Таҥас өрөр станок
Биһиэхэ бүгүн Ньурбаттан К.Д.Уткин аатынан норуоттар доҕордоһууларын түмэлэ ыалдьыттыыр.
Дириэктэр Анна Туманова ааҕааччыларбытыгар анаан, түмэл сыаналаах уонна сэдэх эспэнээтин — таҥас өрөр станок туһунан кэпсээтэ.
Бу 1907 сыллаахха Иркутскай күбүөрүнэтиттэн Антоновкаҕа кэлбит Теленковтар дьиэ кэргэн маанылаах мала. Оччолорго станок бытархай чаастарын илдьэ кэлбиттэр уонна олохтоох сирдэрин булан баран, улаханын ситэрэн-хоторон, оҥорон биэрбиттэр. Маны сэргэ, биир куул көлөппүнэ сиэмэлээхтэрин ыһан үүннэрбиттэр. Онтон таҥас-сап, көбүөр, олбох өрбүттэр. Станогу хойукка диэри туттубуттар, билигин да үлэлэтэн көрүөххэ сөп диэн ыал ийэтэ түмэлгэ туттарарыгар эппит.
—-Саха сирин түмэллэригэр ханна да суох, бу — соҕотох, — диэн бэлиэтиир СӨ култууратын, СӨ муниципальнай сулууспатын туйгуна Анна Андреевна. Станогу түмэлгэ 1978 сыллаахха ыал ийэтэ Высоких-Теленкова Анастасия Егоровна биэрбит.
Түмэл пуондатыгар уопсайа 11 тыһыынчаттан тахса эспэнээт хараллан сытар. Манна ураты улахан балхах уонна курга иилинэр оҥоһук болҕомтону тардаллар.
Бу туһунан 2003-2018 сылларга түмэли сатабыллаахтык салайбыт, түмэл билим-чинчийэр салаатын салайар, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Борис Борисович Борисов сырдатта.
Ураты улахан балхах
—Ньурба улууһугар маһынан уһаныы олус сайдыбыт көрүҥ буолар. Ол курдук, балхах диэн кымыс иһэр иһит сүрүннээн Бүлүү бөлөх улуустарыгар хаалбыт.
Биһиги түмэлбитигэр Чуукаартан киирбит сүрдээх улахан кээмэйдээх балхах баар. Балхах 50 см. үрдүктээх, айаҕын кэтитэ 32 см. Өссө бу балхахтан арыый улахан Ньурбаҕа Мартыновтар диэн ыалга баарын билэбин. Чахчы модьу хатыҥтан чочуйан оҥоһуллубут иһит буолар.
Көмүс ат
—Саха кыыһа сүктэн барарыгар алтантан эбэтэр үрүҥ көмүстэн кутан, курдарыгар иилэр оҥоһуктара буолар. Кийиит миинэр атын (сорохтор этэллэринэн, кийиит бэйэтин) көрдөрөр. Мин билэрбинэн маннык эспэнээт өссө Өлөөн түмэлигэр баар. Оттон биһиги түмэлбитигэр икки маннык ат баар. Бу «Звериный стиль» диэн ааттанан, скифтэргэ киэҥник тарҕана сылдьыбыта биллэр. Оттон сахаларга 19-с үйэҕэ диэри тиийэн кэлбитэ биллэр. Ити эмиэ саха омуга дириҥ силистээх-мутуктаах, устуоруйалаах буоларбытын туоһулуур, — диир Борис Борисович.
Түмэл устуоруйатыттан
- 1970 сыллаахха кыраайы үөрэтээччи, култуура салаатын иниспиэктэрэ Ксенофонт Дмитриевич Уткин (кэлин академик, философия билимин дуоктара, история билимин хандьыдаата) Ньурба бөһүөлэгэр оройуоннааҕы кыраайы үөрэтэр түмэли тэрийэргэ туруорсар.
- 1974 сыллаахха ыам ыйын 28 күнүгэр ССКП Ленинскэй оройуоннааҕы кэмитиэтин бюрота «Ньурба бөһүөлэгэр кыраайы үөрэтэр түмэли тэрийии туһунан» уураах таһаарар.
- 1978 сыллаахха атырдьах ыйын 1 күнүгэр түмэл Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар устуоруйаларын уонна култуураларын холбоһуктаах судаарыстыбаннай түмэлин филиала буолар, Ньурбатааҕы норуоттар доҕордоһууларын түмэлэ диэн ааттанар. Онон бүтүн ССРС үрдүнэн төрдүһүнэн (Ташкент, Тбилиси уонна Кишинев кэнниттэн) судаарыстыбаннай норуоттар доҕордоһууларын түмэлэ буолар.
- Түмэл тэриллиэҕиттэн «Сэргэ» диэн устуоруйаны-кыраайы үөрэтии сурунаалын таһаарар. Бүлүү бөлөх оройуоннарын историктарын, кыраайы үөрэтээччилэрин чинчийиилэрэ, ыстатыйалара болҕомтону тардаллар.
- 1990 сыллаахха түмэлгэ, Бүлүү бөлөх улуустарыгар бастакынан, хартыына галереята арыллар. Манна Саха сирин худуоһунньуктарын, графиктарын 70-ча үлэлэрэ киирбитэ.
*Түмэли араас сылларга салайбыттара: тэрийээччи К.Д.Уткин, 1989 сыллаахха кини Дьокуускайга үлэлии барбытыгар үөрэнээччитэ Айталина Афанасьевна Захарова дириэктэринэн ананар. 1992-1994 сс. Алексеев Владимир Васильевич, 1994-2000 сс. Туманова Анна Андреевна, 2003-2018 сс. Борисов Борис Борисович дириэктэринэн ананан үлэлииллэр. 2018 с. олунньу ыйтан А.А.Туманова дириэктэрдиир. - Түмэл 1987 сылтан 2018 сылга диэри партия райкомун саахалланар туруктаах урукку дьиэтигэр үлэлээбитэ. 2018 с. урукку ювелирнай-кырыылыыр собуот дьиэтигэр көһөрүллүбүтэ. Дьиэ өрөмүөннэнэн, экспозицията аныгылыы ирдэбилинэн оҥоһуллан (дизайнер Л.О.Каган), 2020 с. балаҕан ыйын 26 күнүгэр аанын көрөөччүгэ арыйбыта.
Түмэл кэккэ ситиһиилэрэ
Манна түмэл 2015 сылтан саҕалаан ситиһиилэрин сороҕун билиһиннэрэбит:
- 2015 с. СӨ Бэрэсидьиэнэ олохтообут М.Ф.Габышев аатынан «Тыа сирин бастыҥ түмэлэ» бириэмийэ хаһаайына.
- Улуу Кыайыы 75 сылыгар өрөспүүбүлүкэ түмэллэрин икки ардыларыгар бэчээтинэй таһаарыы номинациятыгар II миэстэ.
- 2022 с. түмэл дириэктэрэ А.А.Туманова 2021 сыл түмүгүнэн «Бастыҥ үлэлээх түмэл үлэһитэ» анал ааты ылбыта.
Бэчээккэ бэлэмнээтилэр
Анна Туманова, Борис Борисов, Сардаана Баснаева.
Видео түмэл исписэлииһэ Александра Иннокентьева устуута.
Хаартыскалар түмэл тиксэриилэрэ