Тимир үйэтээҕи боотур
Бүгүн биһиги ааҕааччыларбытыгар Хаҥаласка Г.В.Ксенофонтов аатынан улуустааҕы кыраайы үөрэтэр түмэл сүрүн исписэлииһэ Наталья Гаврильевна Тимофеева Хоруол тумуһуттан көстүбүт тимир үйэтээҕи боотур уонна «тыыннаах таас» («Каменная баба») туһунан кэпсээтэ.
Хоруол тумуһун кистэлэҥэ
— Хаҥалас улууһугар Покровскайга 1992 сыллаахха канализация коллекторын хаһыыга, Хоруол тумуһуттан Тимир үйэтээҕи боотур көмүүтэ көстүбүтэ. Ити кэмнэргэ музейы киэн туттар ытык киһибит, суруйааччы Павел Николаевич Харитонов-Ойуку салайара, — диэн саҕалыыр кэпсээнин түмэл сүрүн исписэлииһэ Наталья Тимофеева. — 2014 сыллаахха, музейбыт саҥа дьиэтэ аһылларын саҕана, Францияттан, Японияттан учуонайдар кэлэн үлэлээбиттэрэ. Радиоуглероднай ньыманан тимир үйэтээҕи киһи буоларын быһаарбыттара. Үөрэтэн көрүү түмүгүнэн 22-23 саастаах, уҥуоҕунан 156-160 см. тахса үрдүктээх диэн буолбута.
Кини боотур (буойун) буолара тугунан дакаастанарый? Илдьэ сылдьыбыт сэбин-сэбиргэлин барытын анаан тоһутан баран аттыгар укпуттар. Туттубут сэбин-сэбиргэлин уһуктара тимирэн, муостан, таастан чочуллубуттар. Куйаҕа тайах уҥуоҕуттан оҥоһуллубут.
Манна эбии киллэрдэххэ, Н.Н.Аржаков-Боло Уус «Былыргы былдьаһыктаах дьыллартан…» кинигэтигэр Хоруол тумуһун боотурун куйаҕын туһунан маннык бэлиэтээбитэ баар. «… Булумньу балайда хараллыбакка сыппыт, онон бүтүн муос куйах көмүүгэ сыппыта ыһыллан хаалбыт. Ол иһин Покровскай музейыгар билигин аҕыйах муос куйах туорумнара ордубута көрдөрүүгэ турар. … Кэтиттэриттэн сылыктаатахха, арааһа, кыыл илин атаҕын лаппаакытын уҥуоҕун кыһан оҥорбуттар. Үүттэриттэн көрдөххө, муос туорумнары куйах олоҕор — тирии түнэҕэ — иҥиир ситиинэн туттараллар. Маннык түнэ олоххо тиһиллэн оҥоһуллубут куйахтары ламинарнай быһыылаах куйах дииллэр» диэн суруйбута ситэрэн биэрэр.
Эмтээх «Тыыннаах таас»
(«Каменная баба»)
— Өссө биир дьикти экспонатынан Куллаты сириттэн көстүбүт таас буолар. Түөрт эр киһи бэрт нэһиилэ көтөҕөн киллэрбиттэрэ. Айылҕалаах дьон үөрэтэн баран, «тыыннаах таас» диэн быһаарбыттара. «Каменная баба» диэн эмиэ ааттыыллар. Киһи аурата балтараа миэтэрэ буоллаҕына, бу таас аурата үс аҥаар миэтэрэ. Итэҕэйэр дьон ыраахтан кытары тиийэн кэлэллэр. Үс аҥаар миэтэрэ тэйиччи олорон эмтэнэллэр. Ол гынан баран, манна оҕолору чугаһатымаҥ диэн сэрэппиттэрэ.
Өссө биир уратытынан, бу тааһы оҕо тардар таас дииллэр. Онно бэйэтэ туспа сиэрдээх-туомнаах. Маны сэргэ, биир айылҕалаах киһи тыҥаҕа үчүгэй эбит диэн бэлиэтээбитэ.
Көрөргүт курдук, таас быһыыта дьахтарга майгынныыр. Оттон аттыгар сымыыттар сыталларын курдук. Былыр, баҕар, сиэр-туом толороллоругар туттубуттара эбитэ дуу, эбэтэр айылҕа оҥорон, чочуйан таһаарбыта эбитэ дуу, — диэн кэпсиир.
Түмэл историятыттан
- 1962 сыллаахха Хаҥаласка, уруккута Орджоникидзевскай оройуонугар, Покровскай орто оскуолатын интэринээтин сэбиэдиссэйэ, учуутал, партийнай үлэһит, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ Семен Дмитриевич Иванов сүүрэн-көтөн, туруорсан музей тэриллэр.
- Музей 1912 сыллаахха тутуллубут амбулаторияҕа, Серго Орджоникидзе олорбут, үлэлээбит дьиэтигэр аһыллар. «Орджоникидзе музей-дьиэтэ» диэн ааттанар.
- 1993 сыллаахха музейга историк, этнограф Г.В.Ксенофонтов аата иҥэриллэр.
- СӨ норуодунай суруйааччыта, өр кэмҥэ дириэктэринэн үлэлээбит П.Н.Харитонов-Ойуку хас да сыл туруорсан, 2014 сыллаахха түмэл икки мэндиэмэннээх саҥа дьиэтэ тутуллубута. Оттон Серго Орджоникидзе музей-дьиэтэ 1975 с. архитектура пааматынньыга буолан турар.
- Г.В.Ксенофонтов аатынан улуустааҕы кыраайы үөрэтэр түмэл пуондатыгар күн бүгүн 6000-тан тахса экспонат баар. Итиэннэ тоҕус сүүстэн тахса пуондалаах Р.К.Захаров аатынан «Самыртай» музей-комплекса (филиал) Күөрдэмҥэ үлэлии турар.
- Маны таһынан, Чкалов сэлиэнньэтигэр Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэрин, Улахан Ааҥҥа Айыы Уола — Александр Самсонов, Сиинэҕэ дьаамсыктар олохторун-дьаһахтарын көрдөрөр, Тиит Арыы орто оскуолатын кыраайы үөрэтэр, А.В.Дмитриев аатынан Ой орто оскуолатын, Улахан Ааҥҥа нэһилиэк уонна Өктөм сиригэр (Чапаевоҕа) Хаҥалас улууһун үөрэҕириитин түмэллэрэ болҕомтону тардаллар.
Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Сардаана Баснаева уонна улуустааҕы кыраайы үөрэтэр түмэл сүрүн исписэлииһэ Наталья Тимофеева.
Сүрүн хаартыскаҕа: Хаҥаласка Г.В.Ксенофонтов аатынан улуустааҕы кыраайы үөрэтэр түмэл
Хаартыскалар: ааптар түһэриитэ, улуустааҕы кыраайы үөрэтэр түмэл тиксэриилэрэ.