Сэдэх экспонаттар. Кэтэрдии атахтаах чороон уонна туоһахта анала (ВИДЕО)

Бөлөххө киир:

Саха АССР – 100, Арассыыйаҕа – норуоттар култуураларын үйэлээх баайын сылларынан, ааҕааччыларбытыгар анаан «Сэдэх экспонаттары» билиһиннэриини саҕалыыбыт.

Биһиги тоҕо маннык сырдатан, билиһиннэрэн суруйууну саҕалаатыбыт диир буоллахха, киһи төһө да баҕарбытын иһин, улуустары кэрийэ сылдьан түмэллэри барытын көрөрө кыаллыбат. Оттон музейга сонургуу, сэргии, кэрэхсии көрөрбүт-истэрбит олус элбэх.

Түмэл (музей) — өбүгэттэн хаалбыт, устуоруйа, култуура хаамыытын кэрэһилиир малы-салы түмэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ көрдөрөр, сырдатар. Биһиги музейдарга сылдьан уран тарбахтаах уустар ураты кэрэ оҥоһуктарын, мындыр толкуйдарынан үлэҕэ-хамнаска, булка-алка, олоххо-дьаһахха туттар тэриллэрин табыгастаах гына чочуйан таһаарбыт малларын-салларын сөҕө-махтайа көрөбүт.

Хаһыаппытыгар уонна саайтка Ем.Ярославскай аатынан хотугу норуоттар устуоруйаларын уонна култуураларын холбоһуктаах судаарыстыбаннай түмэлин этнографияҕа секторын сэбиэдиссэйэ Василий Васильевич Попов ыалдьыттыыр. Кини Чурапчы улууһугар Тимир Баппыкка үс кэтэрдии атахтаах (кэтэрдиллэр, уһуллар) 15-16 үйэни көрдөрөр чороон уонна туоһахта (археологическай хаһыыларга көстүтэлээбит тимиртэн, алтантан, уулаах үрүҥ көмүстэн оҥоһуллубут эмиэ ити кэмнэри кэрэһилиир дьулай сабыыларын) туһунан кэпсээтэ.

Үс кэтэрдии атахтаах чороон

Былыргы чороон ордубут үлтүркэйэ болҕомтону тардар. Бу этиллэринэн, 15-16-c үйэттэн хаалбыт, уһуллар, кэтэрдиллэр үс атахтаах.

—2005 сыллаахха Таатта улууһугар Баайаҕаҕа археологическай хаһыыга Үчүгэй (Улахан) алааска 17-с үйэтээҕи чороон көстүбүтэ. Бу чороон атахтара биир кэлимсэ мастан чочуллан тахсыбыт этилэр. Ити сыл Чурапчыга Болтоҥо нэһилиэгэр Тимир Баппыт диэн сиргэ эмиэ чороон көстүбүтэ. Бу Тааттаҕа көстүбүт чороонтон уратыта диэн атахтара уһуллаллар, кэтэрдиллэллэр эбит. Чинчийэн көрүү түмүгүнэн 15-16-с үйэни көрдөрөрө быһаарыллыбыта. Бу туһунан саха-француз эспэдииссийэ чилиэннэрэ итини эмиэ бигэргэтэллэр. Оттон чороону музейбыт реставратора Василий Егорович Протопопов үкчү гына чочуйан, чөлүгэр түһэрэн оҥорбута.

Манна даҕатан эттэххэ, 1941 сыллаахха Тимир Баппыттан чугас Ухаанньыйа алааска кыраайы үөрэтээччи, фольклор хомуйааччы Андрей Андреевич Саввин ампаартан туос сабыылаах чөмөхтөн түгэҕэ төгүрүк күөс иһити булар. Иһит иһигэр үс атах сылдьар. Бу иһити үтүгүннэрэн, маарыҥнатан Василий Николаевич Тагров (хотугу сир физико-техническэй кыһалҕаларын үөрэтэр-чинчийэр институт инженерэ) оҥорбута. Эмиэ үс атахтаах чорооҥҥо майгылыыр. Онон бу туой иһит уонна кэтэрдиллэр атахтаах чорооммут ситимнээхтэр, — диэн кэпсиир Василий Попов. Сиһилии бу видеоҕа көрүҥ.

Туоһахта анала

—Туоһахта былыр дьулай уонна орой харысхала эбит. Ону кыраайы үөрэтээччи А.А. Саввин хомуйан суруйуулара уонна археологическай матырыйааллар бигэргэтэллэр. Туоһахтаны алтантан, дьэстэн, уулаах үрүҥ көмүстэн оҥороллор эбит. Түүлээх (мааны) бэргэһэҕэ үс сиринэн тиһиллэр, икки кытыы уонна ортотунан баар үүттэринэн. Былыр өссө туоһахтаны тимиртэн оҥороллор эбит. Тимир туоһахта саха-французскай эспэдииссийэ Дьааҥы улууһугар Боруулаах нэһилиэгэр Баҕахтаахха эр киһи көмүүтүгэр көстүбүтэ, 2011 сыллаахха. Кэлин улам саха итэҕэлиттэн тэйии буолан, туоһахта сүүс киэргэлэ буолбут. Холобур, 12-15 см диаметрдаах туоһахта, хайдах даҕаны, бэргэһэ сүүһүгэр кыайан тиһиллибэт. Оттон 2006 с. Чурапчы улууһугар Хатылы аттыгар “Сэргэлээх” диэн сиргэ баай дьахтар көмүүтүгэр көстүбүт туоһахта диаметра 17 см. Инньэ гынан, былыр туоһахта дьулай уонна орой сабыыта буолара мөккүһүллүбэт. Археологическай хаһыыга туоһахта, дьулай сабыыта курдук, эр киһи уонна дьахтар бэргэһэтигэр тиһиллэрэ көстөр.

Дьулай, орой тоҕо харыстанарый? Былыр сахалар итэҕэллэринэн билии-көрүү, санаа-оноо, атын эйгэ дьайыыта оройгунан киирэр-тахсар. Өйө-санаата сиппит киһини: “Оройо дьэ аһыллыбыт» дииллэр. Ити үксүн сааһырбыт, олох араас күчүмэҕэйдэрин ааспыт киһиэхэ сыһыаннаах этии.

Туоһахтаны үксүн алтантан уонна уулаах үрүҥ көмүстэн оҥороллор, онтон Баҕахтаахха (Боруулаах, Дьааҥы улууһа) эр киһи көмүүтүгэр тимир

туоһахта көстүбүтэ, — диэн быһаарар. Сиһилии видеоҕа көрүҥ.

Бу курдук салгыы биир музейтан биир интэриэһинэй экспонаты кэпсээн, сырдатан иһиэхпит.

Сардаана Баснаева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыскалар: Ем.Ярославскай аатынан музейтан, В.Попов тиксэриилэрэ, ааптар түһэриилэрэ

Видеоҕа Евгений Петров устуута, монтаж Каролина Босикова.