Сири үллэриини саҥаттан көрүүгэ икки өттүттэн сөбүлэһии баар буолуохтаах

Билигин хайа да улууска, нэһилиэккэ сырыттахха, дьон-сэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сир, чуолаан ходуһа сирэ, тиийбэтин этэр.

edersaas.ru

Дьиҥинэн, сир суох буолбатах. Баар. Ол эрээри, ходуһа 1990-с сылларга үллэһиллибитинэн сылдьар. Оччолорго ходуһа ылбыт дьонтон сорохторо сааһыран, билигин сүөһүлэрин эспиттэр, сорохторо атын сиргэ көһөн барбыттар. Инньэ гынан, сирдэрэ тиийбэт ыаллар, хаһаайыстыбалар кинилэртэн түүлэһэн оттуурга күһэллэллэр, ыраах уонна суола-ииһэ суох буолан ким да ылбатах сирдэригэр барыан баҕалаах суох. Бу кыһалҕаттан олуйтаран, сүөһүтүн элбэтиэх да ыал кыайан элбэппэт, оттон эдэрдэр хаһаайыстыба тэринэри ыарыргыыллар. Элбэх сүөһүлээх хаһаайыстыбалар итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрэ сирдэрэ аҕыйах буолан, чааһынай ыаллартан биитэр атын нэһилиэктэрэн сир түүлэһэн оттууллар. Ити иһин, эрэбиисийэ ыытан, сир үллэһигин хаттаан көрөр туһунан хас мунньах ахсын күүскэ туруорсаллар.

Ааспыт ыйга Төҥүлүгэ ыытыллыбыт, илин эҥээр улуустарга сүөһү аһылыгын соҕотуопкатыгар анаммыт сүбэ мунньахха Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэн бу боппуруоһу өссө төгүл үөрэтэн, күһүн этии бэлэмнээн киллэрэригэр эппитэ. Сүүрбэччэ сыл устата куулайан кэлбит кыһалҕа кэлэр өттүгэр хайдах быһаарыллыаҕын, туох дьаһал ылыллыаҕын туһунан Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин маннык быһаарар:

— Норуот дьокутааттара бу кыһалҕаны үчүгэйдик билэбит, биһиги кэмитиэппитигэр бу биир саамай ырытыллар, үөрэтиллэр боппуруос буолар. Ааспыт кыһын кэккэ улуустарынан сылдьан, “төгүрүк остуоллары” тэрийэн киэҥ кэпсэтиилэри ыыттыбыт. Холобур, муус устар 11 күнүгэр Уус Алдан улууһугар буолбут сис кэмитиэт көһө сылдьар мунньаҕа сиргэ сыһыаннаһыыга анаммыта. Итини таһынан, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев көҕүлээһининэн, дьокутааттартан уонна исписэлиистэртэн састааптаах анал хамыыһыйа тэриллэн үлэлиир.

Кырдьык, урукку сылларга сир учаастагын, ол иһигэр ходуһаны, ылбыт дьон үгүстэрэ сирдэрин докумуоннаппыттар, онтон хаһаайыстыба тэринэн үлэлиэхтэрин-хамсыахтарын баҕарар дьоннор сирдэрэ тиийбэтиттэн иҥнэллэр. Бу кыһалҕаны быһаарыыга үс ырычаах баар.

Бастакыта, сокуон быһыытынан. Арассыыйа сокуона этэринэн, үс сыл устатыгар аналынан туһаныллыбатах сир төттөрү ылыллыахтаах. Ол гынан баран бу балаһыанньа биһиги нэһилиэктэрбитигэр кыайан туһаныллыбат. Тоҕо диэтэххэ, сирдээх дьон сирдэрин таах туруорбаттар, син-биир кимиэхэ эмит түүлэһиигэ биэрэн биитэр туох эмит кэпсэтиигэ оттотоллор.

Иккис ырычаах – түүлэһии. Сирдээх хаһаайыттар сирдэрин атын дьоҥҥо түүлүүллэр эрээри, ол төлөбүрэ араас, хабалалаах да соҕус диэтэххэ, омуна суох. Сорох киһи ходуһатын идэһэ сүөһүгэ биитэр атаҕынан эккэ кэпсэтэн түүлүүр, оттон ким эрэ оттообут отуҥ аҥаарын биэрэҕин диир. Дьиҥинэн, сири бас билээччи уонна сири туһанааччы икки ардыларыгар иккиэннэрин астыннарар, хайа даҕаны өрүтү баттаабат сиэрдээх сөбүлэһии баар буолуохтаах.

Үһүс ырычаах – сирин бэйэтэ туһаммат киһиттэн ол сири олохтоох дьаһалталар атыылаһан ылыахтаахтар. Тус сыаллаах муниципальнай бырагыраама чэрчитинэн үп көрөннөр, сирдээх дьону кытары кэпсэтэннэр, кинилэртэн сирдэрин кадаастыр сыанатынан атыылаһан ылыахтаахтар итиэннэ бас билиигэ биэрбэккэлэр, үлэни-хамнаһы тэриниэн баҕарар дьоҥҥо түүлүөх тустаахтар. Оччотугар нэһилиэккэ сир пуондата үөскэтиллэр.

Дьэ биһиэхэ бу ньыма эрэ көдьүүстээхтик туһаныллыан сөп. Тоҕо диэтэххэ, чааһынай бас билии диэн чааһынай бас билии, сири бас билии син биир дьиэни-уоту, массыынаны бас билэр тэҥэ. Судургутук санаан көрдөххө: “Уйбаан биитэр Баһылай, бу дьиэҕэр быйыл кыстаабатыҥ, онон дьиэҕин былдьыыбыт”, — диэн баайсаммыт, киһиттэн бас билэр дьиэтин былдьаан ылар хайдах даҕаны табыллыбат буоллаҕа.

Ити иһин икки өттүттэн сөбүлэһии баар буолуохтаах. Холобур, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар сүөһүлэрин эспит хас да ыалтан олохтоох дьаһалта аҕыйах гектар сири атыылаһан ылан, нэһилиэнньэҕэ түүлэһиигэ биэрдэ. Атын да улуустар бу хайысханан үлэлэһэн эрэллэр. Итинэн мин сири бас билиигэ ылыыны сыыһанан аахпаппын, дьоннор үлэлээри-хамсаары сир ылаллар буоллаҕа дии, ол эрээри, балаһыанньа уларыйара, сааһырбыт, үлэни-хамнаһы кыайбат буолбут биитэр атын дьарыгы булбут киһи сүөһүтүн эһэн, сирин туһаммата диэн эмиэ баар.

Туох барыта сиртэн саҕаланар. Сирбитин-уоппутун табатык аттаран, көдьүүстээхтик туһаннахпытына, тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр Ил Дархан туруорбут соруктара толоруллуохтара. Билигин дьүүллэһиигэ сылдьар «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2020-2024 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин» судаарыстыбаннай бырагыраама барылыгар сиргэ үлэ, сиргэ сыһыаннаһыы боппуруоһа бастакы миэстэни ылыахтаах.

Эксперт санаата

“Билиҥҥитэ икки киһи ходуһатын төннөрдө”

Екатерина Гаврильева, Хаптаҕай нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыга:
– Сир-уот тиийбэтэ биһиэхэ эрэ буолуо дуо, хас нэһилиэк, улуус ахсын баар кыһалҕа. Мунньах аайы ол айдаана! Биир уоспутунан эдэр ыаллары хаһаайыстыбата тэриниҥ, сүөһүтэ ииттиҥ диибит эрээри, кинилэргэ ходуһа сирин биэрэр кыахпыт суох. Урут сир ылбыттар бары сирдэрин докумуоннатан олороллор, ону күүспүтүнэн былдьыыр бырааппыт да, кыахпыт да суох. Уопсайынан, тимир суол да кэлбитинэн уонна бу кэлиҥҥи сылларга өрүс кытылын уу суурайан, туһаныллар сирбит-уоппут балачча кыччаата.

Ити иһин, федеральнай сокуоҥҥа олоҕураммыт, нэһилиэк дьокутааттарын мунньаҕынан үс сыл устатыгар туһаныллыбатах сири (уһаайбаны, ходуһаны уонна бааһынаны) төттөрү ылар туһунан быһаарыы таһааран үлэлии сылдьабыт. Сүөһүтүн эһэн, сирдэрин туһаммат буолбут дьонтон билиҥҥитэ икки киһи, Евдокия Федорова уонна Мария Дмитриева, ходуһаларын нэһилиэккэ биэрбиттэрэ.

Быйыл тыа хаһаайыстыбатын муниципальнай бырагырааматын чэрчитинэн, үп көрөммүт, сэттэ эдэр ыалга биирдии тиҥэһэни атыылаһан биэрдибит. Кинилэртэн сорохторо дьонноро урут ылан баран, ырааҕыргатан оттооботох сирдэригэр баран оттуу сылдьаллар, сорохтор ходуһа түүлэһэн оттуур биитэр от атыылаһар туһунан толкуйдууллар. Бу ылбыт тиҥэһэлэрин оннугар, кинилэр аны биэс сылынан дьаһалтаҕа биирдии ынаҕы биэриэхтээхтэр, ол эмиэ саҥа сүөһүлэнэр дьоҥҥо бэриллиэхтээх, ити курдук, эдэр ыччаттары сүөһүнэн хааччыйыы салҕанан бара туруохтаах. Билиҥҥитэ сыллата 800 ынах сүөһүнү, ол иһигэр 275 ыанар ынаҕы уонна 500-550 сылгыны кыстатабыт. Киэҥ сирдээх, элбэх алаастардаах тыа нэһилиэктэрэ тыһыынчанан сүөһүнү-сылгыны ииттэллэр.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru