Сэрии буойуна — Горнай улууһун киэн туттуута

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии хорсун саллаата, эйэлээх олох бастыҥ салайааччыта, Горнай улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Николай Михайлович Абрамов быйыл төрөөбүтэ 100 сылын туолла.

Сэрии дьоруойун үрдүк аатын бүгүн Улуу Кыайыы күнүгэр «Эдэр саас» саайтка кини ыччаттара — оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ дорҕоонноохтук ааттаан ахталлар:
«Биһиги аҕабыт 1921 сыллаахха муус устар 15 күнүгэр төрөөбүтэ. Нэһилиэгэр биир бастакынан үөрэҕи ылбыт киһинэн буолар.
1937-1939 сс. ааҕар балаҕаҥҥа сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит.
1941 с. Аҕа дойду сэриитэ саҕаланаатын кытта, нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ И.П. Семенов фроҥҥа ыҥырыллан, үлэтин дьыалаларын харайа-уура сылдьар ыскаабын күлүүһүн, төгүрүк бэчээтин Сэбиэтин сэкирэтээригэр Н.М. Абрамовка, биһиги аҕабытыгар, туттарбыт. 1942 сыл от ыйын саҥатыгар эдэр салайааччыга аармыйаҕа ыҥырыы бэбиэскэтин туттарбыттар.
Өстөөҕү кытта сэриилэһэргэ анаммыт бэлэмнэниини ааһаат, 1943 сыл тохсунньу саҥатыгар гвардейскай дивизия 73-с полкатын 2-с пулеметнай ротатыгар иккис пулеметчигынан анаабыттар. Ленинград куораты Москваны кытта тимир суолунан ситимниир «Бологое» диэн ыстаансыйаны аҕабыт Николай Михайлович баар дивизията сэриилээн, өстөөхтөртөн босхолообуттар. Салгыы Калининскай уобалас устун үгүс дэриэбинэлэри, куораттары босхолуу-босхолуу, элбэх киһи, тиэхиньикэ сүтүктээх сэриилэһэр чаас иннин диэки сыҕарыйан испит. Онтон Селигер күөл үрдүгэр турар Осташков куораты босхолоот, биһиги аҕабыт сэриилэһэр чааһа Старай Русса диэки барбыт. Аҕабыт бэйэтэ суруйарынан, (“Саха сирэ” хаһыат 30.03.2006 с.) Новосельскай дэриэбинэни босхолооһуҥҥа бааһырбыт. “Үрдүк томтор үрдүгэр өстөөх бөҕөргөтүммүт ДЗОТ-а турара. Ардах курдук ыталлара. ДЗОТ-у хайаан да суох оҥорор сорук турбут. Биһиги отделениебытыгар анал бирикээс бэриллибитэ. Томтор кэтэҕинэн тахсан, ДЗОТ-у тааҥканы утарар гранатанан суох оҥорбуппут. Онно доҕотторум: “Эйигин маннык өрүү бойобуой доҕор гына сылдьыбыт киһи баар ини”, – диэн хайҕаабыттара”. Биһиги аҕабыт ити хорсун быһыытын иһин «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Бу киирсиигэ уҥа атаҕын буутун уҥуоҕун буулдьа үлтү көтөн ыараханнык бааһырбытын, тыылга байыаннай лазарекка илдьибиттэр.
Госпиталтан үтүөрээт, чааһыгар тиийбит. Онно 54-с стрелковай биригээдэҕэ пулеметчигынан сылдьан, ньиэмэс өстөөхтөрүн кытта сэриилэспит. Псковскай, Витебскай уобаластары, Латвия куоратын Даугавпилсы өстөөхтөртөн босхолооһуҥҥа хорсуннук сэриилэспит. Литва сиригэр аҕабытын 1-кы Прибалтийский фронт 43-с Аармыйатыгар 6-с туспа ротаҕа көһөрбүттэр. Бу «6-я отдельная рота ОКР «СМЕРШ» диэн контрразведка ротата эбит. Инньэ гынан, 1944 сылтан контрразведчигынан сылдьыбыт.
Сэрии кэмигэр «СМЕРШ» 6-с туспа ротатын сыала-соруга — өстөөх биһиги тыылбытыгар ыыппыт разведчиктарын билиэҥҥэ ылыы эбэтэр суох гыныы. Биһиги аҕабыт Н.М. Абрамов контрразведкаҕа сылдьан Литваны туораан, Илиҥҥи Пруссияҕа, ньиэмэс сиригэр киирэн, 1944 с. сааһыгар Неман өрүс үрдүгэр турар Тильзит куораты өстөөхтөн босхолоспут. Онтон сэриилэһэр чааһа Кенигсберг куорат хайысхатынан барбыт.
1945 сыл олунньутугар сэриилэһэ сылдьар чааһа Кенигсберг куораты төгүрүйбүт. Бу куорат көмүскэлигэр үс дойду – Сэбиэскэй Сойуус, АХШ, Англия сөмөлүөттэрэ муус устар 3 күнүн сарсыардатыгар чаастан ордук буомбалаабыттар. Ол кэнниттэн артиллерия, «Катюша» реактивнай снарядтара ыытыллыбыттар. Бу түмүгэр өстөөх күүстээх бөҕөргөтүнүүлэрин бүтэһиктээхтик урусхаллаабыттар. Онтон куоракка сэбиэскэй тааҥкалар, пехота сэриилэрэ тоҕо көтөн киирбиттэр. Дьэ бу эрэ кэнниттэн өстөөх бөҕөргөтүммүт бастакы лиинийэтин биһиги сэриилэрбит ылбыттар. Иккис күнүгэр Кенигсберг куораты босхолооһуҥҥа гражданскай нэһилиэнньэттэн элбэх киһи өлбүт. Манна киһи дьулайар, сөҕөр өлүүтэ-сүтүүтэ тахсыбыт. Кенигсберг куораты киэһэ хараҥа эрдэҕинэ аҕабыт Н.М.Абрамов сэриилэһэр чааһа ылбыт. Өстөөх күүһэ, сэрии иннинээҕи бойобуой өйө санаата, биллэ-көстө мөлтөөбүт. Польша сиригэр киирэр Гданьск диэн портовой куораты улахан утарсыыта суох биһиги сэриилэрбит өстөөхтөн босхолообуттар, онтон Польшаны туораан, Померанияҕа үктэммиттэр. Манна Гросс-Борн диэн ньиэмэс байыаннай куоратыгар аҕабытын көһө сылдьар полевой автооскуолаҕа ылбыттар. Бүтэрээт, ГАЗ-17 «полуторкаҕа», ЗИС мааркалаах массыыналарга суоппардаабыт. Онтон аҕабыт сэриилэһэр чааһа Одер өрүскэ чугаһаан истэҕинэ: «Сэрии бүттэ!» – диэн үөрүү-көтүү, салют бөҕө буолбут.
Биһиги аҕабыт Николай Михайлович Штеттин диэн куоракка 1946 с. ыам ыйыгар диэри оккуппационнай аармыйаҕа сылдьыбыт. Бу улуу сэриигэ биирдэ улаханнык бааһыран, бэйэтэ этэринэн, сурукка суруйарынан, «чэпчэкитик» бааһыран дойдутугар 1946 с. от ыйыгар кыайыы кынаттанан, этэҥҥэ эргиллэн кэлбит. Ол аата барыта 3 сыл уоттаах сэриигэ, 1 сыл байыаннай сулууспаҕа сылдьыбыт.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр хорсунун иһин «Аҕа дойду сэриитин» I-кы уонна II-с степеннээх уордьаннарынан, «За боевые заслуги», «За взятие Кенигсберга», «За победу над Германией» диэн В.И.Сталин мөссүөннээх мэтээлинэн өстөөх талабырдьыттарын утары сэриилэһэр бириэмэтигэр наҕараадаланар чиэскэ тиксибит.
1946 с. ыам ыйын 1 күнүгэр сэбиэскэй сэриилэр Хотугу группаларын главнокомандующайа, Сэбиэскэй Сойуус маршала Константин Рокоссовскай, сэбиэскэй сэриилэр Хотугу группаларын Байыаннай Сэбиэтин чилиэнэ генерал-лейтенант С.Шатилов илии баттааһыннаах бастакы Махтал суругун уонна Сэбиэскэй Аармыйа сэриилэрин командующайа, генерал-полковник Попов, Сэбиэскэй Аармыйа Байыаннай сэбиэтин чилиэнэ, генерал-майор Панков, Сэбиэскэй Аармыйа штабын начаалынньыга, генерал-майор Тетешкин илии баттааһыннардаах иккис Махтал суругун тутар чиэскэ тиксибитэ. Бу бастакы Махтал сурукка этиллэринэн, биһиги аҕабыт Н.М. Абрамов 2-с Белорусскай фроҥҥа ньиэмэс халабырдьыттарын утары харса суох, хорсуннук сэриилэспитин, хаста да Сэбиэскэй Сойуус Үрдүкү Главнокомандующайа, Генералиссимус, табаарыс Сталин махтал бирикээстэригэр бэлиэтээбитин ыйбыттар. Кэлин сэрииттэн эмсэҕэлээбит дойдутун олоҕун чөлүгэр түһэриигэ дьаныардаах, ахсаабат үлэтин, 30-тан тахса сылы быһа салайбыт Горнай оройуонунааҕы олох-дьаһах комбинатын улахан кэлэктиибин үлэтигэр, сатаан салайан, үрдүк ситиһиилэри хааччыйбытын, Аҕа дойду сэриитигэр харса суох, хорсуннук сэриилэһэн улуу Кыайыыны уһансыбытын иһин наҕараадаламмыт уордьаннарын, мэтээллэрин, бэлиэлэрин кэтэ сылдьар бинсээгин түөһүгэр астахха, миэстэ да хаалбатын курдуга.
Сэрии кэнниттэн Горнай оройуонугар дьонун-сэргэтин олохторо-дьаһахтара тупсарын туһугар олус кыһанан туран үлэлээбит. Аан бастаан оройуон сэбиэтигэр иниспиэктэринэн, төрөөбүт нэһилиэгэр холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Онтон оройуонун салалтата олох-дьаһах комбинатыгар дириэктэринэн анаабыт. Тэрилтэтигэр биэнсийэҕэ тахсыар диэри 30-тан тахса сыл үлэлээбит.
Биһиги аҕабыт Н.М. Абрамов ханна да үлэлээбитин иһин, тэрийэр талааннаах киһи буолан, эдэр ыччаты бэйэтигэр тардыбыт. Бу үлэлиир тэрилтэтигэр нэһилиэнньэҕэ араас көрүҥнээх-өрүттээх көмөнү оҥорорго араас сыахтары, салоннары арыйан үлэлэтэр. Ол курдук, оройуон нэһилиэнньэтигэр анаан атыыга кирпииччэ үктэтэр, уокка оттор саһаан бэлэмнэтэр. Атах таҥаһын тигиигэ, улларыыга, чаһыы өрөмүөнүгэр, хаартыскаҕа түһэриигэ, эр киһи уонна дьахтар парикмахерскайдарын тэрийэн үлэлэтиигэ, дьиэ малын-салын, дьиэ, хос ааннарын, араамаларын, холуодалары оҥорууга элбэх сыра-сылба барара эрэйиллэрэ. Аны бу таһынан нэһилиэнньэ тус сакааһынан үлэлиир иистэнэр сыах тэриллибитэ. Нэһилиэнньэ наадыйыытын толорор сыалтан тимиринэн уһанар сыах баар буолбута. Бу хайысхаларынан бары үлэни сатаан аттаран тэрийии тэрилтэ салайааччытыттан элбэх билиини, бары үлэһиттэри кытта сатаан уопсай тылы булууну, аны бу үлэ саҥа хайысхаларыгар үлэни толороругар элбэх матырыйааллары, саппаас чаастары көрдөөн булууга, өрөспүүбүлүкэ министиэристибэлэрин, тэрилтэлэрин, араас баазаларын салайааччыларын кытта кэпсэтиигэ улахан дипломатия ирдэнэрэ мэлдьэҕэ суоҕа. Дьэ, бу ирдэбиллэри барытын биһиги аҕабыт Н.М. Абрамов улахан тэрилтэ салайааччытын быһыытынан үрдүк таһымнаахтык толорон, үлэлээн кэлбитэ.
Манан сибээстээн бу үлэни барытын толорор инниттэн олох-дьаһах комбинатыгар оробуочайдарын ахсаанын 100-тэн таһаарбыта. Бу улахан кэлэктиибэ үлэтинэн-хамнаһынан оройуоҥҥа, кини сатаан салайбытын түмүгэр, социалистическай куоталаһыыга куруутун инники күөҥҥэ сылдьара. Салайар үлэтин улахан кэлэктиибэ аны хас куоталаһыы аайы үчүгэй үлэтинэн өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тахсар буолбута. Аны өрөспүүбүлүкэтээҕи миэбэли оҥорор фабриканы кытта (генеральнай дириэктэр В.Г.Павлов) дуогабарынан, баҕар, инникитин бу миэбэл фабрикатын филиала буолуохпут диэн, бөҕө тиит мас матырыйаалларын таҥастаан, бэлэмнээн биэрэрин тэрийбитэ. Бу түмүгэр өрөспүүбүлүкэ Дьокуускайдааҕы миэбэл фабрикатын улахан салайааччытын соруга олоххо киирэр кыахтанар. Горнайдааҕы промкомбинат миэбэльнэй фабрика дуогабардаспыт сорудаҕын хас ый аайы аһара толорон иһэрэ эмиэ улахан үөрүүлээх түгэн этэ. Маннык таһаарыылаах, үрдүк көрдөрүүлээх үлэтин оройуонун салалтата хас мунньах аайы аны кини аатын «улахан үлэ кэлэктиибин бастыҥ, үчүгэй салайааччыта» диэн холобур оҥостор буолбута.
Оройуон кииниттэн быраҕылла сытар локомобиль булан ылар уонна ону сотон-сууйан, оҕунуохтаан, туруоран, бэйэтэ механиктаан пилораманы үлэлэппит. Онтон бу тиэхиньикэнэн Горнай оройуонун киинигэр нэһилиэнньэ, ыаллар олорор дьиэлэригэр, тэрилтэлэр үлэлиир хонтуораларыгар 1951 с. ыам ыйын 1 күнүгэр «Ильич уотун» аан маҥнай биэрбит дьоннортон биирдэстэрэ кини буолар. Бу туһунан оччотооҕута Горнай оройуонун Исполкомун Сэбиэтин сэкирэтээрэ Афанасьев биһиги аҕабыт үлэтин киниискэтигэр илии баттаабыт.
Пилорамаҕа хаптаһын, былаахы хайыттаран, буруус бэрэбинэни эрбэттэрэн оройуоҥҥа тутуу түргэн тэтиминэн ыытылларын хааччыйбыт уонна ону ситиспит эмиэ биһиги аҕабыт Николай Михайлович Абрамов буолар. Үлэтигэр кини бу ситиһиилэрин бэлиэтээн Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадалаабыттар.
Биһиги аҕабыт Н.М.Абрамов салайар тэрилтэтин улахан кэлэктиибэ сыл аайы социалистическай куоталаһыыга бастаан Горнай оройуонун, Саха АССР көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамяларынан наҕараадаланар. Үчүгэй таһаарыылаах үлэтин иһин аҕабытын В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылын туолуутугар, производство бастыҥнарыгар бэриллэр «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэринэн наҕараадалаабыттар. Кини бу үлэтигэр кыайыылара социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа, пятилетка удаарынньыга, Саха сирэ Россияҕа холбоспута 350 сылыгар анаммыт бэлиэлэринэн бэлиэтэммит.
Тапталлаах кэргэнэ Наталья Васильевна Саввина эмиэ бу тэрилтэҕэ өр сылларга эҥкилэ суох үлэлээбит, улахан уопуттаах, элбэх сыллар усталарыгар социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа, хотуулаах үлэһит, эдэрдэр үлэҕэ настаабынньыктара ыарахан ыарыыттан ыалдьан эрдэ бу олохтон туораабыта. Ол да буоллар биһиги аҕабыт оҕолорун, күтүөттэрин көмөлөрүнэн, сүбэлэринэн санаатын түһэрбэтэҕэ, үлэтигэр тигинэччи ньир-бааччы үлэлии сылдьыбыта. Салайар кэлэктиибин үлэтин, кини оҥорон таһаарыытын хайдах гынан үрдэтиэхтээҕин, туруоруллубут былааны, социалистическай эбэһээтэлистибэни толорууга эдэр үлэһиттэригэр олус тирэҕирэрэ, кинилэр хас биирдии этиилэрин олус диэн үлэтигэр учуоттуура. Ол да иһин буоллаҕа, ханна да үлэлээбитин иһин салайар тэрилтэтин кэлэктиибин үлэтигэр тиэрдиллибит былааннарын, социалистический эбэһээтэлистибэлэрин биэнсийэҕэ тахсыар диэри, 30-тан тахса сыл, сороҕор aһapa толорон кэлбитэ. Дьэ, ол иһин кэлэктиибин бары үлэһиттэрин убаастабылларын, кинилэр билиниилэрин бу үлэлиирин тухары ыллаҕа. Үлэтигэр биир улахан уратыта диэн аҕабыт тэрилтэ салайааччытын быһыытынан-таһаатынан, саҥатынан олус кытаанах киһи курдук да көһүннэр, үлэһитэ хайдах усулуобуйаҕа олорорун, кэргэннээҕин, хас оҕолооҕун барытын билэрэ, ол ону үлэтигэр учуоттуура. Көмө көрдөспүт дьоҥҥо, үлэһиттэригэр бириэмэтигэр сөптөөх, наадалаах көмөнү оҥороро. Ол иһин үлэһит дьоно дириэктэрдэрин тылын быһа гымматтара, бириэмэни аахсыбакка туран үлэлииллэрэ, киниэхэ махтаналлара муҥура суоҕа. Бары үлэһиттэрэ тиэрдиллибит былааннарын, ылыммыт эбэһээтэлистибэлэрин толорор туһугар кыһаллаллара. Биһиги аҕабыт Н.М. Абрамов үлэлээбит тэрилтэтигэр, аата хас уларыйдаҕын аайы, солбуллубат дириэктэр дуоһунаһыгар партия Горнайдааҕы райкома, райсовета аныыллара. Үлэлиирин тухары ыччаты, эдэр дьону коммунистическайдыы тыыҥҥа, сиэр-майгы өттүнэн хайдах да үлэттэн толлон, чаҕыйан турбаттарын курдук иитэн, үөрэтэн-такайан аҕаллаҕа. Хас биирдии үлэһит төрөөбүт дойдутугар патриот буоларын хааччыйар сыаллаах элбэх өрүттээх иитэр үлэни ыыппыта билиҥҥи уустук олоххо махталлаах суол.
Оччотооҕуга үлэтин таһынан элбэх уопсастыбаннай үлэлэри оройуонугар толороро.
Аҕабыт Николай Михайлович уларыйбат, булгуруйбат санаалаах, кытаанах позициялаах салайааччы, иитээччи быһыытынан дьоҥҥо, норуокка биллэрэ. Оччолорго дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөтөр-иитэр үлэтин, элбэх туһалаах сүбэлэрин-амаларын иһин Горнай оройуонун дьоно-сэргэтэ олус диэн сөбүлээбитэ, туһалаах сүбэтигэр-аматыгар киниэхэ махтала улахана. Дьоно-сэргэтэ бэрээдэги, сокуону кэһиини таһаарбаттарын курдук сылдьалларыгар, үлэлииллэригэр, олороллоругар куруук үөрэ-көтө сүбэлиирэ.
Биһиги ийэлээх аҕабыт Наталья Васильевна уонна Николай Михайлович түөрт оҕону төрөтөн, иитэн, барыларын үөрэттэрэн уопсастыбаҕа туһалаах исписэлиистэр буолалларын хааччыйбыттара. 13 сиэн, 20-чэ хос сиэн тапталлаах эбэлэрин уонна эһэлэрин аатын, кинилэр биэрбит уонна иҥэрбит үрдүк сололорун, улахан эппиэттээх дуоһунастарын улахан үөрүүнэн, астынан туран туппуттара уонна ол дуоһунастарын чиэстээхтик толорбуттара.
Ити курдук, оҕолоро, күтүөттэрэ, кийиитэ, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ эһэлэрин, хос эһэлэрин, аҕаларын, Горнай улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Н.М. Абрамов Аҕа дойду сэриитигэр Улуу кыайыыны уһансыбытыттан, төрөөбүт Горнайын оройуонугар Бэрдьигэстээххэ 1951 с. ыам ыйын 1 күнүгэр бастакы “Ильич уотун” сандаардыбытыттан, дьоллоох олоҕу оҥорсубутуттан, оройуонугар олох-дьаһах комбината курдук уустук салаа сайдыытыгар дьоһун хамсааһыны таһааран, оройуонун социальнай-экономическай сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбитинэн, дьонугар-сэргэтигэр, аймахтарыгар ахсаабат кыһамньыны, көмөнү оҥорбутунан киэн тутталлар.

Елена ПОТОЦКАЯ Саха сирэ хаһыат, edersaas.ru