүлүкэ Сир туһунан кодексыгар мотуорга аналлаах гаас оттугун оҥорон таһаарар уонна ону батарар эбийиэктэри тутарга сир учаастагын биэриини торгуйа суох ыытыы өттүгэр уларытыылар киирдилэр. Дьокуускай к. ыраастанан убаҕас көрүҥнэммит айылҕа гааһынан Тырааныспар сириэстибэтин заправкалыыр кыахтаах элбэх көрүҥнээх оттуктаах 62 № АЗС үлэҕэ киирдэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы индексин 10% улаатыннарыы;

“Кыһыл Сыыр – 84 км” гаас магистральнай турбатын тутууну 2023 сылга түмүктүүрдүү саҕалааһын.

4.2.          Табыгастаах инвестиционнай килиимэти тэрийии

Сүрүн хапытаалга инвестиция дьиҥ кээмэйэ 131% диэри улаатта.

“Үлэ кыбартаала” (Дьокуускай к.), Кууһунан атыы-тыырыы киинэ (Мэҥэ Хаҥалас улууһун Аллараа Бэстээх б.) курдук бырайыактар сирдэригэр-уоттарыгар “Якутия” ТОР чэрчитэ кэҥээтэ.

Инвестиция килиимэтин туругунан рейтиҥҥэ 10-с миэстэ.

2021 сылга дьыалабыай көх күүһүрэн иһиитэ бэлиэтэммитэ. Сүрүн хапытаалга инвестиция кээмэйэ, сүрүннээн бырамыысыланнас предприятиелара угууну оҥорууларын суотугар, 305 млрд солкуобайга тиийдэ, ол эбэтэр 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 31% улаатта. Онуоха 2021 сыл устатыгар дьоҕус уонна орто урбаан инвестициялара түргэн тэтиминэн пандемия иннинээҕи таһымҥа таҕыста: ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ 29,4% үрдээн 20,8 млрд солкуобайга тиийдэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар урутаан сайдыы икки сирэ-уота баар: “Якутия” ТОР уонна “Саха сирин соҕуруу өттө” ТОР. ТОР резиденнэрин уопсай ахсаана 48 тэҥ, ол иһигэр 2021 сылга 10 эбилиннэ.

“Якутия” ТОР-га 30 резидент-предприятие инвестицияҕа бырайыактарын олоххо киллэрэллэригэр табыгастаах усулуобуйа тэрилиннэ. Олортон 515 олохтоох киһи үлэлиир 11 предприятие үлэтин саҕалаата. “Якутия” ТОР резиденнэрин бырайыактарын барыларын олоххо киллэрии саҕаланнаҕына, 1600 олохтоох киһи үлэнэн хааччыйар кыах үөскүөҕэ.

Дьоҕус уонна орто урбаан инфраструктураларын эбийиэктэрин тэрийии уонна сайыннарыы дьыалабыай көҕү күүһүрдүүгэ, саҥа үлэ миэстэтин тэрийиигэ дьоһун төһүү буолар.

“Якутия” ТОР “Капитоновка” площадкатыгар 2021 сылга 2000 кв. м уопсай иэннээх, дьоҕус уонна орто урбаан субъектарыгар табыгастаах буоллун диэн 14 дьиэҕэ-уокка араарыллыбыт оҥорон таһаарыы универсальнай дьиэтэ-уота тутуллубута.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2021 сылга Инвестиция килиимэтин туругун национальнай рейтинигэр ылар миэстэтин бөҕөргөтөн, Тамбов, Ленинград уонна Белгород уобаластарын кытта биир бөлөххө 10-с миэстэҕэ баар.

Рейтинг урбаанньыттар үлэлэрэ-хамнастара хайдах-туох усулуобуйаҕа ыытылларын сыаналааһын көмөтүнэн чопчуланар. Ол курдук, 2021 сылга кадаастыр учуотугар туруоруу процедуратын ааһыы орто болдьоҕо 29-тан 15 күҥҥэ диэри кыччатылынна, электричэстибэ ситимнэригэр холбонуу 48-тан 40 күҥҥэ диэри, бас билии быраабын регистрациялатыы орто болдьоҕо 11 күҥҥэ тэҥнэстэ.

Урбаанньыттарга ыытыллар бэрэбиэркэ ахсаана кыччатыллар. 2021 сылга хонтуруоллуур-кэтээн көрөр үлэ-хамнас уларыта тутулунна, ол түмүгэр хонтуруоллуур уорганнар болҕомтолоро сокуонунан араҥаччыланар сыаннастары көмүскээһиҥҥэ туһаайылынна. Хонтуруоллуур үлэ кутталы кыайа тутууга тирэҕириэхтээх, оттон сэрэтэр үлэ хонтуруоллуур үлэ быстыбат сорҕотунан буолуохтаах.

“Административнай өттөйүү — 2021” индексинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Россия Федерациятын субъектарын ортотугар – 22-с, оттон Уһук Илиҥҥи Федеральнай уокурукка 1 миэстэлээх.

Муниципальнай тэриллиилэргэ инвестиция килиимэтин рейтинин быһаарыы өрөспүүбүлүкэҕэ иккис сылын ыытыллар. Ньурба оройуонугар муниципальнай былаас бары хайсхаҕа табыгастаах усулуобуйаны тэрийэр сырата үрдүктүк сыаналанар, Ленскэй оройуонугар “Биисинэскэ аналлаах институттар” уонна “Инфраструктура уонна ресурса” хайысхаларынан үрдүк көрдөрүү бэлиэтэнэр, Уус Алдан оройуонугар сүрүннүүр эйгэни сайыннарыы үтүө уларыйыыны түстүүр.

Биисинэһи үлэлэтии билиҥҥи усулуобуйатын сайыннарар сыалтан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Россия 30 пилотнай субъектарын испииһэгэр киирдэ. Ол түмүгэр саҥа бырайыактарга үп тардыллыаҕа, бырайыактары олоххо киллэрии болдьоҕун түргэтэтиэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Инвестиция саҥа эрэгийиэннээҕи ыстандаартын киллэрии;

ТОР икки саҥа инвестициятын площадкатын тэрийии;

Россия эрэгийиэннэрин ортотугар Инвестиция килиимэтин  туругун национальнай рейтинигэр Саха сирэ 20 бастыҥ иһигэр киирэр миэстэтин оннунан хаалларыы;

сылга 7,4 мөл. туонна чох концентратын таһаарар Элгээтээҕи баайдаах сиргэ 3 байытар фабриканы үлэҕэ киллэрии;

300-400 тыһ. туонна тимир рудаатын хостуур Сиваглинскайдааҕы баайдаах сиртэн рудааны аан бастаан тиэйии.

4.3.          Агробырамыысыланнай комплекс уонна ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйыы

35 тыһыынча солкуобай ыстаапканан кэтэх хаһаайыстыбаҕа хас биирдии ыанар ынах ахсаанынан ааҕыллар судаарыстыба өйөбүлүн саҥа механизмнарын олоххо киллэрии саҕаланна.

Үүт киилэтигэр субсидия ыстаапката 35 солкуобайтан 50 солкуобайга диэри улаатта.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туһуланар стратегическай Ыйааҕын 2021 сылтан олоххо киллэрии чэрчитинэн судаарыстыба өйөбүлүн саҥа механизмнарын олоххо киллэрии саҕаланна, кэтэх хаһаайыстыбаҕа хас биирдии ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһыынча солкуобай ыстаапканан субсидия көрүллэр, үүт киилэтигэр субсидия ыстаапката 35-тэн 50 солкуобайга диэри улаатта. Ыанар ынах төбөтүгэр көрүллэр субсидиянан 9 715 кэтэх хаһаайыстыба туһанна.

2021 сылга тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы кээмэйэ 26,7 млрд солкуобайынан ааҕылынна. Ыанар ынах, хотугу дьиэ табатын ахсаана элбээбитэ бэлиэтэннэ. Ынах сүөһү ахсаана 178,5 тыһ. тиийдэ, ол иһигэр 74,5 тыһ. – ынах, 182,1 тыһ. – сылгы, 162,1 тыһ. – таба, 18,2 тыһ. – сибиинньэ, 828,2 тыһ. – көтөр.

Үүт баалабай ыама 158,2 тыһ. туоннаҕа тэҥнэстэ, ынах сүөһү уонна көтөр этин оҥорон таһаарыы тыыннаах ыйааһынынан – 37,6 тыһ. туоннаҕа таҕыста (2020 сыл таһымыттан 1,5% элбэх), сымыыты оҥорон таһаарыы – 160,5 мөл. устуука (2020 сылтан 19,7% элбэх).

Нэһилиэнньэ этинэн бэйэтин бэйэтэ хааччынар таһыма 26,5 бырыһыаҥҥа, үүтүнэн хааччыныыта 56,4 бырыһыаҥҥа, сымыытынан хааччыныы 5 бырыһыан улаатан 62 бырыһыаҥҥа, хортуоппуйунан 52,1 бырыһыаҥҥа, оҕуруот аһынан 37,4 бырыһыаҥҥа тиийдэ.

Саха сүөһүтүн ахсаана 12,5% элбээн, 2 357 төбөҕө тэҥнэстэ, ол иһигэр ынах ахсаана 13,7% тиийдэ уонна 973 төбө буолла. “Саха ынаҕа” Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай хааһына тэрилтэтэ Ньурба оройуонун Куртах учаастагар сайылыгы тутуу, Ньурба оройуонун Акана с. хотону тутуу үлэтин түмүктээтэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Сыымах с. 100 төбөҕө хотон тутуллан үлэҕэ киирэн, саха ынаҕын иитэр саҥа салаа үлэтин саҕалаата.

Племенной үлэни букатын үрдүк таһымҥа таһаарар сыалтан уонна племенной сулууспа 70 сылыгар анаммыт дьаһаллар чэрчилэринэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын өйөбүлүнэн “Сахаагроплем” Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүө тэрилтэтигэр хапытаалынай өрөмүөн ыытылынна уонна үрдүк технологиялаах оҥорон таһаарар тэрил атыылаһылынна.

Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччылар племенной хаһаайыстыбалартан 730 убаһаны, 237 ынах сүөһүнү, 25 сибиинньэни атыыластылар. Өрөспүүбүлүкэ таһыттан 150 туҥуй бургунас, ону тэҥэ Татарстан Өрөспүүбүлүкэтиттэн 400 саарба аҕалылынна.

2021 сылга саҥа үлэлээн эрэр 38 пиэрмэргэ 127,5 мөл. солкуобай суумалаах “Агростартап” грана бэрилиннэ, 45 үлэ миэстэтэ тэрилиннэ.

Тыа хаһаайыстыбатын 14 потребительскай кэпэрэтиибигэр хотоннору тутууга уонна саҥардан биэриигэ 98,5 мөл. солкуобай суумалаах субсидия көрүлүннэ, Үөһээ Бүлүү, Нам, Таатта улуустарыгар 4 хотон (400 төбөҕө) тутуллан үлэҕэ киирдэ, ону тэҥэ 2020 сылга судаарыстыба көмөтүн ылбыттар Мэҥэ Хаҥалас, Сунтаар, Нам улуустарыгар 6 хотону (600 төбөҕө) тутан үлэҕэ киллэрдилэр.

Дьиэ кэргэн пиэрмэтин өйөөһүн сүнньүнэн 19 тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччыга уопсайа 176,6 мөл. солкуобай суумалаах граннар туттарылыннылар. Ону тэҥэ 2020 сылга граны ылбыт Нам улууһуттан “Дайыына” Б(Ф)Х уонна Амма улууһуттан “Араз” Б(Ф)Х 2021 сылга саҥа тэрилинэн хааччыллыбыт хотоннору тутан үлэҕэ киллэрдилэр.

2021 сылга ойуур баһаарыгар охсууну ылбыт хаһаайыстыбаларга сылгы 10 баазатын тутууга 30 мөл.солкуобай көрүлүннэ. Он тэҥэ Булуҥ, Томпо, Өлүөхүмэ, Өймөкөөн, Аллараа Халыма уонна Кэбээйи улуустарын табаны иитэр 7 хаһаайыстыбаларыгар туохтан да иҥнибэккэ сылдьар тиэхиньикэни атыылаһарга 30 мөл. солкуобай бэрилиннэ.

Горнай улууһун Бэс Күөл с. олорор тыа хаһаайыстыбатын бэрэстэбиитэллэригэр уокка былдьаммыт баайдарын чөлгө түһэрэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын хаһаас пуондатын суотугар 61,0 мөл. солкуобай ыытылынна.

“Атамай” Б(Ф)Х кылгас болдьох иһигэр 100 төбө киирэр сүөһүнү иитэр комплекс тутулунна, 9 хотон үлэҕэ киирдэ, тыһаҕастары, кууруссалары тиэйэн аҕалылынна, сибиинньэ этэ тиэйилиннэ. Умайбыт анал тиэхиньикэ, бириссиэп уонна ынаҕы ыыр тэрил оннугар саҥаны атыылаһарга үбүнэн көмө оҥоһулунна.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 385,6 тыһыынча туонна от оттонно, ол иһигэр мобильнай биригээдэлэр 37,5 тыһыынча туонна сүөһү аһылыгын бэлэмнээтилэр. Сүөһү аһылыгын соҕотуопкатын былаана 8 оройуоҥҥа уонна куорат уокуругар куоһарылынна. Ынах сүөһүнү уонна сылгыны энчирэппэкэ кыстатар сыалтан, кыайан оттооботох улуустарга сүөһү аһылыгын хаһаас пуондатыттан тиийбэт кээмэйдэрин тиэйии хааччылынна. Россия Федерациятын Бырабыыталыстыбатын хаһаас пуондатын суотугар 129 мөл. солкуобай бэрилиннэ.

Сылын ахсын сүөһү аһылыгын оҥорон таһаарыыны бэлэмнээһиҥҥэ судаарыстыбаннай бүддьүөт уонна олохтоох бүддьүөттэр суоттарыгар 200 мөл. солкуобай ыытыллар. Бырагыраамаҕа кыттар муниципальнай тэриллиилэр ахсааннара элбээтэ (2017 сылга 9 МТ кыттыбыт буоллаҕына, 2021 сылга – 16 МТ). Судаарыстыба көмөтүн суотугар 2000 туоннаны харайар кыахтаах сиилэс 6 траншеята, 9 кыбыы, 259 км уһуннаах күрүө-хаһаа тутулунна, 533 га быраҕыллыбыт бааһына чөлгө түһэрилиннэ, 70 тахса единицэ тиэхиньикэ уонна оборудование атыылаһылынна.

Үүнээйини үүннэриигэ 2021 сылга туорахтаах бурдук баалабай хомуура 9,2 тыһыынча туоннаҕа, хортуоппуй 65,7 тыһыынча туоннаҕа, оҕуруот аһа 24,5 тыһыынча туоннаҕа тэҥнэстэ. Сиилэс соҕотуопкатын кээмэйэ 23,6 тыһыынча туоннаҕа, сенаж 11,4 тыһыынча туоннаҕа тиийдэ.

Үүнээйини үүннэрии производственнай эбийиэктэрин саҥардан биэрии уонна тэрийии бырагырааматын чэрчитинэн Амма улууһун Сэргэ Бэс с. Фомин А.К. Б(Ф)Х ИП 500 туонна оҕуруот аһын, хортуоппуйу харайар эбийиэги тутан үлэҕэ киллэрдэ, “Якутоптторг” АУо 2 500 туонна (2-с түһүмэх) хортуоппуйу харайар салааны уларыта тутар үлэни түмүктээтэ.

“Саюри” ХЭУо Сыырдаах с. 1,2 га иэннээх төгүрүк сыл үлэлиир теплицэ комплексын тутуу 3-с уочаратын 2-с түһүмэҕин олоххо киллэриини түмүктээтэ. 2022 сылга бырайыактаммыт кыаҕар тахсыытыгар оҥорон таһаарар бородууксуйатын кээмэйэ сылга 2,5 тыһыынча туоннаҕа диэри улаатыаҕа – оҕуруот аһа дэлэйэрин ааһан арааһа элбиэҕэ, батарыы, тиэйии кэҥиэҕэ. Оҕуруот аһын сэргэ “Саюри” теплицэлэригэр клубника экпсериментальнай бөлөҕүн үүннэриини саҕалаатылар. Комплекс толору кыаҕынан үлэлээтэҕинэ Дьокуускай к. олохтоохторун оҕуруот аһынан 25-30 бырыһыан хааччыйыаҕа.

Үүнээйини үүннэрии бородууксуйатын улаатыннарар сыалга 1,439 тыһ. га быраҕыллыбыт сир эргииргэ киирдэ, 9,9 тыһ.га иэннээх тыа хаһаайыстыбатын сирэ ууну халытан нүөлсүтүлүннэ, 5,1 тыһ.га иэннээх сиргэ халаан уутун кэнниттэн куурдуу дьаһаллара ыытылынна. Ньурба оройуонугар Чаппандатааҕы “Суптурҕан” халытан нүөлсүтүү ситимин шлюз-регуляторын хапытаалынай өрөмүөнүн 1 түһүмэҕэ, Өлүөнэ-Туора Күөл к. уу магистральнай турбатын хапытаалынай өрөмүөнүн 1 түһүмэҕэ түмүктэннэ. Хорообуттааҕы халытан нүөлсүтүү ситимин шлюз-регулятора уларыта тутулунна.

Амма, Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас, Чурапчы, Верхоянскай улуустарыгар ас-үөл 6 кэмбинээтигэр матырыйаалынай-техническэй баазаны бөҕөргөтөр сыалтан субсидия көрүҥүнэн уопсайа 44,8 мөл. солкуобай суумалаах граннар бэриллибиттэрэ. Граны ылааччылар 14 үлэ саҥа миэстэтин таһаарыахтара.

Арктика уонна Хоту оройуоннарыгар аһы-үөлү тиэрдии былаана толорулунна. 10,2 тыһ. туонна социальнай суолталаах ас-үөл (былаан 143,6 бырыһыана), 454,6 туонна ас-үөл киэҥ арааһа (141,8 бырыһыан), 716,4 туонна хортуоппуй уонна оҕуруот аһа (104,2 бырыһыан) анаммыт сиригэр тиэрдилиннэ. “Якутопторг” АУо төннөрүгэр уу суолунан арктикатааҕы оройуоннартан рефрижератордаах суудуналарынан 910,0 туонна булт бородууксуйатын тиэйэн аҕалла.

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин агробырамыысыланнай комплексын өйүүр пуонда суотугар оҥорон таһаарар эбийиэктэри уларытан тутарга, сүөһүнү, сүөһү уонна көтөр аһылыгын, туорахтаах култууралар сиэмэлэрин, балыгы атыылаһарга тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларга 275 мөлүйүөнтэн тахса солкуобай суумалаах сойуом бэрилиннэ.

2022 сылга “2020-2024 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн ырыынагын сүрүннээһин” судаарыстыбаннай бырагыраама дьаһалларын олоххо киллэрэргэ 12,5 млрд солкуобай, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 11,9 млрд солкуобай, федеральнай бүддьүөттэн 645,9 мөл. солкуобай көрүлүннэ.

Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыыны өйүүргэ бэриллибит боломуочуйалары толороллоругар 6,6 млрд солкуобай көрүлүннэ, бу 2021 сыллааҕы үбүлээһинтэн 14% элбэх.

Сүөһүнү иитэр комплекстары тутууну өйүүргэ, АПК оҥорон таһаарар эбийиэктэрин тутарга уонна саҥардан биэрэргэ, Агробырамыысыланнай комплексы өйүүр пуонда эргииргэ сылдьар үбүн толорорго барыта 1 миллиартан тахса солкуобай, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччылар быстах ороскуоттарын толуйарга 1,2 млрд солкуобай үп көрүлүннэ. Маны тэҥэ РФ Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга министиэристибэтин нөҥүө табаны иитиини матырыйаалынай-техническэй хааччыйыыга судаарыстыба өйөбүлэ көрүлүннэ.

2021 сылга тыа сирин кэлим сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагырааматын үбүлүүргэ 1,7 млрд солкуобай, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн 1,7 млрд солкуобай, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн 96 мөл. солкуобай көрүлүннэ.

2021 сылга Чурапчы улууһун Килэҥки сэлиэнньэтигэр 90/25 миэстэлээх оскуола-уһуйаан, Хаҥалас улууһун Улахан Аан сэлиэнньэтигэр 90 миэстэлээх оҕо уһуйаана, Сунтаар улууһун Хордоҕой сэлиэнньэтигэр успуорт-чэбдигирии комплекса тутулунна, Үөһээ Бүлүү улууһун Хомустаах сэлиэнньэтин успуорт саалатын хапытаалынай өрөмүөнэ оҥоһулунна, Нам улууһун Хамаҕатта нэһилиэгэр биэлсэр-акушер пууна үлэҕэ киирдэ уонна култуура киинэ өрөмүөннэннэ, маны тэҥэ Нам улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин кулууба өрөмүөннэннэ.

Бырагыраама чэрчитинэн олорор дьиэни тутуу үлэтэ күүскэ ыытыллар. Нам улууһун Партизан сэлиэнньэтигэр 50 дьиэлээх Мыымах кыбартаалын кэлим тутуу үс сыллаах бырайыага, итиэннэ Чурапчы улууһун 1-кы Харбалатыгар “Сайдыы” кыбартаалы кэлим тутуу түмүктэннэ. Үөһээ Бүлүү Хомустааҕар, Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайыгар, Нам Тумулугар икки уонна түөрт кыбартыыралаах дьиэлэр үлэҕэ киирдилэр.

Инфраструктура эбийиэктэрин тутуу үлэтэ ыытыллар. Өлүөхүмэ улууһун Мача сэлиэнньэтиэгэр ууну ыраастыыр модульнай ыстаансыйа атыылаһылынна. Горнай улууһун Бэрдьигэстээҕэр, Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕэр, Чурапчы улууһун Чурапчытыгар бөһүөлэк иһинээҕи гаас ситимэ, Сунтаар улууһун Агдаарытыгар, Кэбээйи Лүксүгүнүгэр, Чурапчы Дьаабылатыгар уу турбата тардылынна, маны тэҥэ Горнай Бэрдьигэстээҕэр туттуллубут ууну ыраастыыр тутуу үлэҕэ киирдэ.

“Меркурий” электроннай ветеринарнай сертификациялааһын тиһигэ олохтонон, аһы-үөлү оҥорон таһаарыы бары түһүмэҕин, бородууктаны атыылыыр сиргэ тиэрдиигэ тиийэ кэтээн көрөр, нэһилиэнньэҕэ мөлтөх хаачыстыбалаах уонна кутталлаах бородууксуйа тарҕаныытын  бохсор кыахтанныбыт.

2021 сылга хаһаайына суох кыылы-сүөлү көрөр-истэр дьаһаллары тэрийэр уонна олоххо киллэрэр судаарыстыба боломуочуйаларын толорорго муниципальнай тэриллиилэргэ 60 мөл. солкуобай көрүлүннэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 10 приют: Алдаҥҥа (1 чааһынай), Аллайыахаҕа (1 муниципальнай), Аммаҕа (1 муниципальнай), Эдьигээҥҥэ (1 муниципальнай), Ленскэйгэ (1 муниципальнай), Намҥа (1 муниципальнай), Мирнэйгэ (1 муниципальнай, 2 чааһынай), Тааттаҕа (1 муниципальнай) уонна хаһаайына суох кыылы-сүөлү быстах кэмҥэ тутар 11 пуун (Анаабыр, Булуҥ, Бүлүү, Нерюнгри, Ньурба, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Уус Алдан, Хаҥалас, Чурапчы уонна Дьокуускай куорат) үлэлиир.

2021 сылга хаһаайына суох 5713 кыыл-сүөл тутулунна, олортон 1904 ууһаабат оҥоһулунна, 1847 кыыл аттанна, 5337 кыылга бэлиэ туруорулунна, 4380 быһыы оҥоһулунна, 2945 кыыл-сүөл төттөрү ыытылынна, 215 хаһаайынын булла, 1644 саҥа хаһаайыннанна.

2022 сыл сүрүн соруктара:

судаарыстыба өйөбүлүн саҥа механизмнарын иккис түһүмэҕин олоххо киллэрии: эти, оҕуруот аһын, хортуоппуйу уонна туорах бурдугу бэлэмнээһин тиһигин, тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн ахсаанын элбэтиини хааччыйыы, ол иһигэр арктикатааҕы уонна бырамыысыланнай оройуоннарга;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн суотугар атыылаһыллыбыт тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын таҥастыыр бары технологическай комплекстары (оборудованиены) инвентаризациялааһын;

эпизоотическай быһыы-майгы этэҥҥэ буолуутун хааччыйыы уонна кыыл-сүөл ыарыытын сэрэтэр кэлим дьаһаллары олоххо киллэрии.

4.4.          Дьоҕус уонна орто урбаан. Күрэстэһэр кыаҕы сайыннарыы. Туризм

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2021 сылга туһанааччылары көмүскээһин таһымынан РФ субъектарын рейтинигэр Уһук Илиҥҥэ бастыҥ буолла.

Дьоҕус уонна орто урбаан эйгэтигэр үлэлиир дьон ахсаанын 20 тыһыынчанан элбэтии.

“Мин биисинэһим” Киин эбии 4 түннүгэ тэрилиннэ.

Дьоҕус уонна орто урбаан 16 субъега 5,5 мөл. доллар уопсай суумалаах 23 экспорт хантараагар илии баттаата.

 

Пандемия охсуутун кэннэ биисинэс эйгэтин өйүүр дьаһаллары олоххо киллэрии түмүгэр дьоҕус уонна орто урбаан субъектарын ахсаана ааспыт сыллааҕы көрдөрүүттэн 6 бырыһыанынан үрдээн, 40 530 единицэҕэ тэҥнэстэ (2021 сылга 38 235 единицэ этэ).

Дьоҕус уонна орто урбаан эйгэтигэр үлэлиир дьон ахсаана 97 тыһыынчаттан 115 тыһыынчаҕа диэри элбээтэ, ол иһигэр 16,6 тыһ. бэйэ дьарыктаах дьон.

Ороскуоту толуйан социальнай урбааны өйүүргэ, туристическай хайысхаларга суол кытыытынааҕы сервиһи тупсарыы көмөтүнэн туризмы сайыннарарга, итиэннэ бэйэ дьарыктаах буолууну көҕүлүүргэ 67,3 мөл. солкуобай уопсай суумалаах субсидия бэрилиннэ.

Биисинэһи сайыннарар институттар дьоҕус уонна орто урбаан субъектарыгар 33 687 сүбэлиир-иһитиннэрэр өҥөнү оҥордулар, 729 иһитиннэрэр-үөрэтэр тэрээһиннэринэн 4800 киһи хабылынна. “Мин биисинэһим” киин муниципальнай оройуоннарга уонна Дьокуускай куоракка аһыллыбыт 19 түннүгүн таһынан 2021 сылга Ленскэй, Өлөөн, Чурапчы уонна Булуҥ оройуоннарыгар эбии 4 түннүгү арыйда.

Өрөспүүбүлүкэ 17 муниципальнай тэриллиитигэр үлэлиир биисинэс-инкубатордар саҥа үлэлээн эрэр урбаанньыттарга көмө оҥороллор. Биисинэс-инкубатордар резиденнэрин ахсаана 4 бырыһыан элбээн, 283 единицэҕэ (2020 сылга 272 единицэ), ыраахтан олорон үлэлиир резиденнэр ахсааннара 4 бырыһыан элбээн, 84 единицэҕэ тэҥнэстэ (2020 сылга 81 единицэ).

2021 сыл устата Урбааны сайыннарыы пуондата чэпчэтиилээх микро үбүлээһин бырагырааматынан дьоҕус уонна орто урбаан субъектарыгар 325,2 мөл. солкуобай суумалаах 142 сойуому биэрдэ. Мэктиэлээһин нөҥүө кирэдьиит уопсай кээмэйэ 1,8 млрд солкуобайга тэҥнэстэ, Пуонда биэрэр мэктиэтин уопсай кээмэйэ 633,4 мөл. солкуобайга тэҥнэстэ.

“2019-2023 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр туһанааччылар бырааптарын көмүскээһини хааччыйыы” бырагыраама дьаһалларын олоххо киллэрии түмүгэр өрөспүүбүлүкэ 2021 сылга туһанааччылары көмүскээһин таһымынан РФ субъектарын рейтинигэр Уһук Илиҥҥэ бастыҥ буолла, маны тэҥэ РФ бары субъектарын ортолоругар 71-с миэстэттэн 19 миэстэҕэ таҕыста.

Олохтоох бородууксуйаны киэҥ эйгэҕэ таһаарарга табыгастаах усулуобуйаны тэрийэр инниттэн сыл аайы “Саха сиригэр оҥоһулунна” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус ыытыллар. 2021 сылга куонкуруска табаар уонна өҥө 27 арааһа кытынна (2020 сылга – 23).

“Россия 100 бастыҥ табаара” Бүтүн Россиятааҕы куонкуруска Саха Өрөспүүбүлүкэтин 4 тэрилтэтэ: “Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ” АУо, “Сладкие мечты” ХЭУо, “ГорныйМясоПродукт” ТХПК, “Узнавайка” сайдыы Киинэ лауреат уонна дипломант аатын сүктүлэр.

Олохтоох бородууксуйаны киэҥ эйгэҕэ таһаарарга Саха Өрөспүүбүлүкэтин экспортын өйүүр киин дьоҕус уонна орто урбаан 202 ураты субъегар 518 өҥөнү оҥордо. Дьоҕус уонна орто урбаан 16 субъега табаар сүрүн көрүҥнэринэн (сэлии муоһа, арыгыта суох бородууксуйа уонна балык, норуот уус-уран оҥоһуктара) 5,5 мөл. АХШ доллара уопсай суумалаах 23 экспорт хантараагын баттаста.

2021 сылга турист сылдьыыта 115 тыһ. киһиэхэ тэҥнэстэ (2020 сыл 100%).

60 эрэгийиэнтэн киирбит сайаапкалары сүүмэрдээһин түмүгүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Үөрэтиллибэтэх Саха сирин арый. Көхтөөх тур”, “Хотугу дойду тыына: Тымныы полюһугар айан” хайысхалара, итиэннэ Саха сиринэн ааһар регионнар икки ардыларынааҕы “БАМ. Байкалтан байҕалга диэри” хайысха Россия ТОП-30 бастыҥ хайысхаларыгар киирдилэр.

“Үөрэтиллибэтэх Саха сирин арый. Көхтөөх тур” хайысха 2022 сылга “Национальнай брендэ хайысхата” бириэмийэҕэ көрүллүөҕэ.

Дьокуускайга туристар ирдэбиллэригэр эппиэттиир нүөмэр пуондата тиийбэтинэн сибээстээн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр гостиницалары тутар 3 бөдөҥ инвестбырайыак: Дьокуускайга “Өрөспүүбүлүкэтээҕи инвестиционнай хампаанньа” тутар 180 миэстэлээх 4 сулустаах гостиница комплекса (2021 сылга инвестор быһаарыллыбыта “Космос Отель Групп”), Дьокуускайга аан дойдутааҕы брендэ салайыытынан 89 нүөмэрдээх 4 сулустаах гостиница комплекса уонна Хаҥалас улууһун Батамайыгар “Лена” ТРК сиригэр-уотугар GreenFlow гостиница комплекса олоххо киллэриллэр.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Анаабыр, Үөһээ Бүлүү, Уус Алдан, Орто Халыма улуустарыгар “Мин биисинэһим” өҥөнү оҥорор 4 киини арыйыы;

бөдөҥ хампаанньалар олохтоох бородууксуйаны атыылаһыыларын 8% үрдэтии;

бородууксуйаны, табаары уонна өҥөнү батарыыны элбэтэр инниттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аукцион ыытар дьиэтин тэрийии чэрчитинэн биисинэс платформаны олоххо киллэрии;

Саха сирин туристическай-рекреационнай кластердарын сиригэр-уотугар хааччыйар инфраструктура эбийиэктэрин тэрийэргэ федеральнай үбү тардыы.

5.                 СЫЫППАРАҔА КӨҺҮҮ УОННА ТЕХНОЛОГИЧЕСКАЙ САЙДЫЫ

5.1.          Сыыппара экэниэмикэтэ

Социальнай суолталаах маассабай судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥө 97% сыыппараҕа көстө.

Экэниэмикэ уонна социальнай эйгэ сыыппараҕа көспүт тутаах салааларын ирээтэ 56,9% тэҥнэстэ.

“Мин докумуоннарым” кииҥҥэ “Татьяна” виртуальнай сүбэһит уонна “AITA” сыыппара көмөлөһөөччүтэ – сыыппара платформалара үлэҕэ киирдилэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэтин, социальнай эйгэтин уонна судаарыстыбаннай салайыытын салааларын сыыппараҕа көһөрүү Стратегията бигэргэннэ. Онно экэниэмикэ 15 салаатыгар 79 сыыппара бырайыага, 164 көрдөрүү киирдэ. Стратегияны олоххо киллэрэр инниттэн 2022-2024 сылларга Сыыппараҕа көһүү кэлим бырагыраамата бигэргэннэ.

2021 сылга экэниэмикэ уонна социальнай эйгэ, ол иһигэр доруобуйа харыстабыла уонна үөрэх, ону тэҥэ судаарыстыбаннай салайыы сыыппараҕа көспүт тутаах салааларын ирээтэ былааннаммыт 11% куоһаран, 56,9% тэҥнэстэ.

Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөр партаалларыгар учуоттаммыт, ол эбэтэр судаарыстыба өҥөлөрүн электроннай көрүҥүнэн ылар кыахтаах өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ирээтэ 62% тэҥнэстэ (618 338 киһи). Партаал нөҥүө сайабылыанньаны биэрии ахсаана ааспыт сыллааҕы көрдөрүүнү 39% куоһаран, 178 тыһыынчаҕа тэҥнэстэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрүн оҥоруу партаалыгар 186 судаарыстыбаннай уонна 43 муниципальнай өҥө оҥоһуллар, маны таһынан партаалга бүддьүөт уонна кэмиэрчэскэй тэрилтэлэр оҥорор 7 өҥөлөрө уонна 16 сервистэрэ киирдэ.

Электроннай өҥөнү оҥорууну тупсарар инниттэн 78 социальнай суолталаах маассабай судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөттөн 97 бырыһыана, ол аата 76 өҥө, электроннай көрүҥҥэ көстө (2021 сыллааҕы былаан 100%).

“Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү оҥоруу элбэх хайысхалаах киинэ” судаарыстыбаннай автономнай тэрилтэ суһал лииньийэтигэр операторы кэтэһэр бириэмэни кыччатар инниттэн 2021 сыл от ыйыгар “Татьяна” виртуальнай сүбэһит үлэтин саҕалаата. Виртуальнай сүбэһит судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү оҥоруу бэрээдэгин уонна усулуобуйатын быһаарар, туруорсуу ханна тиийбитин көрөр, ЭХК офистарыгар суруйтарар, гражданнартан этиилэри уонна туруорсуулары ылар.

2021 сылга “Татьяна” 67207 сайаапканы ылла, олортон 26738 сессияны, ол эбэтэр сайаапка уопсай ахсаанын 40% оператордарга тиэрдибэккэ эрэ быһаарда.

Сыыппара төттөрү сибээһин биир кэлим түннүгүн тэрийэр инниттэн судаарыстыбаннай өҥөлөр Партаалларыгар тирэҕирэр Төттөрү сибээс платформата үлэтин саҕалаата. Онно 2454 туһанааччы учуоттанна. 52,5 тыһыынча сайаапка киирдэ.

“ИT-куб” оҕону сыыппара эйгэтигэр үөрэтии кииннэрэ тэриллэллэр: 2020 сылга – Ньурбаҕа, 2021 сылга Дьокуускайга арылыннылар, 2022 сылга Мирнэйгэ Эбии үөрэх киинигэр тирэҕирэр киин тэриллэрэ былааннанар.

Үөрэнээччилэргэ, саха тылын уонна литературатын учууталларыгар аналлаах саха тылын үөрэтэр платформа ырытан оҥоһулунна.

2021 сылга тырааныспар сырыытын бэрээдэктиир туонна тупсарар инниттэн Дьокуускай куоракка тырааныспар интеллектуальнай тиһигин олоххо киллэрии саҕаланна.

Олорор дьиэ-коммунальнай өҥө бары төлөбүрүн биир сиргэ түмэр уонна биир баттааһынынан төлүүр кыаҕы биэрэр “Төлөбүр холобоһуктаах докумуона” сервис тэрилиннэ. Сервис 2022 сыл муус устарыгар судаарыстыбаннай өҥөлөр партаалларыгар киириэҕэ.

2021 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр “AITA” сыыппара көмөлөһөөччүтэ үлэтин саҕалаата. AITA 8(4112)510-000 нүөмэринэн гражданнартан куолаһынан сайаапкалары ылар. Үлэтин саҕалыаҕыттан AITA гражданнартан 2 905 туруорсууну ылла, туруорсууга хоруйдуур кэм ортотунан 36 чааска тэҥнэһэр.

2021 сыл от ыйын 1 күнүттэн “Саха сирин олохтооҕун каартата” бырайыак олоххо киллэриллэр. 2021 сылга 27 тыһыынча каарта бэрилиннэ. Сервис 15 муниципальнай оройуоҥҥа уонна “Дьокуускай куорат” КУо үлэлиир. Докумуоннары ирдээбэккэ эрэ чэпчэтиилэринэн туһанар туругу бигэргэтии, култуура уонна успуорт тэрилтэлэригэр чэпчэтииилэри быһаччы оҥоруу, атыы-эргиэн ситимнэригэр, аптекаларга чэпчэтиилэри оҥоруу курдук сервистэр олоххо киирдилэр.

2022 сыл сүрүн соруктара:

гражданнар социальнай суолталаах маассабай өҥөлөрү оҥоруу хаачыстыбатын үтүө өттүнэн сыаналааһыннарын таһымын 3,9 баалга тиэрдии, (сыаналааһын муҥутуур үрдүк таһыма – 5,0 баал);

Саха Өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэтин, социальнай эйгэтин уонна судаарыстыбаннай салайыытын салааларын сыыппараҕа көһөрүү Стратегиятын тутаах көрдөрүүлэрин ситиһии.

5.2.          Сибээһи, “Интернет” ситими уонна иһитиннэрэр технологиялары туһаныыны кэҥэтии

3000 км. усталаах сибээс волоконнай-оптическай лииньийэтэ тардылынна.

1 385 социальнай суолталаах эбийиэк Интернет ситимигэр холбонно.

6 арктическай оройуоҥҥа лимиитэ суох тарыып киирдэ.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Интернет ситимигэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 99,9 бырыһыана олорор 536 нэһилиэнньэлээх пууна холбонно.

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 90,96 бырыһыана олорор 363 нэһилиэнньэлээх пуунугар 13 000 км. усталаах сибээс волоконнай-оптическай лииньийэтэ тардылынна.

2021 сылга өрөспүүбүлүкэ 18 оройуонун (Алдан, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Горнай, Кэбээйи, Мэҥэ Хаҥалас, Мирнэй, Нам, Өймөкөөн, Өлүөхүмэ, Өлөөн, Сунтаар, Таатта, Томпо, Уус Алдан, Уус Маайа, Хаҥалас, Чурапчы) 70 нэһилиэнньэлээх пууна сибээс волоконнай-оптическай лииньийэтигэр холбонно, 3000 км сибээс волоконнай-оптическай лииньийэтэ тардылынна.

2021 сыл ахсынньытыгар “Ростелеком” ПАУо көмөтүнэн Өлөөн улууһун Дьилиҥдэтэ сибээс волоконнай-оптическай лииньийэтигэр холбонно. “Дьилиҥдэ – Сааскылаах – Үрүҥ Хайа” хайысханан лииньийэни тардыы үлэтэ салҕанар.

2021 сылга социальнай суолталаах эбийиэктэри Интернеккэ холбуур бырайык түмүктэннэ. 2019-2021 сылларга 1 385 социальнай эбийиэк, ол иһигэр 434 үөрэх тэрилтэтэ, 190 биэлсэр-акушер пууна, 295 судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох бэйэни салайыныы уоргана, 166 баһаары умулларар чаас, 257 култуура тэрилтэтэ, 43 Росгвардия салаата, холбонно.

Интернеккэ киэҥ балаһанан холбонуу бөһүөлэк иһинээҕи инфраструктуратын (“бүтэһик миилэ”) сайыннарыы өрөспүүбүлүкэҕэ сибээс өҥөтө хаачыстыбалаах буоларын хааччыйыы биир сүрүн соругунан буолар. Ол курдук, 2021 сылга “Арктик Телеком” АУо Горнай улууһун Бэс Күөлүгэр 7,5 км. усталаах уонна Үөһээ Халыма Зырянка пгт 5,5 км. усталаах бөһүөлэк иһинээҕи абоненнарга волоконнай-оптическай ситими тарҕатыыны тэрийдэ.

Өрөспүүбүлүкэ арктикатааҕы оройуоннарын кииннэригэр – Баатаҕайга, Үрүҥ Хайаҕа, Орто Халымаҕа, Тиксиигэ, Хонууга уонна Зырянкаҕа спутник каналларын нөҥүө интернет сибээс лимиитэ суох тарыыба олохтонно. Маны тэҥэ, Өлөөн с. сибээс волоконнай-оптическай лииньийэтин нөҥүө Интернет ситимҥэ холбонуу лимиитэ суох тарыыба олохтонно.

“Космическай сибээс” ФСУТ уонна “АрктикТелеком” АУо Орто Халыма улууһун Налимскайыгар, Абый улууһун Абыйыгар, Верхоянскай оройуонун Бөтөҥкөһүгэр уонна Алыһардааҕар спутник нөҥүө хабар-ыытар ыстаансыйаны уонна боруобата суох тиэрдэр оборудованиены туруордулар.

Бу нэһилиэнньэлээх пууннарга 5 Мбит/с утары уонна 2 Мбит/с төттөрү кэлэр түргэннээх сибээс спутниковай ханаала тэриллэн, нэһилиэнньэ Интернет киэҥ балаһатыгар холбонор кыахтанна.

2022 сыл сүрүн соруктара:

“Дьилиҥдэ – Сааскылаах”, “Теплай Ключ – Баатаҕай”, “Кирово – Эдьигээн”, “Уус Ньара – Черскэй” хайысхаларынан сибээс волоконнай-оптическай лииньийэтин тардыы;

100-тэн 500-кэ диэри дьонноох 16 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 4G ыстандаартаах суотабай сибээс өҥөтүн тиэрдэргэ точкалары туруоруу;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэлээх пууннарыгар сибээс иһинээҕи лииньийэлэрин (“бүтэһик миилэ” – абонеҥҥа диэри лииньийэ) тутуу.

5.3.          Сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр үлэлэрэ

34 оройуон хаһыатын электроннай көрүҥэ үлэлээтэ.

Бэчээт уонна сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна оройуоннааҕы тэрилтэлэрин тиэхиньикэ өттүнэн саҥардан биэрии ыытылынна.

24 судаарыстыбаттан тутулуга суох сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Гранын ылла.

Бэчээт тэрилтэлэрэ сыыппара форматыгар көһөр үлэни күүскэ ыыталлар. 2021 сылга 34 оройуон хаһыатын электроннай көрүҥэ үлэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна оройуоннааҕы хаһыаттар матырыйаалларын социальнай ситимнэргэ уонна иһитиннэрэр Партаалга таһаараллар.

Сонуну киэҥник тарҕатар судаарыстыбаннай сириэстибэлэр күннээҕи орто уопсай тиражтара 46,5 тыһыынчаҕа тэҥнэстэ, бу 2020 сыл көрдөрүүтүттэн 16% кыра. Намтааһын сүрүн биричиинэтинэн  ааҕааччы интернет-платформаларга көһүүтэ буолар.

Ол эрээри “Юность Севера”, “Кэскил”, “Колокольчик”, “Чуораанчык” оҕолорго уонна эрдэҕэс оҕолорго аналлаах таһаарыылар тиражтара элбээбитэ бэлиэтэннэ.

2021 сылга сахалыы дьиҥ таһымнаах хаһыат тахсыбыта 100 сыла бэлиэтэннэ: “Пресса на национальных языках в глобальном медиапространстве” аан дойдутааҕы конференция тэрилиннэ, “Саха сирэ” уонна “Кыым” хаһыаттар үлэһиттэрин үөрүүлээх быһыыга-майгыга чиэстээһин ыытылынна, “Россия – мин устуоруйам” устуоруйа пааркатыгар “Манчаары” – “Кыым” – “Саха сирэ”: Үйэлээх ситим” быыстапка үлэлээтэ, үбүлүөйдээх кинигэ таҕыста, сахалыы хаһыат сүүс сылыгар аналлаах документальнай киинэ бэлэмнэннэ.

“Айар” Национальнай кинигэ кыһата “Неизвестное солнце. Расследование. Чудеса. Факты. Загадки” кинигэтинэн “Ревизор” кинигэ эйгэтигэр идэ сатабылын Россиятааҕы куонкуруһугар “Инновационный книжный проект” номинацияҕа кыайыылааҕынан таҕыста.

Бүгүҥҥү күҥҥэ “Саха” НКИХ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 99,7% хабар, 2018 сылтан Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук эрэгийиэннэригэр көстөр.

Телеканал сыыппараҕа көһөргө дьулуһар. “Саха” НКИХ бүгүҥҥү күҥҥэ YouTube, Instagram, Yandex, Peers платформаларга уонна сыһыарыыларга көрдөрөр. “Саха” НКИХ сыһыарыыта 90 тыһ. тахсата хачайдаммыт, 600 тыһыынча киһи киирэн көрбүт.

AppStore уонна PlayMarket чахчыларынан “Тэтим-радио” сыһыарыы Россия үрдүнэн радио-сыһыарыылары хачайдааһыҥҥа 10 бастыҥ иһигэр киирдэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ сыһыарыы 100 тыһыынчаттан тахсата хачайдаммыт. Быйыл “Тэтим подкаст” сыһыарыы үлэтин саҕалаата. Бу сыһыарыы көмөтүнэн смартфоҥҥа подкастары хачайдаан, биэриилэри Интернеккэ холбоммокко эрэ истиэххэ сөп.

2022 сыл сүрүн соруктара:

оҕолорго аналлаах сахалыы тыллаах медиаконтены оҥоруу;

сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр тэрилтэлэрин көмпүүтэр тиэхиньикэтинэн хааччыйыы, оборудованиеларын саҥардыы.

6.        СУДААРЫСТЫБАНЫ СҮРҮННҮҮР ТУТААХ ИНСТРУМЕННАР

6.1.          Бүддьүөт хаамыытын бырагырааманан салайыы

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүгэр дохуот быһыытынан 320,8 млрд солкуобай киирдэ (былаан 114,5%, 2020 сыл таһымын 128,4%). Нолуок уонна нолуоктан атын дохуот 190,2 млрд солкуобайга тэҥнэстэ (былаан 119%, 2020 сыл таһымын 147%).

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн ороскуота 287,6 млрд солкуобайга тэҥнэстэ (2020 сыл көрдөрүүтүн 115,7%). Социальнай-култуурунай эйгэҕэ 145 млрд солкуобай көрүлүннэ (2020 сыл көрдөрүүтүн 113,6%), ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн ороскуотун 50,4%.

Бастатан туран коронавирус тарҕаныытын тохтотор, сэрэтэр уонна дьаҥ содулун туоратар, ойуур баһаардарын утары дьаһалларга үп көрүлүннэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин 27 бырагырааматынан ороскуот суумата 277 млрд солкуобайга, ол эбэтэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн ороскуотун 96,3% тэҥнэстэ.

Суһал чахчыларынан 2021 сылга муниципальнай тэриллиилэр бүддьүөттэригэр 90,4 млрд солкуобай суумалаах бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы трансферт ыытылынна (2020 сыл көрдөрүүтүн 113,7%), ол иһигэр 23,6 млрд солкуобайдаах дотация, 7,7 млрд солкуобайдаах субсидия, 56,4 млрд солкуобайдаах субвенция бэрилиннэ. Бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы атын трансферт суумата 2,7 млрд солкуобайга тэҥнэстэ.

Муниципальнай тэриллиилэри кытта муниципальнай тэриллиилэргэ дотацияны ааҕыы методикатын тупсарар үлэ ыытылынна. 2022 сылга муниципальнай тэриллиилэр бүддьүөтүнэн хааччыллыыларын тэҥниир дотация былааннаммыт кээмэйэ 22,8 млрд солкуобайга тэҥнэстэ, бу 2021 сыл таһымыттан 2,1 млрд солкуобайынан, ол эбэтэр 10,4% элбэх. Муниципальнай оройуоннар олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар 2022 сылга тыа сирин түөлбэлэрэ бүддьүөтүнэн хааччыллыыларын тэҥнииргэ бэриллибит судаарыстыба кэккэ боломуочуйаларын толороллоругар субвенция 10,5 млрд солкуобайга, ол эбэтэр 2020 сыл көрдөрүүтүттэн (9,1 млрд солкуобай) 1,4 млрд солкуобайынан (15,4%) элбэх.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраамалары үбүлүүргэ 500 мөл. солкуобай көрүлүннэ. 480 сайаапка киирбититтэн 694,3 мөл. солкуобай уопсай суумалаах бырайыактардаах 331 сайаапка талылынна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай иэһэ 2017 сылтан бастакытын кыччаан, 45,6 млрд солкуобайга тэҥнэстэ (2020 сылга 49,1 млрд солкуобай, 7,3% кыччаата). Былааны таһынан киирбит дохуот сорҕотун федеральнай бүддьүөттэн ылыллыбыт 900 мөл. солкуобайдаах кирэдьиити болдьоҕун иннинэ төлөөһүҥҥэ ыытан уонна 3,4 млрд солкуобай суумалаах баан кирэдьиититтэн аккаастанан судаарыстыба иэһэ кыччаата.

2021 сыл түмүгүнэн судаарыстыбаннай бүддьүөккэ иэс ноҕоруускатын (судаарыстыба иэһин уонна нолуоктан, итиэннэ нолукотан атын дохуот араастаһыытын) көрдөрүүтэ кэнники 8 сылга муҥутуурдук намтаан 23,9% тэҥнэстэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Россия Федерациятын иэһи төлөөһүҥҥэ бигэ туруктаах субъектар бөлөхтөрүгэр киирэр.

Саха сирэ аан дойдутааҕы кирэдьииттэр рейтиннэрин таһымынан Россия инвестицияны тардар эрэгийиэннэрин бастакы уонугар киирэрин өссө төгүл бигэргэттэ. Fitch Ratings өрөспүүбүлүкэ аан дойдутааҕы рейтинин «BBB-» таһымҥа хаалларда, “Эксперт РА” Рейтинг Ааҕыныстыбата Саха Өрөспүүбүлүкэтин кирэдьиитин рейтинин “ruAA-” таһымҥа бигэргэттэ. 2021 сылга кирэдьиит рейтиннэрин билгэлээһин “Сүөл” диэнтэн “Бигэ туруктаах” диэҥҥэ тубуста.

2021 сыл устата 537 хонтуруоллуур тэрээһин ыытылынна, ол түмүгэр 3,7 млрд солкуобай суумалаах кэһии баара быһаарылынна. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуотугар 154,9 мөл. солкуобай төнүннэ.

Бойобуой дьайыылар бэтэрээннэригэр уонна Россия Федерациятын Бырабыыталыстыбатын дьаһалынан бигэргэммит кэрискэҕэ киирэр Россия Федерациятын аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттара үгэс быһыытынан олохсуйан олорор уонна үлэлиир сирдэригэр регистрацияламмыт физическэй сирэйдэргэ тырааныспар нолуогар чэпчэтиилэр олохтоннулар.

Үүнээйини үүннэриинэн, сүөһүнү иитиинэн уонна бу эйгэҕэ өҥөнү оҥоруунан дьарыктанарга бастакытын регистрацияламмыт биирдиилээн урбаанньыттарга “нуул” ыстаапка быһыытынан икки сыллаах нолуок каникула олохтонно.

Биисинэһи өйүүр инниттэн нолуоктааһын судургу тиһигэр чэпчэтиилээх ыстаапка олохтонно, ол иһигэр:

• 2020 сыл кулун тутар 1 күнүнээҕи туругунан Россия Федерациятын Бырабыыталыстыбатын 2020 сыл муус устар 3 күнүнээҕи 434 №-дээх уурааҕынан бигэргэммит күүскэ эмсэҕэлээбит салаалар кэрискэлэригэр киирбит үлэ көрүҥүнэн дьарыктанар нолуок төлөөччүлэргэ 2022 сылга. Чуолаан ороскуоту көҕүрэтэн дохуот эбийиэктээх нолуок төлөөччүлэргэ нолуок ыстаапката 10 бырыһыантан 7 бырыһыаҥҥа диэри намтаата; оттон “дохуот” эбийиэктээх уонна Дьокуускай, Мирнэй, Нерюнгри, Алдан уонна Ленскэй куораттарга үлэлиир нолуок төлөөччүлэргэ ыстаапка 6 бырыһыантан 5 бырыһыаҥҥа диэри намтаата.
• таҥастааһын эйгэтигэр үлэлиир уорбаанньыттарга “дохуот” эбийиэктээх нолуоктааһын судургу тиһигин ыстаапката 2022-2024 сылларга муҥутуур кыра таһымынан, ол эбэтэр 1% олохтонно;
• ааҕыллыбыт дохуокка олохтонор биир кэлим нолуоктан көспүт нолуок төлөөччүлэргэ 2022 сылга нолуоктааһын судургутутуллубут тиһигин ыстаапката муҥутуур алын кээмэйгэ диэри, ол эбэтэр “ороскуот көҕүрээбит дохуота” нолуок төлөөччүлэргэ 5% диэри, “дохуот” нолуоктааһын эбийиэгинэн нолуок төлөөччүлэргэ 1% диэри намтатылынна уонна бүддьүөтү былааннааһыны чопчулуур инниттэн ыстаапка кээмэйин уопсай олохтоммут ыстаапкаҕа тиэрдии чопчуланна.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтэ биир тэҥ уонна бигэ туруктаах буолуутун хааччыйыы;

экэниэмикэ үүнүүтүн тэтимин хааччыйарга, социальнай мэктиэлэри толорорго, экэниэмикэ туругуттан көрөн инвестицияны тардыыны уонна инновацияны киллэриини көҕүлүүргэ дохуот үбүн туттуу көдьүүһүн үрдэтии;

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ иэскэ бигэ туруктаах Россия Федерациятын субъектарын бөлөҕөр ылбыт миэстэтин оннунан хаалларыы;

инбэлиит дьону кытыннарар соругу туруоран бүддьүөт хаамыытыгар инклюзивнай ньымаларын үрдэтэр пилотнай бырайыактары олоххо киллэрии.

6.2.          Аһаҕас уонна дьэҥкэ судаарыстыбаннай атыылаһыы

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “Мэктиэлэммит аһаҕас буолуу” үрдүкү сыанабылы ылан, Атыылаһыы аһаҕас буолуутун Национальнай рейтинигэр бастыҥ буолла.

79,6 млрд солкуобай уопсай суумалаах18,2 тыһыынча атыылаһыы таҕыста.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин хааччыйааччыларын кытта баттаспыт хантараак ирээтэ хантараак уопсай сууматын 72,4% ылла.

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “Административнай харгыстары туоратыы уонна атыылаһыы эрэгийиэннээҕи тиһигин туһунан иһитиннэрии аһаҕас буоларын хааччыйыы” иһин “ГОСЗАКАЗ” Бүтүн Россиятааҕы XVI форум-быыстапкаҕа Бастыҥ кубогынан наҕараадаланна. Маны тэҥэ өрөспүүбүлүкэ 85 субъектан 6 миэстэҕэ тахсан “Атыылаһыы аһаҕас буолуутун национальнай рейтинигэр — 2021” бастыҥ буолла.

Атыылаһыы кэлим информационнай тиһигин чахчытынан 2021 сылга 99,9 млрд солкуобай (2020 сыл таһымын 119,5%) суумалаах иһитиннэрии таҕыста, ол иһигэр судаарыстыба наадатынан атыылаһыыга 76,9 млрд солкуобай (2020 сыл таһымын 122,6%), муниципальнай нааданы атыылаһыыга 23 млрд солкуобай (2020 сыл таһымын 110%) ороскуоттанна.

“Атыылаһыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин киинэ” Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай хааһына тэрилтэтин нөҥүө 79,6 млрд солкуобай суумалаах (2020 сыл таһымын 121,9%) 18,2 тыһыынча атыылаһыы (2020 сыл таһымын 119,1%) оҥоһулунна.

Боломуочуйалаах тэрилтэлэр ыыппыт атыылаһыыларын түмүгүнэн 47,9 млрд солкуобай суумалаах 13,3 тыһыынча хантараак баттанна, ол иһигэр:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин тиэрдээччилэрин кытта – 34,7 млрд суумалаах 6,7 тыһыынча хантараак, эбэтэр 72,4% (2020 сыл таһымын 121%);

дьоҕус урбаан субъектарын уонна социальнай суолталаах кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри кытта – 19 млрд солкуобай суумалаах 7,8 тыһыынча хантараак, эбэтэр 39,6% (2020 сыл таһымын 143,9%);

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр национальнай бырайыактары олоххо киллэрии чэрчитинэн – 22,6 млрд солкуобай суумалаах 1,5 тыһыынча хантараак.

Атыылаһыы түмүгэр бүддьүөт үбүн кэмчилээһин 2,5 млрд солкуобайы куоһарда. Судаарыстыба наадатын атыылаһыыга күрэстэһии көрдөрүүтэ биир процедураҕа 2,3 кыттааччыга тэҥнэстэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

кэккэ бырагыраамаларынан бүддьүөт икки ардыларынааҕы тус сыаллаах трансфертары аныырга муниципальнай атыылаһыыны тэрийии;

223-ФС №-дээх Федеральнай сокуон чэрчитинэн оҥоһуллар атыылаһыы кииннэммит тиһигин сайыннарыы;

дьоҕус атыылаһыы тиһигин (WEB-Маркет закупок) тупсаран урбаанньыттарга табыгастаах эйгэни тэрийии.

6.3.          Судаарыстыбаннай баайы-дуолу салайыы. Сир бэлиитикэтэ

“Уһук илиҥҥи гектарынан” 1775 дуогабарга илии баттанна.

Элбэх оҕолоох ыалга 471 сир учаастага бэрилиннэ.

19 444 ойуур пуондатын сиригэр киирэр учаастакка уонна 42 уу пуондатын сиригэр киирэр учаастакка – барыта 19 486 сир учаастагар судаарыстыбаннай кадаастыр сыаната быһылынна.

2021 сылга 75 судаарыстыбаннай тэрилтэ эбийиэгэр, 22 судаарыстыбаннай предприятие эбийиэгэр, 126 хааһына тэрилтэтин эбийиэгэр барыта 223 судаарыстыбаннай бас билии бырааба регистрацияланна, 2 эбийиэк атыылаһылынна.

Уопсайа 4,7 млрд солкуобай балаанса сыаналаах 1,2 мөл. судаарыстыбаннай бас билии эбийиэгэ муниципальнай бас билиигэ бэрилиннэ. 31,3 мөл. солкуобай уопсай балаанса суумалаах муниципальнай бас билии 10 эбийиэгэ, 8,3 млрд солкуобай уопсай балаанса сыаналаах 58 саҥа үлэҕэ киирбит баай-дуол комплекса судаарыстыба бас билиитигэр бэрилиннэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүгэр судаарыстыба баайын-дуолун салайыыттан 33,9 млрд солкуобайдаах дохуот киирдэ (2020 сыл таһымын 6,7 төгүл куоһарда).

2021 сылга “Беркакит-Томмот-Дьокуускай тимир суолун тутар дирекция” АУо, “Кластерынан сайыннарыы киинэ” АУо, “Тэлэбиисэринэн уонна араадьыйанан биэрии техническэй киинэ” СУТ приватизациялааһын түмүктэннэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “Аврора” авиахампаанньа” АУо тирэҕирэр Уһук Илиҥҥи биир кэлим авиахампаанньа 5% аахсыйатын атыыласта.

Олорор дьиэни бырайыактаан тутуу чэрчитинэн инфраструктура эбийиэктэрин тутууну уонна уларытан тутууну үбүлээһиҥҥэ киирэр инниттэн “Ипотека өрөспүүбүлүкэтээҕи ааҕыныстыбата” АУо АТ устааптаах хапытаалыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ кыттар ирээтин 100% тиэрдэргэ аахсыйалары түмтэ.

Владивосток куоракка ыытыллыбыт Илиҥҥи-экэнэмиичэскэй форумҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “РусГидро” ПАУо кытта “Якутскэнерго” ПАУо тирэҕирэн электроэнергетикэ эбийиэктэрин түмэргэ бииргэ үлэлииллэрин туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаатылар.

Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар “Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар бырааптарын мэктиэтин туһунан” 82-ФС №-дээх Федеральнай сокуонунан олохтоммут бары категориялаах сирдэринэн босхо туһанар бырааптарын олоххо киллэрии, итиэннэ ойуур пуондатыгар киирэр сирдэри бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыга туттуу түгэнигэр булгуччу сир учаастагар көһөрүү, “уһук илиҥҥи гектардары” инфраструктуранан хааччыйыы чааһыгар сокуон көҕүлээһиннэрин киллэрдибит.

19 444 ойуур пуондатын сиригэр киирэр учаастакка уонна 42 уу пуондатын сиригэр киирэр учаастакка – барыта 19 486 сир учаастагар судаарыстыбаннай кадаастыр сыаната быһылынна.

Бырамыысыланнас ыытыллар сирин 8 226 учаастагар, ураты харыстанар сир-уот уонна эбийиэк баар сирин 357 учаастагар судаарыстыбаннай кадаастыр сыаната быһылынна.

Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара 5 муниципальнай оройуон: Амма, Горнай, Нам, Мирнэй, Өлүөхүмэ сиригэр-уотугар (23 кадаастыр кыбартаала) 16,6 мөл. солкуобай суумалаах кэлим кадаастыр сыанатын быһар үлэни ыыттылар.

Тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сир-уот туһунан федеральнай судаарыстыбаннай иһитиннэрэр тиһиккэ  807,5 тыһ. га иэннээх оттуур сир, 776,7 тыһ. га иэннээх мэччирэҥ сирин туһунан толору чахчы киирдэ.

2021 сылга үс уонна онтон элбэх оҕолоох ыалга 471 сир учаастага бэрилиннэ.

“Уһук Илиҥҥи гектар” туһунан Федеральнай сокуону олоххо киллэрии үһүс түһүмэҕин чэрчитинэн 1 775 дуогабар баттанна. Сокуон үлэлиэҕиттэн 27 315 сайабылыанньа киирдэ, 11 348 дуогабар, олортон 134 дуогабар Россия Федерациятын атын субъектарын олохтоохторун кытта баттанан регистрацияланна. Физическэй сирэйдэр 28 “уһук илиҥҥи гектарга” бас билии быраабын  оҥоттордулар.

Сиргэ-уокка, баайга-дуолга сыһыаннаах бары 15 судаарыстыбаннай өҥө электроннай көрүҥҥэ көстө.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай баайын-дуолун реестригэр толкуйдаммыты бас билии эбийиэктэрин учуоттуур тиһик үлэҕэ киирдэ. Ол түмүгэр судаарыстыбаннай эбэтэр муниципальнай хантараактары толоруу кэмигэр оҥоһуллубут матырыйаалынайа суох баайы гражданскай эргиэҥҥэ киллэрэрэгэ услуобуйа тэрилиннэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар Хамсаабат баай биир кэлим судаарыстыбаннай реестригэр учуоттаммыт сир бары учаастактарын судаарыстыбаннай кадаастыр сыаналарын быһыы;

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Сири-уоту салайыы стратегиятын ырытан оҥоруу;

корпоративнай быһаарыылары ылынарга Саха Өрөспүүбүлүкэтин биир кэлим геоплатформатын уонна сыыппара биир кэлим партаалын тэрийии;

устааптаах хапытаалларыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттар ирээтэ киирэр хаһаайыннаах уопсастыбаларын салайыы уорганнарыгар тутулуга суох дириэктэрдэри, ревизордары, идэтийбит итэҕэллээхтэри уонна биир дойдулаахтарбытын киллэрэр механизмнары ырытан оҥоруу.

6.4.          Сыана уонна тарыып орто сүрүннээх бэлиитикэтэ

Тарыып үрдүүр тэтимин тохтотуу уонна гражданнарга ааҕыллар коммунальнай өҥө төлөбүрэ үрдээһинин Уһук Илиҥҥи уокурукка намыһах таһымҥа хаалларыы. Олохтоммут тарыыптар коммунальнай өҥө дьиҥ сыанатын 29,1 бырыһыанын ылаллар.

Электроэнергия тарыыбын Россия орто таһымын кытта тэҥниир механизмы уһатар үлэ салгыы ыытыллар.

 “Тарыып ааҕыныстыбата” Саха Өрөспүүбүлүкэтин хааһына судаарыстыбаннай тэрилтэтэ тэрилиннэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ гражданнарга ааҕыллар коммунальнай өҥө төлөбүрүн кээмэйинэн Уһук Илиҥҥи уокурукка бастыҥ эрэгийиэннэр ахсааннарыгар киирэр. Маны таһынан кыра дохуоттаах бары олохтоохторго олорор дьиэ-коммунальнай өҥө төлөбүрүгэр субсидия быһыытынан аадырыстаах көмө оҥоһуллар.

2021 сылга коммунальнай өҥө дьиҥ сыанатын 29,1 бырыһыана эрэ нэһилиэнньэ төлөбүрүнэн толуйулунна. 2021 сыл от ыйын 1 күнүттэн олохтоохторго ааҕыллар коммунальнай өҥө төлөбүрэ 6 бырыһыан үрдээтэ, 2022 сыл от ыйыгар эмиэ маннык кээмэйинэн үрдүүрэ сабаҕаланар.

Сүрүннээһин түмүгүнэн коммунальнай өҥө экэниэмикэҕэ тирэҕирбит тарыыбын үрдүүр тэтимэ 2022 сылга маннык олохтонно: ититиинэн хааччыйыыга 110,1%, уунан хааччыйыыга 112,9%, туттуллубут ууну сүүрдүүгэ 108,6%. Онуоха нэһилиэнньэҕэ сыл аайы бүддьүөт субсидиятын суотугар өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторугар чэпчэтиилээх (намтатыллыбыт) тарыыптар олохтоноллор. 2021 сылга субсидия кээмэйэ 25,3 млрд солкуобайга тэҥнэстэ.

2021 сыл от ыйын 1 күнүттэн “Сахатранснефтегаз” АУо уонна “АЛРОСА-Газ” АУо гааһы тарҕатар ситимнэринэн гааһы тиэрдии өҥөтүгэр ааҕыллар тарыыпка анал эбии төлөбүр бигэргэннэ. Киирбит үп гаастааһын бырагырааматын үбүлүүргэ, итиэннэ чэпчэтиилээх холбонуу өҥөтүн оҥорорго ситэ ылыллыбатах дохуоту толуйарга ыытыллыаҕа.

2022 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин энергиянан хааччыйар ойдом турар сиригэр-уотугар электроэнергия тарыыбын Россия орто таһымыгар тэҥниир механизм үлэтигэр суолталаах уларыйыылар киирдилэр.

“Электроэнергетикэ туһунан” 35№-дээх Федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэриинэн сибээстээн бүддьүөт уонна ОДьКХ эйгэтигэр туһанааччыларга 5 сыл иһигэр, оттук-энергетикэ кэлимин уонна сыаналаах металлар эйгэтигэр туһанааччыларга 3 сыл иһигэр тарыыптары экэниэмикэ өттүнэн бигэргэммит таһымҥа түһүмэҕинэн тиэрдии үлэтэ саҕаланна.

Онтон атын дьоҕус уонна орто биисинэс субъектарыгар тарыыбы тэҥниир механизм салгыы ыытыллыаҕа, туһанааччылар Россия орто базовай тарыыбынан төлүөхтэрэ. Россия Федерациятын Бырабыыталыстыбатын 2021 сыл ахсынньы 29 күнүнээҕи 3965-дь №-дээх дьаһалынан 2022 сыл тохсунньу 1 күнүттэн баазовай таһым үрдээһинэ эбиллибит сыанаҕа нолуогу аахпакка эрэ 6,78 солк./кВт.ч. тэҥнэһиэҕэ, ол эбэтэр 2021 сыл тарыыбыттан 19,4% үрдүөҕэ.

Тарыыптары тэҥниир механизмы түһүмэҕинэн тохтотуу түмүгэр бүддьүөт уонна ОДьКХ эйгэтин туһанааччыларыгар тарыып 2021 сыл тарыыбыттан 35,2% үрдээн, 7,68 солк./кВт.ч. тэҥнэстэ, бүддьүөт уонна ОДьКХ эйгэтин эбии ороскуотун толуйарга федеральнай бүддьүөттэн үп көрүлүннэ.

Ньиэп бородууктатыгар сыананы быһыыга эмиэ уларыйыылар киирдилэр. Күрэстэһии баарынан сибээстээн киин оройуоннарга атыыланар ньиэп бородууктатын сыанатыгар хааччыйыы-батарыы эбии төлөбүрүн сүрүннээһин көтүрүлүннэ, ол эрээри арктикатааҕы зонаҕа эбии төлөбүрү сүрүннээһин оннунан хаалла. 2022 сылга арктикатааҕы улуустарга дьайар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сыана бэлиитикэтигэр судаарыстыбаннай кэмитиэтин “Саханефтегазсбыт” АУо атыылыыр ньиэп бородуукталарын сыанатыгар хааччыйыы-батарыы уонна эргиэн эбии төлөбүрдэрин олохтуур туһунан” 2021 сыл кулун тутар 3 күнүнээҕи 8 №-дээх бирикээһинэн олохтоммут эбии төлөбүрү оннунан хаалларар быһаарыы ылылынна.

2021 сылга өрүс суолунан социальнай суолталаах хайысхаларынан пассажирдары уонна багааһы тиэйэргэ тарыыбы олохтуур саҥа ньыма олоххо киирдэ. Ол эбэтэр чэпчэтиилээх тарыып оннугар тиэйии хайысхатыттан уонна суудуна көрүҥүттэн: суудуна уйугуттан уонна түргэниттэн көрөн, пассажир/килэмиэтир (ПКМ) ыстаапката бигэргэннэ. Ол түмүгэр маршруту уонна тиксэр сири уларытыы дөбөҥ буолуоҕа.

Туһанааччы табаарын уонна эрбэммит, хайытыллыбыт мас, таас чох сыанатыгар эбии төлөбүрү олохтооһун курдук кэккэ боломуочуйалар муниципальнай таһымтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сыана бэлиитикэтигэр судаарыстыбаннай кэмитиэтигэр бэрилиннилэр.

2022 сылга бары улуустарга уонна куорат уокуруктарыгар “Тарыып ааҕыныстыбата” Саха Өрөспүүбүлүкэтин хааһына судаарыстыбаннай тэрилтэтэ үлэтин саҕалаата. Бу тэрилтэ сыана туругун кэтээн көрүөҕэ, өрөмүөннүүр, инвестиция тардар уонна оҥорон таһаарар бырагыраамалары кэтээн көрүөҕэ уонна хонтуруоллуоҕа, сүрүннүүр тэрилтэлэр ороскуоттарын көдьүүһүрдэр этиилэри ырытан оҥоруоҕа, сыананы быһыы боппуруостарынан туһанааччыларга уонна гражданнар туруорсууларынан быһаарар үлэни ыытыаҕа.

2021 сыл сүрүн соруктара:

Коммунальнай өҥө иһин гражданнар төлөбүрдэрин уларытыы муҥутуур индексин чэрчитинэн нэһилиэнньэҕэ ааҕыллар коммунальнай өҥө тарыыба үрдүүр тэтимин тохтотуу (2022 сыл от ыйын 1 күнүттэн – 6%);

“Тарыып ааҕыныстыбата” СӨ ХСТ бэрэстэбиитэллэрин нөҥүө сыананы быһыы боппуруостарынан быһаарар үлэни тэрийии;

6.5.          Эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы уонна тас сибээстэр. Национальнай бэлиитикэ

“Килиимэт уларыйыыта уонна өр сыллаах ирбэт тоҥ хамсааһына” бигэтик сайдыы III Хотугу форума ыытылынна.

Илиҥҥи-экэнэмиичэскэй форум-2021 чэрчитинэн 25 млрд солкуобай уопсай суумалаах уонна 80 млрд солкуобайга диэри улаатар кыахтаах 41 сөбүлэһии баттанна.

Россия 6 эрэгийиэнин кытта бииргэ үлэ туһунан сөбүлэһии баттанна.

Саха АССР тэриллибитэ 100 сылыгар бэлэмнэнии чэрчитинэн “Дьокуускай аана” сквергэ төһө кэм хаалбытын төттөрү ааҕар чаһы турда, “Улуу түгэннэр суоллара” документальнай киинэни устуу үлэтэ түмүктэннэ.

Россия Бырабыыталыстыбата Арктикатааҕы сүбэҕэ Россия бэрэссэдээтэллиир кэмигэр сүрүн дьаһаллар Концепцияларын уонна Былаанын бигэргэттэ. Былааҥҥа олоҕуран 2021 сылга ЫБММ биэдэмистибэлэр икки ардыдарынааҕы бэлэмнэниитэ, хотугу ас-үөл фестивала ыытылынна, 2022 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ Бигэтик сайдыы Арктикатааҕы сүбэтин рабочай бөлөҕүн мунньаҕа, табаны утумнаан иитии чөмпүйэнээтэ уонна 2023 сылга килиимэт уларыйыытын уонна ирбэт тоҥ ириитин боппуруостарынан Аан дойдутааҕы саммит ыытыллыаҕа.

Дьокуускай куоракка сыл аайы ыытыллар “Бигэтик сайдыы хотугу форума” аан дойдутааҕы экспертнэй форум Россия бэрэссэдээтэллиир кэмигэр биир сүрүн тэрээһининэн буолуоҕа.

“Килиимэт уларыйыыта уонна өр сыллаах ирбэт тоҥ хамсааһына” бигэтик сайдыы III Хотугу форумҥа 643 кыттааччы уонна 5000 тахса ураты онлайн-кыттааччы регистрацияламмыта. Арктикаҕа киирэр бары дойдулар, Азия уонна Европа араас дойдуларын, арктикатааҕы бары регионнар уонна Россия хотугу эрэгийиэннэрин үгүстэрин бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ балаҕан ыйыгар Владивосток куоракка ыытыллыбыт VI Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форумҥа кыттыбыта. Форумҥа 25 млрд солкуобай уопсай суумалаах уонна 80 млрд солкуобайга диэри улаатар кыахтаах 41 сөбүлэһии баттанна. Ол иһигэр “РусГидро” ПАУо, Росатом ГК, “ДОМ.РФ” АУо, “Старвей Логистика” ХЭУо курдук тэрилтэлэри кытта.

Тас эргиэн пандемия содулуттан өрүттэн эрэрэ бэлиэтэнэр. Барыллаан ааҕыынан 2021 сылга өрөспүүбүлүкэ экспортын кээмэйэ 5,8 млрд АХШ долларыгар (2020 сыл көрдөрүүтүттэн 1,7 төгүл үрдээн), ол иһигэр сырьеттан атын, энергетикэҕэ киирбэт экспорт кээмэйэ 144,2 мөл. АХШ долларыгар тэҥнэһиэҕэ.

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Калмыкия, Крым, Татарстан өрөспүүбүлүкэлэрин, Забайкальскай уонна Приморскай кыраайдары, Амурскай уобалаһы кытта бииргэ үлэлиир туһунан 6 сөбүлэһиигэ уонна боротокуолга илии баттаста.

2021-2023 сылларга өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр олорор Саха сирин дьонун кытта хардарыта дьайсыы тэрээһиннэрин кэлим былаана ырытыллан оҥоһулунна.

“2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Россия үрдүнэн гражданнар тэҥ буолууларын бөҕөргөтүү уонна норуоттар этнокултуураларын сайыннарыы” Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бырагырааматын чэрчитинэн национальнай-култуурунай холбоһуктар, ол иһигэр Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар уонна хаһаахтар уопсастыбаларын 22,6 мөл. солкуобай уопсай суумалаах 56 социальнай суолталаах бырайыактара өйөннө.

Омуктар икки ардыларынааҕы сыһыаны үтүө өттүнэн сыаналыыр гражданнар ирээттэрэ элбиир. Өскөтүн 2019 сылга бу индикатор 73,7%, 2020 сылга 73,3% эбит буоллаҕына 2021 сылга көрдөрүү 75% тэҥнэстэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

2021-2023 сылларга Арктикатааҕы сүбэҕэ Россия Федерацията бэрэссэдээтэллиир кэмигэр дьаһаллары олоххо киллэрии;

Эрэгийиэннээҕи экспорт 2.0 ыстандаартын олоххо киллэриини хааччыйыы;

дьоҕус уонна орто урбаан субъектара экспорт хантараактарын түһэрсэллэригэр көмөлөһүү;

“Хоту дойдуга уонна Арктикаҕа энергетикэ” тиэмэнэн Дьокуускай куоракка “Бигэтик сайдыы хотугу форума” IV аан дойдутааҕы экспертнэй форуму тэрийии.

6.6.          Былаас уонна уопсастыба сыһыана

2021 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын ахсыс ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дууматыгар дьокутааттары талыы 2021 сыл сүрүн уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй түгэнинэн буолла. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр быыбардааччы кэлиитэ 51,2% тэҥнэстэ, бу дойду үрдүнэн көрдөрүүгэ сөп түбэһэр (51,7%).

Өрөспүүбүлүкэҕэ быыбар сокуоннай уонна аһаҕас буолуутун икки тыһыынча кэриҥэ уопсастыбаннай манааччы хааччыйан, быыбар дьэҥкэтик уонна улахан кэһиитэ суох ыытылынна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр федеральнай быыбардыыр уокурукка куолас маннык хайынна: КПРФ – 35,2%, Биир ньыгыл Россия – 33,2%, Саҥа дьон – 9,9%, Сиэрдээх Россия – Патриоттар – Кырдьык иһин – 8,2%, ЛДПР – 5,1%.

Быыбар түмүгүнэн Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын Судаарыстыбаннай Дууматыгар биир мандааттаах уокуругунан КПРФ-тан Аммосов П.Р., федеральнай быыбардыыр уокуругунан “Сиэрдээх Россия – Патриоттар – Кырдьык иһин” баартыйаттан Тумусов Ф.С., “БИИР НЬЫГЫЛ РОССИЯ” баартыйаттан Данчикова Г.И, итиэннэ баартыйалар испииһэктэринэн “Саҥа дьон” баартыйаттан Авксентьева С.В. дьокутаат буоллулар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 2290 кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ, ол иһигэр 18 бэлитиичэскэй баартыйа эрэгийиэннээҕи салаата, 1283 уопсастыбаннай холбоһук регистрацияламмыт, ол иһигэр 331 идэлээх сойуус тэрилтэтэ, 888 уопсастыбаннай тэрилтэ, 17 уопсастыбаннай учреждение, 20 уопсастыбаннай пуонда. 2210 социальнай хайысхалаах кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ үлэлиир. Кэмиэрчэскэйэ суох сиэктэр өрөспүүбүлүкэ бары муниципальнай тэриллиилэригэр уонна 2 куорат уокуругар тарҕанар. Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ уопсай ахсаанын 50% Дьокуускай куоракка регистрацияламмыт.

Өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 331 идэлээх сойуус холбоһуга регистрацияламмыт. Саамай улахан тэрилтэнэн 181 тыһ. чилиэннээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Идэлээх сойуустарын федерацията буолар. Үлэлиир киһи 72% идэлээх сойууһунан хабылынна.

Элбэх омук сомоҕолоһуута Саха Өрөспүүбүлүкэтин уратытынан буолар. 2021 сыл ахсынньы 29 күнүнээҕи туругунан 162 итэҕэл тэрилтэтэ, 206 аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар көс аҕа уустара, 10 хаһаах уопсастыбата регистрацияламмыт. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн араас омуктар култуураларын уратыларынан тэриллибит 40-тан тахса уопсастыбаннай холбоһук үлэлиир.

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатыгар гражданнар уонна тэрилтэлэр 8 568 туруорсуулара киирдэ (2018 сылга – 5 157, 2019 сылга – 6 132, 2020 сылга – 7 506).

Элбэх туруорсуу Дьокуускай куораттан 3 178, ол эбэтэр 37,1%, Россия Федерациятын эрэгийиэннэриттэн 1939, ол эбэтэр 25,83%, олорор сирэ чопчуламматах туруорсуу (649 ед. ол эбэтэр 7,6%), Нерюнгри оройуонуттан (609 ед, ол эбэтэр 7,1%), төрдүһүнэн РФ субъектарыттан (585 ед., ол эбэтэр 6,8%), салгыы Мирнэй оройуонуттан (529 ед. ол эбэтэр 6,2%), Алдан оройуонуттан (410 ед., ол эбэтэр 4,78%), Ленскэй оройуонуттан (253 ед., ол эбэтэр 2,95%) киирдэ.

“Кэккэ федеральнай конституционнай сокуоннарга уларытыылары киллэрэр туһунан” 2020 сыл ахсынньы 8 күнүнээҕи 7-ФКС №-дээх Федеральнай конституционнай сокуон 5 ыстатыйатыгар сөп түбэһиннэрэн “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар (Сүрүн сокуонугар) уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэр туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2021 сыл ыам ыйын 26 күнүнээҕи 2355-С 621-VI №-дээх Конституционнай сокуонунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суута көтүрүллэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай сүбэтэ тэрилиннэ. Конституционнай сүбэ – Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятын (Сүрүн сокуонун) быһа дьайыытын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара үрдүкү турууларын тутуһууга бастайааннайдык үлэлиир судаарыстыбаннай уорган буолар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнигэр сокуон бырайыактарын быраап өттүнэн арыаллааһыны хааччыйыы, итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата Ил Түмэни кытта дьайсыытын тэрийии чэрчитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэстэбиитэллэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрэ 9 пленарнай мунньахха, 7 парламент истиитигэр, 23 бырабыыталыстыба чааһыгар уонна 34 төгүрүк остуолга кытыннылар.

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ 138 сокуону ылынна, итинтэн 33 сокуон – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын, 22 – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын, 24 – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын кыттыгас, 18 – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын кыттыгас көҕүлээһининэн ылылынна.

Уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй сайдыы эйгэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уларытыылары киллэрии 2021 сыл ураты суолталаах түгэнинэн буолла. Өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонугар уларытыы Россия Федерациятын Конституциятыгар көннөрүүлэр туһунан “Публичнай былааһы тэрийии уонна үлэлэтии кэккэ боппуруостарын сүрүннээһини тупсарар туһунан” Россия Федерациятын 2020 сыл кулун тутар 14 күнүнээҕи 1-ФКС №-дээх Сокуонун ылыныы түмүгэр киирдэ.

2022 сыл сүрүн соруктара:

Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар аналлаах тэрээһиннэри тэрийэн ыытыы;

быыбардыыр хамыыһыйаларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин баһылыктарын уонна дьокутааттарын талыыны тэрийэргэ көмөлөһүү;

былаас уорганнара Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай палаататын, “РОССИЯ ТУҺУГАР” НОРУОТ ФРОНА” Бүтүн Россиятааҕы уопсастыбаннай хамсааһын Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр эрэгийиэннээҕи салаатын, бэлитиичэскэй баартыйалар эрэгийиэннээҕи салааларын, уопсастыбаннай холбоһуктары кытта үлэлэрин тэрийии.

2022 СЫЛГА САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН БЫРАБЫЫТАЛЫСТЫБАТЫН ҮЛЭТИН СҮРҮН ХАЙЫСХАЛАРА

2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр устуоруйа сүөҥкэн суолталаах бэлиэ түгэнин – Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиибит.

Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтээһин сүрүн сыалынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй уонна уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй сайдыытыгар өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕун кытыннарыы буолар.

2022 сылга 100 сылы бэлиэтээһин бары тус сыаллаах соруктарын толоруу былааннанар:

• экэниэмикэ сырьеттан атын салаатыгар 10 тыһыынча саҥа үлэ миэстэтин тэрийии (2019-2021 сылларга 15 тыһыынча үлэ миэстэтэ тэрилиннэ, 2022 сылга эбии 8 тыһыынчаттан тахса үлэ миэстэтэ тэриллэрэ былааннанар);
• экэниэмикэ үүнүүтүн тэтиминэн аан дойду орто көрдөрүүтүн куоһарыы (2021 сылга эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта үүнүүтэ 10,5% сыаналанар, бу аан дойду экэниэмикэтин үүнүүтүн тэтимиттэн 2 төгүл үрдүк (5,5%), 2022 сылга эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта үүнүүтэ 6,8% сабаҕаланар (аан дойдутааҕы эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта 4,1% үүнэрэ сабаҕаланар));
• Саха сирин 100 талаанын аан дойду бастыҥ үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэтии (2019-2021 сылларга үөрэххэ 227 киһи киирбитэ);
• Саха Өрөспүүбүлүкэтин, муниципальнай оройуоннар уонна куорат уокуруктарын, түөлбэлэр, үлэ коллективтарын таһымыгар 100 уопсастыбаннай көҕүлээһини олоххо киллэрии (2016-2021 сылларга 100 көҕүлээһин олоххо киирдэ);
• 100 социальнай суолталаах эбийиэги тутуу (2021 сыл бүтэһигэр 80 эбийиэк үлэҕэ киирдэ, 2022 сылга 20 эбийиэк үлэҕэ киириэҕэ).

2022 сылга Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиир сүрүн тэрээһиннэр былааннарыгар 50 тахса тэрээһин киирэр.

Аан дойдуга, тулалыыр эйгэҕэ, социумҥа уонна оҥорон таһаарыыга буола турар тэтимнээх уларыйыы усулуобуйатыгар сүрүн сыалбыт өрөспүүбүлүкэ бигэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын хааччыйыы, норуоту, тулалыыр эйгэни чөл хаалларыы, киһи кыаҕын сайыннарыы уонна элбэтии буолар.

2022 сылтан өрөспүүбүлүкэ сайдыытын бары эйгэтигэр бигэ сайдыы бириинсибин күүскэ туттуу былааннанар. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар ESG-бириинсибин киллэрии концепциятын ырытан оҥоруу былааннанар, килиимэт уларыйыытыгар сөп түбэһии эрэгийиэннээҕи былаанын ылыныахпыт.

2022 сылга өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ чөлгө түһэн, бигэтик сайдыы тэтимигэр тахсыахтаах: эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта дьиҥ үүнүүтэ 6,8%, бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы үүнүүтэ 10%, нэһилиэнньэ дьиҥ дохуотун үүнүүтэ 1,4% кыра буолуо суохтаах, үлэтэ суох буолуу уопсай таһыма 6,7% куоһарыа суохтаах.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын толорор уорганнарын үлэтэ 2030 сылга диэри кэмҥэ Россия Федерациятын сайдыытын национальнай соруктарын ситиһэргэ туһуланыаҕа. Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин таһымыгар сайдыы стратегическай соруктарын ситиһии Биир кэлим былаанын ырытан оҥоруу былааннанар.

2022 сылга “Доруобуйаны чөлгө түһэрэргэ табыгастаах медицинскэй реабилитация”, “Бизнес-спринт (Я выбираю спорт)”, “Россияҕа толкуйдаммыт”, “Киэҥ кэскиллээх куораттар уонна көһөрүү дьоҕус көрүҥүн сөргүтүү”, “Генеральнай хомуйуу”, “Намыһах углероду сайыннарыы бэлиитикэтэ”, “Гражданин сыыппараҕа киэбэ”, “Клиентоцентричность”, “Таһаҕаһы тастан көмөтө суох салгынынан тиэрдии” уо.д.а. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы федеральнай стратегическай көҕүлээһиннэрэ олоххо киириэхтэрэ.

Тумус тутуллар хайысханан Уһук Илини сайыннарыы Национальнай бырагырааматыгар киирбит инфраструктура бырайыактарын хааччыйыы буолуоҕа: Дьокуускай куорат аттыгар Өлүөнэ муостатын тутуу II түһүмэҕин олоххо киллэриини саҕалааһын, 6 аэропуорду саҥардан биэрии (Нерюнгрига, Хаандыгаҕа, Сангаарга, Депутатскайга, Үрүҥ Хайаҕа, Бүлүүгэ).

Элгээтээҕи таас чохтоох сиргэ сылга 7,4 мөл. туонна концентраты таһаарар 3 саҥа байытар фабриканы үлэҕэ киллэрии, Нежданинскайдааҕы көмүс баайдаах сири сылга 4,8 туонна көмүһү хостуур бырайыактаммыт кыаҕар тиэрдии, сылга 2 туонна таас чоҕу хостуур кыахтаах Сыллахтааҕы таас чохтоох сири туһаҕа таһаарыы уонна “Талума угольная” уопсай туһаныыга туттуллубат тимир суол ыстаансыйатын үлэлэтии, Сиваглинскайдааҕы тимир рудаалаах карьертан рудааны тиэйиини саҕалааһын курдук экэниэмикэ сайдыытын тэтимигэр дьайар тутаах инвестиционнай бырайыактар олоххо киириэхтэрэ.

2022 сылга гааһы ситэ киллэрии социальнай бырагырааматын сүрүн кээмэйэ олоххо киириэҕэ. 68 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 2 тыһыынчаттан тахса дьиэҕэ күөх төлөн киирэрэ былааннанар. Саха сирин киин өттүн гааһынан хааччыйыы бигэ туруктаах буоларын үрдэтэр инниттэн Кыһыл Сыыр – 84 км. учаастакка магистральнай гаас турбатын үһүс утаҕын тутуу үлэтэ ыытыллыаҕа.

Энергосервис дуогабардарын чэрчитинэн энергия чөлүгэр түһэр источниктарын туһанан дизель генерациятын эбийиэктэрин тупсарыы бырайыактарын олоххо киллэрэр туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна “РусГидро” ПАУо Сөбүлэһиилэригэр олоҕуран 73 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа эбийиэктэр тутуллуохтара. Ол иһигэр 6 пилотнай бырайыак.

2022 сылга бары источниктартан социальнай эйгэ 85 эбийиэгэ, ол иһигэр 4 745 миэстэлээх 18 оскуола, 545 миэстэлээх 7 оҕо уһуйаана, 470 миэстэлээх 1 профессиональнай үөрэх эбийиэгэ, култуура 15, доруобуйа харыстабылын 27 (ол иһигэр 1 балыыһа комплекса, 1 диспансер, 19 быраас амбулаторията, 6 биэлсэр-акушер пууна), физическэй култуура уонна успуорт 11, социальнай хааччыйыы 2 эбийиэгэ үлэҕэ киириэҕэ.

2022 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ сылынан биллэрилиннэ.

Дьокуускай куоракка Дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕоҕо социальнай көмө киинин тэрийии, дьахтар доруобуйатын бырагыраамалара, 5 уонна онтон элбэх оҕолоох ыалга олорор дьиэҕэ төлөбүр эбии механизмнара, оҕону иитэ ылбыт ыалга төлөбүр кээмэйин улаатыннарыы курдук саҥа бырайыактар уонна бырагыраамалар торумнаннылар. Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар төрөөбүт оҕолорго 100 тыһыынча солкуобайдаах “Сүүс сыл оҕолоро” тус сыаллаах хапытаал бигэргэннэ.

__________________________