Шахтер күнэ – шахтердар Сэбиэскэй Сойуус саҕаттан бэлиэтиир идэлээх бырааһынньыктара. Россияҕа, Белоруссияҕа, Эстонияҕа, Казахстаҥҥа, Узбекистаҥҥа уонна Украинаҕа билигин даҕаны атырдьах ыйын бүтэһик өрөбүлүгэр бу күнү ылаллар.
Эһиил 70-с төгүл бэлиэтиэхтэрэ
Луганскай уобаласка шахтер Алексей Стаханов 1935 сыллаахха атырдьах ыйын 31 күнэ үүнэр түүнүгэр рекорд олохтообута: 5 чаас 35 мүнүүтэ устатыгар биир киһиэхэ көрүллэр үлэ нуорматын 14 төгүл куоһарбыта, ол эбэтэр 7 туонна оннугар 102 туонна таас чоҕу көйбүтэ. Бу сөҕүмэр көрдөрүү Стахановтыы үлэ төрдүн уурбута, норуот хаһаайыстыбатын салааларыгар Стаханов хамсааһына киэҥник тэнийбитэ.
Сэбиэскэй шахтердары үрдүк таһаарыылаах үлэҕэ көҕүлүүр туһуттан таас чох промышленноһын миниистирдэрэ Д.Г.Оник уонна А.Ф.Засядько этии киллэрэннэр, ССРС-ка бырааһынньык официальнайдык 1947 сыл балаҕан ыйын 10 күнүгэр бигэргэммитэ. Онтон эһиилигэр сыл саҥатыгар миниистир “Шахтер күнүн бырааһынньыгар бэлэмнэнии туһунан” бирикээс таһаарбытыгар олоҕуран, Шахтер күнүн 1948 сыл атырдьах ыйын 29 күнүгэр аан маҥнай бырааһынньыктаабыттара.
Ол бирикээскэ “бырааһынньыгы таас чох промышленноһын үлэһиттэрэ бары үлэҕэ ситиһиилээх уонна олох-дьаһах усулуобуйатын тупсаран көрсүөхтээхтэрэ” ыйыллыбыта. Ону тэҥэ үлэ дьиссипилиинэтин бөҕөргөтүүгэ миэрэлэр быһаарыллыбыттара, саҥа массыыналары үлэҕэ туһаныыга, шахталары тутууну уонна саҥалыы сөргүтүүнү суһалсытыыга болҕомто ууруллара этиллибитэ. Үлэҕэ уһулуччу көрдөрүүлэммит шахтердары наҕараадалыырга матырыйааллары бэлэмниир туһунан сорудах бэриллибитэ.
Дойдуга хайа дьыалата хайдаҕый?
Россияҕа сиртэн хостонуллар туһалаах баайы баһылыырга өссө XV үйэҕэ холоно сылдьыбыттар. Ол гынан баран, хайа дьыалата Улуу Бүөтүр ыраахтааҕы салайар кэмигэр эрэ олохтоохтук сайдыбыта. XVIII үйэ бүтүүтүгэр – XIX үйэ саҥатыгар таас чохтоох сирдэргэ 25 шахта арыллыбыта, олорго 436 тыһ. шахтер үлэлиирэ. Биллэн турар, барыта илии үлэтэ буолан, олус ыарахан этэ.
Сүүрбэһис үйэ үүммүтүгэр таас чоҕу хостооһун кээмэйэ биллэрдик улааппыта: 1860 сыллаахха 121 тыһ. туонна хостонуллар буоллаҕына, 1900 сылга 12 мөл. туоннаҕа тиийбитэ, онтон 13 сылынан үс төгүл үрдээн, 36 мөлүйүөҥҥэ диэри элбээбитэ. Сэбиэскэй былаас сылларыгар социализмы, коммунизмы тутар күрэстэһии күүрээнигэр олоҕуран, механизация күүскэ киллэриллэн, таас чох промышленноһа муҥутуурдук сайда сылдьыбыта. Онтон “уларыта тутуу” кэмигэр уота-күөһэ умулла сыһан баран (153 бөдөҥ тэрилтэ эстибитэ), Россияҕа иккис тыынын ылан үлэлиир. Дойдубут таас чоҕу таска таһаарыы кээмэйинэн 3-с миэстэҕэ сылдьар. Салааҕа 148 тыһ. киһи быһаччы үлэлиир, ону таһынан алтыһар салааларга 500 тыһ. үлэ миэстэтэ баар.
Таас чоҕу хостуур тэрилтэлэр бүтүн куораттары үбүлээн тутан олороллор. Россия үрдүнэн маннык 31 куораттаахпыт. Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ электроэнергия 50 бырыһыана таас чох күүһүнэн оҥоһуллар. Оттон дойду таһаҕаһын эргиирин 39 бырыһыанын шахтердар хостообут чохторо ылар. Таас чох хостонуллар куораттарыгар Шахтер күнүн сүрүн бырааһынньык быһыытынан ылаллар, сорохтор шахтердары чиэстээн куораттарын күнүн кытта бииргэ бэлиэтииллэр. Оттон Кемерово уобалаһыгар 2001 сыллаахтан саҕалаан Шахтер күнүн сыл аайы куораттарынан көһө сылдьан ылаллар. Быйыл Кузбасс шахтердара атырдьах ыйын 27 күнүгэр Междуреченскэйгэ түмсэн бырааһынньыктыыллар.
Чохтоох Нерюнгри сырдык күнэ
Саха сиригэр таас чох үөскэппит куората – Нерюнгри олохтоохторо Шахтер күнүн сыл аайы үрдүк таһымнаахтык бэлиэтээн аһараллар. Быйылгы Күнү Россияҕа таас чох хостоммута 295 уонна Саха сирин соҕуруу эҥээригэр таас чохтоох сири баһылааһын саҕаламмыта 65 сылларыгар анаатылар.
“Якутуголь” ХК АУо бырааһынньыктааҕы улахан дьаһалыгар СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Игорь Никифоров уонна Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ольга Балабкина тиийэн эҕэрдэлээтилэр. Үгэс курдук, идэлээх күн сиэрэ-туома таас чоҕу хостуур разрез бастакы дириэктэрэ Алексей Столыпин пааматынньыгын уонна Саха сирин чохтоох комплексын баһылааһыҥҥа өлбүт шахтердар кэриэстэригэр туруоруллубут стела аттыларыгар миитинтэн саҕаланна.
Онтон бырааһынньык кыттыылаахтара Нерюнгри куорат сүрүн уулуссаларынан сэлэлии хаамсан “Горняк” үрүттээх стадиоҥҥа тиийдилэр. Быйыл факелы уматар уонна илдьэр чиэс “Якутуголь” хампаанньа үлэһиттэригэр – “Нерюнгритааҕы” хайаны байытар фабрика слесара Александр Шаповаловка, автохолуонна начаалынньыга Андрей Поповка уонна экскаватор массыныыһа Сергей Казаковка тигистэ. Стадиоҥҥа ыытыллыбыт бырааһынньык өрөгөй түгэнигэр “Якутуголь” ХК 240 үлэһитэ наҕараада тутта.
Бу үөрүүлээх, сырдык күҥҥэ таас чоҕу хостуур хампаанньа салалтата Нерюнгри куоракка “Шахтер уолун кытта” скульптураны бэлэхтээтэ. Бу үйэлээх оҥоһук анал сакааһынан Каслинскайдааҕы собуокка кутуллан тахсыбыт. Шахтер күнэ Россия эстрадатын ырыаһыттара кыттыылаах улахан кэнсиэринэн доҕуһуолланна уонна бырааһынньыктааҕы салютунан түмүктэннэ.
Василий НИКИФОРОВ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru