Пантелеймон Михайлович Руфов айылҕаттан айдарыылаах айылҕа оҕото этэ. Кини 1941 сыллаахха Саха сирин биир биллэр-көстөр кэрэ айылҕалаах, өҥ буордаах хайа баҕарар киһини уйулҕатын хамсатар талыы-мааны хонуулардаах, өлгөм бурдук үүнэр бааһыналардаах, Үөһээ Бүлүү улууһун Нам нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ.
Олох өрүкүйэр үөһүгэр
Бэрт кыра сааһыттан айылҕаны, сири-уоту таптыы улааппыта, инньэ гынан оскуолаҕа тохсус кылаастан салгыы үөрэммэккэ, олохтоох МТС кууруһугар үөрэнэн, тырахтарыыс, суоппар идэтин ылбыта. Төрөөбүт нэһилиэгэр, Намҥа, холкуоска үлэтин бу идэлэринэн саҕалаабыта. Оччолорго Нам нэһилиэгин биллэр-көстөр мэхэньисээтэрдэрэ: «Үлэ Кыһыл знамята», Ленин уордьаннардаах Михаил Лазаревич Платонов, «Үлэ Кыһыл знамята», «Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ» уордьаннардаах Алексей Лазаревич Алексеев, «Үлэ Кыһыл знамята» уордьаннаах Алексей Иванович Иванов, «Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ», Ленин уордьаннардаах Спиридон Степанович Павлов, Прокопий Иванович Тойтонов, Николай Алексеевич Романов, Владимир Егорович Егоров, Виктор Николаевич Семенов курдук Саха сирин чулуу үлэһит дьонун үлэҕэ ситиһиилэрин көрөн, кинилэр холобурдарын батыһан, эдэркээн Паана уол тиэхиньикэҕэ ис-иһиттэн умсугуйан-баҕаран туран ылларбыта. Киниэхэҕэ барыта ситимнээх курдук этэ, техника, сири кытта үлэ. Ити кэмнэргэ Нам дьоно-сэргэтэ сиргэ олус таһаарыылаахтык үлэлииллэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ бурдугу үүннэриигэ инники күөҥҥэ сылдьыбыттара. Пантелеймон Михайлович тыраахтартан саҕалаан тыа хаһаайыстыбатын араас тиэхиньикэтин дириҥник баһылаабыта, комбайнер, сыбааркаһыт, шлифовщик, силиэсэр, токарь, электрик идэлэрин баһылаабыта. Хайа да бэйэлээх тимир көлөнү, ордук тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр-хамнаһыгар туттуллар тиэхиньикэни биэс тарбаҕын курдук билбитэ. 1968 сыллаахха сопхуоһун салалтата эдэр хомуньууһу Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын орто сүһүөх салайар каадырдарын техникумнарыгар (оччолорго норуокка этиллэринэн, партийнай оскуолаҕа) үөрэттэрэ ыппыта. Техникумун ситиһиилэхтик бүтэрэн, орто анал үөрэхтээх тэрийээччи-агроном дипломун тутан, дойдутугар «Исидор Барахов» сопхуос Намнааҕы отделениятыгар кэлбитэ.
Олоххо көхтөөх позициялаах буолан итиэннэ хомуньуус баартыйа чилиэнин быһыытынан ханна, туох үлэҕэ ананар даҕаны, үтүө суобастаахтык үлэлиирэ. Ол курдук, сопхуоска мэхээнньиктээбитэ, сопхуос отделениетыгар управляющайдаабыта. 1974 сыллаахха Намҥа орто профессиональнай тэхэньиичэскэй училище (ОПТУ) аһыллыбытыгар, производственнай үөрэхтээһин маастарынан ыҥыраннар, өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан суоппар, тырахтарыыс уонна электрик кууруһугар үөрэнэ кэлбит ыччаттары үөрэппитэ.
Ол эрээри, сир, бааһына тардылыга баһыйан, Пантелеймон таптыыр үлэтигэр төннөн, толору мэхэньисээссийэлээх биригээдэни тэринэн, «Үрдүк үүнүү иһин» диэн кынаттаах девиһынан салайтаран, элбэх сыллаах оттору ыһыыга хотуулаахтык туруммута. Бурдугу үүннэриигэ агрономическай ирдэбиллэри олоххо киллэрэн, далааһыннаахтык үлэлээбитэ. Кини биригээдэтэ ньэчимиэни 329 гектар бааһынаҕа ыһан, хас биирдии гектар ахсыттан 26-лыы сэнтиниэргэ тиийэ үүнүүнү хомуйбута! Бу ситиһии төрдө туох этэй?
«Рулеткаҕын уктан кэбис»
Мин «Үөдьүгэй» сопхуос Кэнтиктээҕи отделениетыгар управляющайынан үлэлээн бараммын, 1976 сыллаахха «Исидор Барахов» сопхуоска үлэһиттэр идэлээх сойуустарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн ананан кэлбитим. Сири кытта үлэҕэ өйдөбүлүм бэрт тутах этэ, оруобуна сааскы ыһыы саҕаланыыта этэ. «Ыһыыга тугу оҥоробун?» — диэн бэйэм бэйэбэр ыйытыы бэринэн бараммын, ыһыы үлэтин көрүҥнэрэ элбэх, ким хорутар, ким ыһар, ким хомуйар, онон ол салаалары барытын хабыахха диэммин, үлэһиттэри көҕүлүүр социалистическай куоталаһыы усулуобуйатын оҥорбутум итиэннэ үлэһиттэр идэлээх сойуустарын кэмитиэтин мунньаҕар бигэттэрбитим. Ону үлэ кэлэктииптэригэр билиһиннэрэ бараары сырыттахпына сопхуос кылаабынай агронома Уйбаан Ласточкин көрсө түстэ:
– Иннокентий, ыһыыларга бардыҥ дуо? Хата, хорутааччыларга сылдьан, Пантелеймон Руфов биригээдэтэ сирин төһө дириҥник хорутарын бэрэбиэркэлээр эрэ, — диэн көрдөстө уонна рулетканы туттаран кэбистэ.
Дьэ, мин хап-сабар сөбүлэстим, рулетканы ыллым. Оо, оччолорго үлэһит дьон ходуһаҕа, бааһынаҕа үөрэ-көтө көрсүһэллэрэ үчүгэй да буолара! Билигин санаатахха дьол буоллаҕа… Бааһынаҕа икки «ДТ-75» тыраахтар куоталаспыт курдук, сир таҥастыы сылдьалларыгар түбэстим. Хорутан барбыт суолларынан батыһан киирэн, били ылбыт садаанньабын толорбутунан бардым, рулеткабын ылан төһө дириҥник хоруппуттарын хас да сиринэн кээмэйдээтим. Арай, ол сырыттахпына Пантелеймон Николай Алексеевичтыын тыраахтардарыттан хап-сабар ыстанан түһэн, сырсан кэллилэр уонна иккиэн тэҥҥэ:
– Ээ, мээрэйдээҥҥин да, туох да сыыһаны-халтыны булуоҥ суоҕа, биһиги кыра үөрэхтээх агрономнарга бэриммэт дьоммут. Бааһына төһө дириҥник хорутулларын кээмэйэ да суох эппитинэн-хааммытынан билэбит. Рулеткаҕын суумкаҕар уктан кэбис, — дэстилэр итиэннэ бэйэ-бэйэлэрин көрсө-көрсө, үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар.
Онтон толкуйдаан көрбүтүм, Нам мэхэньисээтэрдэрэ бааһына үлэтигэр бэрт кыра саастарыттан, «Чолбон» холкуос саҕаттан, аҕаларыттан-убайдарыттан уһуйуллан-такайыллан үөрэммит, сир үлэтин ымпыгын-чымпыгын эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн улааппыт дьон буоллахтара. Үлэҕэ сатабыл көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Онтон ыла кинилэргэ сир үлэтигэр, бурдугу ыһыыга, хомуйууга тугу да эппэт, ирдээбэт буолбутум.
Үлэҕэ – кытаанах эрэсиим
Үрдүк үүнүү биригээдэтэ сааскы ыһыы уонна күһүҥҥү хомуур курдук саамай эппиэттээх кэмҥэ кытаанах эрэсииминэн үлэлиирэ. Сарсыарда 6 чаастан түүн 1 чааска диэри үлэлииллэрэ. Пантелеймон Михайлович үлэ кэмигэр чаастатык тохтууру төрүт абааһы көрөрө. Онон улуус кииниттэн, сопхуостан элбэх киһи, оройкуомтан боломуочунайдар сылдьалларын эмиэ сөбүлээбэт этэ.
– Элбэх бириэмэбитин сүтэрэбит, – диэн миэхэ хара ааныттан эппитэ. – Иннокентий, эн боропсойуус киһитэ таарыйан ааһарыҥ чааста буоллаҕа, ол иһин, күнүс эбиэт саҕана, 1 чаастан 3 чааска диэри сылдьыаххын сөп, – диэн чопчу быһаарбыта.
Сир быйаҥын ууһа Пантелеймон Руфов элбэх эдэр ыччаты бэйэтин мындыр үлэтигэр иитэн таһаарбыта. Ол курдук, кыыһын Сардаананы уонна Евгений Тойтонову бэрт кыра саастарыттан бэйэтин кытта илдьэ сылдьан үгүскэ үөрэппитэ-такайбыта. Кэлин Евгений улуус биир бастыҥ комбайнера буолан, Пантелеймон Михайловиһы бэйэтин солбуйбута, үрдүк үүнүү биригээдэтин салайбыта. Сардаана аҕатын туйаҕын хатаран, үрдүк үөрэхтээх агроном буолан кэлэн, төрөөбүт сопхуоһугар сир үлэтигэр, бурдугу үүннэриигэ таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.
Сир быйаҥын уһанар үлэһит киһи сыралаах үлэтэ сиэрдээхтик сыаналаммыта. Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута, Үөһээ Бүлүү улууһун, Нам уонна Балаҕаннаах нэһилиэктэрин «Бочуоттаах олохтооҕун» үрдүк ааттарын ылбыта.
Ааспыт олох үтүө өйдөбүллэрэ, үлэҕэ үтүө үгэстэрэ хайа да кэмҥэ умнуллуо суохтаахтар.
edersaas.ru саайтка анаан Иннокентий Сидоров.