Аныгы сайдыылаах кэм күннэтэ киһи үөйбэтэх өттүттэн дьикти арыйыылары аҕалар. Аҕыйах хонуктааҕыта Швеция киин куоратыгар Стокгольмҥа баар Nordiska Museet устуоруйа мусуойа сыыппараламмыт (оцифровка) архыыбыттан биир экспонат ойуулаан суруйуута (описание) саха устуоруктарыгар өтөрүнэн буолбатах сүдү суолталаах арыйыы буолла.
Дьиҥэр, интэриниэт нөҥүө көстөр каталог таҥыллыбатаҕа буоллар, бу экспонаты Швеция мусуойун үлэһиттэриттэн атын киһи көрөрө саарбах этэ — үс үйэ тухары хаппахчыга сыппыт, мусуой экспозициятыгар тахсыбатах мал өссө биир оччо кэмҥэ күн сирин көрбөккө сытар кыахтаах этэ…
“ДЬОҤҤО КӨРДӨРБӨТ МӨЛТӨХ ТУРУКТААХ!”
Булумньу — 18 үйэ саҕаланыыта Швецияҕа тиийбит саха соно. Экспонат туһунан маннык чахчылар биллэллэр. 1722 сыллаахха Петер Шонстрём (Peter Schönström) диэн ааттаах Арассыыйаҕа билиэҥҥэ түбэһэн Соликамскай куоракка сыылкаҕа тиийэ сылдьыбыт учуонай Уппсала куорат университетыгар туттарбыт. “Тирииттэн тигиллибит дьахтар соно, араас дьүһүннээх тирии кыбытыктарынан уонна күөх өҥнөөх таҥаһынан киэргэтиилээх. Түүтэ бараммыт тириинэн бүрүллүбүт. Саһархайдыҥы кыһыл тирииттэн тигиллибит сон кытыыларынан, сиэхтэригэр уонна тигии суолларынан үрүҥ тириинэн, халлаан күөх өҥнөөх таҥаһынан киэргэммитэ аналлаах төгүрүк хайаҕастарынан көстөр. Санныларыгар халлаан күөх уонна кыһыл өҥнөөх быысыпкалаах. Аллараа кытыытынан уонна сиэхтэригэр кэтит, үрүҥ тирии бүүрүктээх. Ойоҕосторунан икки синньигэс сарыы баайыы быалардаах”.
Сон туругун туһунан маннык суруллубут: “Олус куһаҕан туруктаах. Кирдээх, тирии үрдүнэн үрүҥ бээтинэлэр бааллар (түүнүк?). Кытыыларынан хомуруччу хаппыт. Ону таһынан, быһа сиэниллибит дьөлөҕөстөр бааллар, иннин хаҥас өттүгэр улахан хайаҕас баар (чыс утуйах?), онон ис өттүгэр угуллубут халлаан күөх таҥас көстөр. Үөн сиэбит кыра дьөлөҕөстөрө бааллар. Таҥас дьүһүнэ сорох сиринэн өлбөөдүйбүт. Туруга киһини хомотор”.
Маны таһынан, харайарга сүбэ суруллубут: “Тымныы хоско. Билигин курдук атын Арктика таҥастарын кытта холбуу буолбакка, туспа долбуурга эбэтэр дьааһыкка сытыахтаах. Ол эрэн, туругуттан сылтаан, экспозицияҕа хаһан эмэтэ тахсара саарбах”.
Петер Шонстрём Швеция хоруола Карл XII аармыйатын састаабыгар Хотугу сэриигэ хотторон, Уралга утаарыллыбыт эписиэр. Хаайылла сылдьан, элбэх научнай үлэни ыыппыт, билигин биир дойдулаахтара кинини аатырбыт сир чинчийээччи Филипп Юхан Табберт фон Страленбергтан итэҕэһэ суох наукаҕа кылааттаах киһинэн ааҕаллар эбит.
“УҺУЛУЧЧУ ҮЧҮГЭЙ ТУРУКТААХ!”
Бу сон туһунан сурах социальнай ситимнэргэ тарҕаммытыгар, Саха сирин учуонайдара болҕомтолорун уурбуттара. Биир маҥнайгынан Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын институтун научнай үлэһитэ, устуорук Александра Прокопьева бу арыйыы туһунан киэҥ эйгэҕэ биллэрбитэ. Кинини кытта көрсөн, бу булумньу туһунан ыйыталастым.
— Александра Николаевна, Швецияҕа көстүбүт саха соно биһиэхэ туох суолталааҕый?
— Бастатан туран, итинник уһулуччу үчүгэй туруктаах 18 үйэтээҕи сон Саха сиригэр суоҕун кэриэтэ! Итинниккэ майгынныыр сону 1937 сыллаахха Семен Дьячковскай-Боло, Иван Новгородов уонна Михаил Ковынин Киис Тиэрбит диэн сиргэ мэҥэлэр биир уустарын төрүттээччи Аба Уос Дьорҕо дьиэ кэргэнэ көмүллэ сытар сириттэн булбуттара. Хомойуох иһин, Киис Тиэрбиккэ көстүбүт сон туруга соччото суох этэ, биһиэхэ аҕыйах кырадаһыннара эрэ тиийбиттэр. Ол сон толору көстүүтүн кинилэри кытта сылдьыспыт Михаил Носов уруһуйугар көрүөхпүтүн сөп. Тэҥнээн көрдөххө, икки сон моһуоннара олус майгыннаһар. Ол эбэтэр, өскөтүн баччааҥҥа диэри уруһуйга эрэ олоҕуран сылыктыыр эбит буоллахпытына, билигин 18 үйэҕэ сон хайдах тигиилээх буолар эбитин чопчу билэбит.
— Кырдьык, биир иистэнньэҥ инньэтинэн тигиллибит курдуктар дии!
— Ол эрэн, оннук буолбатах. Швецияҕа баар сон, суруллубукка итэҕэйдэххэ, 1722 сыллаахха эрэ тиийбит. Шонстрём хаһан, хантан булбута биллибэт, кини Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта саарбах, ол кэмҥэ кэлэ сылдьыбыт биллэр-көстөр дьон туһунан балай да үчүгэйдик билэбит. Уонна кини бэйэтин суруйууларыттан сылыктаатахха, Саха сирин үөрэтиинэн дьарыктамматах киһи. Онон кини муспут кэллиэксийэтэ ол кэм кыаҕынан өр кэм устата айаннаан тиийбит буолуон сөп. Оттон Аба Уос Дьорҕо быһа холоон 1680-1765 сылларга олоро сылдьыбыт диэн ааҕыллар. Ити чахчыларынан суоттаатахха, кырата 50 сыл кэриҥэ арыттаах оҥоһуктар буолуохтарын сөп. Уопсай көстүүлэрэ, кырдьык, олус майгынныыр эрээри, туһаныллыбыт матырыйааллара, тигии ньымата эмиэ уратылаахтар. Холобур, Киис Тиэрбиккэ көстүбүт таҥалай сон даба таҥас бүрүйүүлээх, оҕуруонан тиһиллибит оһуордаах, солко кыбытык киэргэллээх. Шонстрём илдьэ барбыт соно үксэ тириинэн тигиллибит, киэргэтиллибит. Халлаан күөх даба аналлаах хайаҕастар нөҥүө көстөн оһуор оҥороллор. Ол эбэтэр, Сэһэн Бололоох булбут сонноро арыый аныгы, элбэх тас дойдуттан аҕалыллыбыт матырыйаал туһаныылаах тигиллибит. Тигии ньымата эмиэ уустук соҕус.
— Швецияҕа баар сону хайдах эрэ манна аҕалыахха сөп буолуо дуо?
— Ити уустук ыйытыы. Бастатан туран, биири бэйэбититтэн ыйытыахтаахпыт — итинник сэдэх экспонаты биһиги харайар кыахтаахпыт дуо? Маннааҕы мусуойдар элбэх сыл устата фондохранилищелар кыһалҕаларын туһунан этэ сатыыллар. Дьиҥэр, ити Арассыыйа мусуойдарын барыларын иэдээннэрэ — баар экспонаттары харайыы дьыалата олус ыарахан турукка тиийэн турар. Былыргы экспонаттары харайыы судургу дьыала буолбатах, элбэх үбү, сыраны ирдиир уустук үлэ. Холобур, ити Швецияҕа сытар сон үс үйэ тухары хараллан кэлбит, 1939 сыллаахха Уппсала куораттан Стокгольмҥа көһөрүллүөҕүттэн ыла тыытыллыбакка сытар.
Аҥаардас итинник сон илэ баарын билии — биһиэхэ сүдү суолталаах арыйыы. Хайдах быһыылаахтык чинчийиини ыытар туһунан бары өттүттэн толкуйдаммыт былаанынан үлэлиэхтээхпит. Бу үлэҕэ элбэх араас хайысхалаах учуонайдар кыттыахтаахтар. Биһигини кэлэр сылларга элбэх, интэриэһинэй үлэ күүтэрин эрэнэбин.
ТҮМҮККЭ
Саха таҥаһа үйэлэр тухары уларыйар, бэйэтин кэмигэр сөп түбэһэр быһыыны-таһааны ылар. Ол эрэн, саха таҥаһа түҥ былыргыттан быстыбат ситимнээх. Холобур, 19 үйэҕэ үөдүйбүт таҥастан тигиллибит сон төһө даҕаны Европа омуктарын сонугар тас көстүүтүнэн майгынныырын иһин, тигиллибит ньымата кэлии оҥоһуктартан атын, сахаларга эрэ үөдүйбүт “якутско-ленский тип” диэн ааттанар туспа тигиинэн оҥоһуллубут.
Көстүбүт сон былыргы кэм “модатын” эрэ туһунан буолбакка, элбэҕи кэпсиэн сөп. Холобур, ити курдук уустук тигии баара уопсастыба үрдүк сайдыытын, араҥаларга арахсарын туоһулуур. Итинник уустук үлэни ылбыт киһи барыта оҥорбот, идэлээх иистэнньэҥнэр эрэ тигэр кыахтаахтар. Александра Николаевна кэпсииринэн, археологтар араас кэмҥэ хас даҕаны иистэнньэҥ дьахтар көмүүлэрин булбуттар. Бу булумньуларга көстүбүт маллартан сылыктаатахха, иистэнэр уус дьахталлар туспа идэлээх дьон буолаллара көстөр.
Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru