Сэрии тулаайаҕа кыргыттар
Аҕа дойду улуу сэриитин дуораана үйэлэргэ умнуллубат. 1975 сыл сайыныгар Кыайыы 30 сылын параада Ытык-Күөлгэ пааркабытыгар буолбута. Ол параадка массыыналаах тэрилтэлэр сэрии бэтэрээннэрин тиэйэн кытыннарар буолбуттара.
Аҕам Неустроев Василий Васильевич –Баhылаас онно кыттарыгар, массыынатыгар иилэр транспараанын анаан «4 Алексеевтар» диэн суруктааҕы ылбыт этэ уонна ийэбитин «саллаат кыыhа» диэбититтэн миэхэ кырыктаах сэрии өйдөбүлэ хаһан да умнуллубаттык өтөн киирбитэ.
Саха норуотугар бэрт өрдөөҕүттэн уос номоҕо, норуот уоһуттан түһэрбэтэх сэһэнэ-сэппэнэ бобуулаах кэмҥэ сибигинэйэн, онтон «кимтэн да дьиксиммэккэ, куттаммакка аһаҕастык кэпсэтэр күүтүүлээх кэммит-кэрдиибит дьэ, илэ бэйэтинэн күөрэйэн кэлбиччэ, сэмээр сэһэргэһиэҕиң» диэн ыалым оҕонньор, Саха сиригэр биллэр-көстөр ааттаах-суоллаах ытык киһи, кыраайы үөрэтээччи Дьөгүөр Ондуруоһап эппитинэн кэпсээммин саҕалыым дуу.
Егор Дмитриевичтыын, бу сиртэн хара аттаныар диэри ыаллыы олорбуппут. Кэлин элбэҕи бичийэн, кинигэ бэчээттииригэр ийэбэр төрдүн-ууһун кэпсээн турардаах. Ийэм төгүрүк тулаайах киһи барахсан, баай ис хоһоонноох төрүттэрдээҕиттэн, бука, истэн, билэн астынаахтаатаҕа эбитэ буолуо дии саныыбын. Тоҕо эрэ, оччолорго, санаабар, кини бу сир үрдүгэр чороҥ соҕотох курдуга. Куруук аҕабынан эрэ аймах-уруу баар курдук этэ.
Былыр бэрт бардам, дохсун майгылаах, дуулаҕа баайдаах Байаҕантай Бахсыгыр диэн киҺи олорбут. Кини инитэ Саһыл Бытык баара эбитэ үһү. Атынан сүүрдүүгэ убайын кыайан кэбиһэн, үлтү кырбанан атах-балай куотар. Мэнээк сылдьан баран, Тааттаттан Саһыл Мөндүүкээни ойох ылар, үс уолланаллар. Саһыл Бытык эмиэ убайыттан Байаҕантай Бахсыгыртан куттанан, хоту Өймкөөңңө түһэн хаалар уонна баран аҕыйах сыл олоро түһэн баран, аны ойоҕун Саһыл Мөндүүкээни Кэдэрги Кээдьэй диэн эдэр киһиэхэ атыылаан кэбиһэр.
Дьонуң эмиэ үс уолланаллар. Дьэ, бу кинилэр улахан уолларыттан Тииһикээн Бөҕөттөн Дыгаһа төрүүр уонна улуу баай Оруоһуттары ууһатар.
Дыгаһа атаҕар кыанар, кус быһый эбит. Хас оҕону төрөппүтэ биллибэт. Ол гынан баран, уола Кырыытынай Уоһук икки кыыһы уонна Ороһу Баһылай диэн уолу төрөппүт. Дьэ, мантан ыла, Оруоһуттар ууһаан-тэнийэн бараллар, аар-саарга ааттара ааттанар.
Ороһу Баһылай Хайыкы Бүөтүр, Чолобуут Өлөксөй уонна Маҕан Маарыйа диэн оҕолору төрөтөр. Чолобуут Өлөксөй куорака киирэн, нууччаларга үөрэнэн суруксут бэрдэ, атаҕастаммыты көмүскэһээччи буолар. Кэпсиир дьоруойдарым хос-хос эһээлэрэ кини улахан уола Платон Оруоһун диэн араспаанньатын Алексеев диэн суруйтарар, Дьаакып диэн уолуттан Миитэрэй, киниттэн кыра Миитэрэй төрүүр.
Кыра Миитэрэй Сыылап мааны бэйэлэх Быллырыыттартан тѳрүттээх Софьяны ойох ылар, түөрт уолу күн сиригэр көрдөрөллөр. Бу дьонуҥ нус-хас олохтоох, үлэһит үтүөтэ, удьуордарын утумнаан кыаллар, дыгаһыйбыт, бөҕө, ыал киэнэ маанылара буолуталаан испиттэрэ баара…..
Күөх халлааҥҥа этиҥ сааллыбытыныы алдьархайдаах сэрии саҕаланар. Түөрт бырааттыы Алексеевтар Миитэрэйдээх Софья уолаттара утуу-субуу Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллан, иэримэ дьиэлэриттэн букатыннаахтык барыталаан испиттэрэ.
Аат сэриитэ атыйахтаах уу курдук үнтү ытыллан, сири-додйуну кыа хаанынан ытатан, түөрт бииргэ төрөөбүттэри эмиэ мэҥиэстэн, ийэлээх аҕаларын көмүскэлэрин уутун тохторбуттара. Баһылайдаах Дьөгүөр эдэркээн кэргэттэрин, иккилэригэр эрэ барбыт кырачаан кыргыттары Мария Васильевнаны уонна Анастасия Егоровнаны тулаайах хааллартаабыттара. Оо, туох ааттаах эт сүрэхтээх бу айылааҕы тулуйуо баарай?! Биир киһи ытыырын ытаан, биир киһи тулуйарын тулуйан, эт-тирии баранан, көмүс чыычаахтарын кэтэстэ-кэтэспитинэн бу аан дойдуттан Миитэрэйдээх Суопуйа арахсаахтаатахтара буолуо…
Уолаттар ийэлээх аҕаларыттан удьуордаан сахаҕа тэҥэ суох сырдык хааннаах, үрдүк сүүстээх, көнө муруннаах, билиҥҥинэн эттэххэ, кырасыабай уолаттар эбит. ТөҺөлөөх ыччаты тэнитиэхтэрэ хааллаҕай?!
Кэлин кыргыттар ийэлэрин батыһан аас-туор олохтоох да буоллаллар, аналларын көрсөн ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн олоҕу, удьуору салҕаабыттара.
Түөрт бырааттыы Алексеевтар ситэри олорботох олохторун, билигин үтүмэн үгүс ыччаттара салгыыллар.
Сэрии саҕаланыыта иккилэригэр эрэ барбыт кырачаан кыргыттар Мариялаах Анастасия сэрии тулаайахтара удьуордаан ылбыт кыайыгас-хотугас майгыларынан, эстибит ыалтан иккиэйэх да хааллаллар, сэрии ыар алдьархайын мэлдьэһэн, күн гынан көтүппүт көмүс чыычаахтара биһиги эһиэхэ сүһүөхтээх бэйэбит сүгүрүйэбит, хоолдьуктаах бэйэбит хоҥкуйабыт уонна эһээлэрбит, таайдарбыт фашистскай Германияны кытта сэриигэ дьоруойдуу охтубуттарын чиэһигэр киһи киһитэ буолабыт уонна буолуохпут диэн андаҕайабыт.
Билигин биhиги ийэбит Мария Васильевна Неустроева (Алексеева) аттыбытыгар баар. Иистэнньэҥ бэрдэ, сахалыы эттэххэ «хаамтарбат эрэ». Этэрбэс, бэргэhэ, тирии сон тигиитэ дэбигис киhи кыайбат уонна санаммат да дьарыыга. Биир сатабыла минньигэс ас астааhына. Биирдэ Госстрахха үлэлии сылдьан, собо балык тылын үтэhэлээн икки конфоркалаах электрическай плитка ылан турар. Баайыы уонна быысапка хото туттар дьарыга. Тапталлаах ийэбит барахсан алта оҕону ити араас сатабылларынан таҥыннаран, аһатан-сиэтэн улаатыннардаҕа.
Аҕабыт Неустроев Василий Васильевич баарына бастакы тимир көлөнү улууска сүүрдэн аҕалбыт, үйэтин тухары уhун суол айанньыт суоппара, этэргэ дылы дьиэҕэ хонор-хоноhо этэ буоллаҕа. Онон ийэбит бэйэтэ барыбытын бүүйэн-үүйэн киhи оҥортообута.
Билигин бииргэ төрөөбүттэр алтыан үрдүк үөрэҕи баhылаабыт дьоммут. Этэргэ диэри, эмиэ билиҥҥи үйэ ааттаах-суоллаах үлэ дьонобут, эбэлэрин сиэттэрэ «эбээ», сыдьааннара «эбэ хос» диэн минньигэстик ыҥырар, сыллатар дьон.
Мария Васильевна 40 сыл үлэ ыстаастаах, Миирнэй куоракка маҥнайгы алмаас хостонор кэмигэр үлэлии сылдьан ыал буолан, Тааттаҕа дойдутугар олохсуйар. Орто оскуоланы, бухгалтердар куурустарын бүтэрэн Гострахха уонна киин балыыһаҕа бэриниилээхтик, дьаныардаахтык үлэлээбитэ. Үлэ бэтэрээнэ, Ытык-Күөл нэилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.
Аввакумова Анастасия Егоровна биһиги ийэбит соҕотох хаан эдьиийэ. Кини бырааттыы Алексеевтартан, Егор кыыһа. Настаа 1950 сыллаахха Туора Күөллэри кытта субан сүөһү көрө Таатта Амматыгар киирэ сылдьан, Аввакумов Николай ВасильевиҺы көрсөн, билсэн 1951 сыллаахха ыал буолан, Чычымахха олохсуйар. Сопхуоска, кэлин маҕаһыыҥҥа уборщица, оҕо саадыгар, интэринээккэ үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыт. Сэрии тулаайаҕа Анастасия Егоровна бу сиргэ биир кыыс уонна алта уол оҕону бэлэхтээн, элбэх сиэн, хос сиэн тапталын билэн күн сириттэн арахсыбыта.
«Биир ыалтан үс саллаат» диэн Пестряков Егор Петрович уонна Горохов Семен Николаевич 2008 сыллаахха таҥан оӊорбут кинигэлэригэр дьоммут туhунан бу маннык кылгас бэлиэтээhин баара, кинилэр саллаат олохторун туоhута:
Алексеев Василий Дмитриевич, 1912 г.р, уроженец Жулейского наслега. Призван 10 августа 1941 г., погиб 11 января 1942 г. под Старой Руссой. Захоронен в деревне Подворье Старорусского района. Был женат.
Дочь –Мария. Ныне проживает в с. Ытык-Кюель, Таттиснкого р. Республика Саха(Якутия). Рядом с ней дети, множество внуков и правнуков.
Алексеев Егор Дмитриевич, 1913 г.р., уроженец Жулейского наслега. Призван 10 июля 1941 г., погиб 22 марта 1944 г. Место захоронения неизвестно.
Был женат. Дочь-Анастасия. Проживала в с. Чичимах, Таттинского р. Республики Саха (Якутия). Остались дети, внуки, правнуки.
Алексеев Николай Дмитриевич, 1917 г.р., уроженец Жулейского наслега. Холост. Призван 11 сентября 1941 г., умер от ран 29 мая 1944 г. ЭГ -3989 г. Лениногорск, Восточно-Казахстанской области. Захоронен в городском кладбище.
Алексеев Петр Дмитриевич, 1921 г.р. , уроженец Жулейского наслега. Холост. Призван 24 июня 1942 г., умер от болезни. Дата и место захоронения не установлено.
Дьэ, итинник, кылгас кэпсээн — түөрт бырааттыы Алексеевтар, Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ дьоруойдуу охтубут саллааттар тустарынан. Билигин кинилэр ааттарынан Ытык-Күѳл киинигэр уулусса тыргыллар. Туора-Күѳлгэ, тѳрѳѳбүт сирдэригэр, анал бэлиэ баар. Оскуола оҕолоро кинилэр тустарынан билэллэр, сэргииллэр, сэҥээрэллэр. Кыайыы 70 сылыгар испэктээк туруоран, ис сүрэхтэриттэн кыһаллан, олус үчүгэйдик оонньоон көрдөрөннөр, биһигини бука барыбытын улаханнык долгутан, үөрдэн тураллар.
Александра Прудецкая, Мария Васильевна Неустроева (Алексеева) иккис кыыһа
Таатта, Ытык Күөл