Саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы сийиэстэрэ түмүктэннэ. Санатан эттэххэ, сийиэскэ Саха сирин араас улуустарыттан, уопсайа, 550 дэлэгээт талыллан кытынна. Сийиэс түмүгүнэн кэнсиэпсийэ ылыллыаҕа, ассоциация тэриллиэҕэ.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Икки күн устата барбыт сийиэс бэйэтин холугар хорутуулаах үлэни ыытта, сүрүн кыһалҕалары таарыйда диэн этиэх тустаахпыт. Түмүктүүр тэрээһиҥҥэ сэттэ хайысханан барбыт “төгүрүк остуоллары” салайан ыыппыт дьон кылгастык туох кэпсэтии барбытын, кэнсиэпсийэни бырайыактыыр үлэҕэ туох этиилэр киирбиттэрин билиһиннэрдилэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин эйгэтэ сайдыытыгар өр сыллаах айымньылаах үлэлэрин иһин Валентина Аммосова (Уус Алдан, Мүрү), Елизавета Иванова (Анаабыр, Үрүҥ Хайа), Мария Кондратьева (Сунтаар), Валентина Кривошапкина (Таатта, Харбалаах), Светлана Семенова (Дьокуускай, СӨ Национальнай оскуолаларын чинчийэр научнай институт), Саргылана Сергеева (Дьокуускайдааҕы педагогическай колледж) СӨ Ил Дарханын Махтал суруктарын туттулар.
Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньах бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков үгүс сылларга оҕону үөрэтиигэ сэмэй кылааттарын киллэрбит саха тылын, литэрэтиирэтин учууталларыгар Августина Корниловаҕа (Өлүөхүмэ, Кыыллаах), Валентина Аммосоваҕа (Уус Алдан, Мүрү), Галина Давыдоваҕа (Таатта, Дьохсоҕон), Светлана Бугаеваҕа (Мэҥэ Хаҥалас, Майа) харыга кэтиллэр кыһыл көмүс чаһылаах Бочуоттаах кырааматалары туттарда.
Сийиэс кэнниттэн үрдүк наҕараадаҕа тиксибит Августина Корниловаттан тэрээһин туһунан санаатын үллэстэригэр көрдөстүм: “Сийиэскэ өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан элбэх дэлэгээт кэлэн кытынна. Тэрээһинэ табыллыбыт. Тэрийэр хамыыһыйа сөпкө аттаран, олус элбэх үлэ ыытылынна. Бастакы күн хайысхаларынан арахсан, тирээн турар сытыы боппуруостары быһаарыстыбыт. Сийиэс резолюциятыгар киириэн сөптөөх этиилэри толкуйдаан киллэрдибит. Ол курдук, оҕо төрөөбүт тылынан сайа саҥарар усулуобуйатын тэрийиэххэ, ону судаарыстыба таһымыгар быһаарыахха наадатын эттилэр. Оскуолаҕа төрүт култуура чаастарын элбэтии, хас биирдии оҕо бэйэтин утумун, төрөөбүт сирин-уотун, айылҕатын үөрэтиэхтээҕин ыйдылар. Саха тылын кэрэтин, сүөгэйин-сүмэтин олоҥхо тылыттан таһааран, оҕоҕо аныгы технологияны туһанан хайдах тиэрдиэххэ сөбүн сүбэлэстибит.
Нуучча тыла күннээҕи олохпутугар өтөн киирдэ. Оҕо олох кыратыттан төлөпүөн, айпуон «иитиитигэр» киирдэ. Онон төрөөбүт тылга интэриэһи хайдах тардыахха сөбүн туһунан санаа атастастыбыт. Оҕо төрөөбүт тылынан үөрэнэр толору бырааптааҕын ыйдылар. Кинилэргэ сөптөөх анал бырагыраама, учуобунньук, босуобуйа ирдэнэр. Өлүөхүмэ куоракка элбэх саха оҕото баар эрээри, үөрэх нууччалыы тылынан барар. Сорох оҕо дьиэтигэр сахалыы иитиллэр, сорох оҕо төрөөбүт тылынан мөлтөхтүк саҥарар, эбэтэр олох билбэт. Онон тус-туһунан үөрэх бырагыраамаларын, учуобунньуктарын оҥорон учууталлары анал методиканан хааччыйыахха наадатын эттилэр. “Сайдыы” диэн ааттаах уопсастыбаннай түмсүү тэрилиннэ. Инньэ гынан, төрөөбүт тылбыт өлбөт-өспөт толкуйун тобулар кыахха киирэн эрэбит диэн эрэл санаалаах бу сийиэстэн тарҕастыбыт”, — диэн санаатын эттэ.
Оттон Дьокуускай куорат Марха оскуолатын саха тылын учуутала Лена Шишигина: “Сийиэс саамай тоҕоостоох кэмҥэ тэрилиннэ диэн бэлиэтиир оруннаах. Биһиги оскуолабытыгар 500-тэн тахса оҕо үөрэнэр, быйыл бэһистэргэ биир саха кылааһа арылынна. Уоннааҕыта (5-9) нууччалыы кылаастар. 2012 сыллаахха нууччалыы тыллаах 5, 7 кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах методическай босуобуйа суруйбуппут. Быйыл эмиэ 5, 6 кылаастарга босуобуйа оҥордубут. Методиката, биллэн турар, сахалыы тыллаах оҕону үөрэтэрдээҕэр атын. Сүнньүнэн, күннээҕи кэпсэтии тылыгар үөрэтэбит. Нуучча эйгэтигэр сахалыы кылааһы тутар олус уустук эбит. Үөрэтэргэ туспа ыарахаттардаах. Ол эрээри, быйыл саҥа арылынныбыт, инникитин үлэлэһиэхпит.
Өрөспүүбүлүкэ учууталлара бу сийиэскэ түмсэн, баар кыһалҕалар тула санаабытын түмэн, кэнэҕэски ыччаппыт бэйэтин тылынан киэн туттар дьон буола улаатар суолларын тобуллубут. Сийиэскэ киирбит этиилэртэн саамай сөптөөх, кыаллар боппуруостар сорукка туруорулуннулар. Билигин ол боппуруостарбыт туолалларын эрэнэ кэтэһэбит”, — диэн санаатын тиэртэ.
“Сайдыы” диэн саҥа уопсастыбаннай тэрилтэни тэрийэр мунньаҕы салайан ыыппыт учуутал, суруйааччы Рустам Каженкинтан аҕыйах ыйытыыга хоруйдууругар көрдөстүм.
— Рустам Николаевич, сийиэс туох сыалтан тэрилиннэ?
— Маннык сийиэһи тэрийиэххэ диэн дьон кэпсэппитэ быданнаата. Ол эрээри, пленарнай мунньахха Иван Иванович Шамаев эппитин курдук, саха тылын учууталлара маннык элбэх буолан, бүтэһигин 1992 сыллаахха кэнсиэпсийэ саҕана мустубуттар. Бастатан туран, ыҥырыылаах дьону киллэрэн туран, 600-чэкэ киһи кытынна диэн ааҕаллар. Иккиһинэн, күһүн Төрүт оскуолалары сайыннарар кэнсиэпсийэ 25 сылын бэлиэтээбиппит. Кэнсиэпсийэ олоххо киириитигэр быһаччы кыттыгастаах, 1990-с сылларга үлэлээбит дьон кэлэн санааларын эппиттэрэ. Олортон биирдэстэринэн Чурапчы улууһун Бахсы оскуолатыгар саха тылын учуутала Жанна Федоровна Баршкова: “Саха тылын учууталлара кыһалҕабыт элбэх. Эппит этиибит салгыҥҥа ыйанан хаалар курдук. Онон сийиэһи тэрийиэххэ наада”, — диэн тыл көтөхпүтэ. Кэнсиэпсийэни бэлиэтиир мунньах резолюциятыгар киирэн, ол этии СӨ үөрэҕин, наукатын министиэристибэтигэр тиийэн, министиэристибэ өйөөн, дьаһал таһааран, саха тылын учууталларын сийиэһин ыытыахха диэн уопсастыбаннаһы кытта олус үчүгэйдик тэрийдилэр. Маннык тэрээһин сэдэх. Биһиги былаас өттүттэн улахан суолта уурулунна диэн үөрэбит.
— Туох түмүккэ кэллигит?
— Сийиэскэ мустубут дьонтон 300-тэн тахсата резолюцияҕа этии киллэрдэ диэтилэр. Уонча хонук иһигэр хамыыһыйа мустан, этиилэри бөлөхтөөн, сааһылаан, резолюцияны оҥорон таһаарыахтаах. Итиэннэ муус устар 12 күнүгэр дьоҥҥо тиийиэхтээх.
“Сайдыы” диэн саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай тэрилтэтэ баар буолла. Маҥнай ассоциация диэн баран, кэлин, уопсастыбаннай тэрилтэ тэрилиннэҕинэ, ордук көдьүүстээх буолууһу дуу диэн толкуйдаатыбыт. Бастакы тэрээһин мунньах ыытылынна. Манна 25 киһи сүрүннүүр сүбэҕэ киирдэ. Салайааччынан Ж.Ф.Барашкова, хос бэрэссэдээтэллэринэн мин уонна Саха гимназиятын учуутала Степан Олегович Ноев талылынныбыт.
Устаап быһыытынан толорор кэмитиэт ирдэнэр. Бэрэссэдээтэлинэн “Айыы кыһатын” саха тылын учуутала Александра Лукинична Попова буолла.
Уопсастыбаннай тэрилтэ сыала киэҥ. Итиннэ бүгүн чаас кэриҥэ мөккүһэн ыллыбыт. Ол өйдөнөр. Саха тылын учууталлара түмсүбэтэхпит быданнаабыт, хас биирдии киһи санаатын булгуччу этэн баран барыан баҕарар. Биһиги сүрүн санаабыт диэн – өрөспүүбүлүкэ саха тылын учууталларыгар профсойуустан, сэбиэттэртэн, түмсүүлэртэн ураты уопсастыбаннай күүс баар буолуохтаах диэн. Сийиэскэ этиллибит санааларга олоҕуран төрүт оҥостор. Устааппытын ылынныбыт, онно саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын эрэ буолбакка, өссө оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго, орто профессиональнай, үрдүк үөрэх кыһаларыгар, уопсайынан, оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтиини кытта сыһыаннаах тэрилтэлэри кытта бииргэ үлэлиир туһунан кэпсэттибит. Иккиһинэн, сийиэскэ кэлбит дьон саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын учууталын статуһун үрдэтиигэ, бэйэ-бэйэтин кытта алтыһар эйгэтин тэрийиигэ үлэлиэхпитин наада диэн санааларын эттилэр. Үлэлииргэ, сүрүннээн, киин куорат, чугастааҕы улуустар бэрэстэбиитэллэрэ киирдилэр. Ыам ыйыгар диэри киирбит этиилэри сааһылыыр, уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан регистрацияланар боппуруостарынан дьарыктаныахтаахпыт.
Дэлэгээттэр сийиэстэн элбэҕи күүтэллэрин, эрэнэллэрин этэллэр. Итиэннэ үс сылга биирдэ түмсэн, салгыы үлэлиир хайысханы тобулар ирдэнэр диэн баҕа санааларын биллэрдилэр. Далааһыннаах тэрээһин кэмигэр туох кэпсэтии тахсыбытын туһунан сиһилии хаһыат кэлэр нүөмэригэр ааҕыаххыт.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru