Сэндиэлэ батаһа
Р.Г.Васильев аатынан Мэҥэ Хаҥалас улууһун кыраайы үөрэтэр түмэлэ тэриллибитэ 59 сыл буолла. Түмэл сүрүн пуондатыгар 13 022 экспонат баар.
Манна киһи сэргии, сөҕө-махтайа көрөрө элбэх. Холобур, Сэндиэлэ батаһын сэргэ, боруонсаттан кутуллан оҥоһуллубут сирэйдээх биһилэх болҕомтону тардар. Биһилэх сирэйигэр кэлин атаҕар турбут сылгы уонна хахай ойуулаах. Бу бэчээт быһыытынан эбэтэр биис баһылыгын анал бэлиэтэ буолуон сөп диэн түмэл үлэһиттэрэ этэллэр. Матта бөһүөлэгин чугаһыгар, Кулун Атах диэн алаастан, сүөһү иитиитинэн дьарыгырбыт сахалар олохторо 1990-с сыллар саҥаларыгар археологическай хаһыыга көстүбүт. История наукатын дуоктора Анатолий Игнатьевич Гоголев бу 14-16 үйэни хабарын ыйбыт.
Маны сэргэ, үһүйээн кэпсииринэн, Илин Хаҥалас улууһун 2-с Тыыллыма нэһилиэгиттэн силистээх-мутуктаах Михайлов-Тыҥырахтаах диэн улуу ойуун көрүүлэнэригэр кэтэр анал таҥаһа уонна онно туттуллар дүҥүрэ, былаайаҕа бааллар. 19-с үйэ бүтүүтэ, 20-с үйэ саҥата диэн быһаараллар.
Айылҕа салаатыгар баар мэкчиргэ чуучалата эмиэ туспа остуоруйалаах. 1990-с сыллар бүтүүлэригэр ол кэмҥэ Хараҕа олорбут СӨ норуотун маастара, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, дэгиттэр талааннаах Афанасий Викторович Бродников дьиэтин тэрээһэтигэр киирэн өлбүт мэкчиргэ атаҕар биһилэхтээх эбит. Онно “1928 сыл, Кытай” диэн бэлиэтэммитэ болҕомтону тардыбыт. Дэгиттэр талааннаах А.В.Бродников таксидермист идэтин баһылаабыт буолан, чуучала оҥорон үйэтиппит.
Оттон бүгүн, доҕоттор, эһиэхэ анаан РФ уопсай үөрэхтээһин бочуоттаах үлэһитэ, РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, элбэх кинигэ ааптара, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, кыраайы үөрэтээччи, Бүтэйдээх музейнай комплексын дириэктэрэ Константин Константинович Родионов Сэндиэлэ батаһын туһунан маннык кэпсиир:
— Таас үйэттэн тардыылаах Бүтэйдээх түҥ былыргы историята олус интириэһинэй. Саха сирин боруонса үйэтин кэнники саамай дьоһуннаах булумньута наукаҕа Сэндиэлэ батаһа диэнинэн киэҥник биллэр. Биһиги, бүтэйдээхтэр, батас диибит. 1984 сыллаахха күһүн оскуола үөрэнээччитэ Гоша Васильев сэлиэнньэни кытта сэргэстэһэ Сэндиэлэ диэн сиртэн хортуоппуй хомуйа сылдьан, хортуоппуйу хаһар анал тэрил таһаарбыт бэрт бөдөҥ боруонса батаһын булан ылбыта. История учуутала Алексей Николаевич Игнатьев биэрэн, бу батас күн бүгүн улууспут киин түмэлин саамай сыаналаах, эриэккэс экспоната.
Сэндиэлэ батаһын уопсай уһуна 74,5 см. Тутааҕа уонна биилээх өттө тус-туһунан кутуллан оҥоһуллубуттар. Онтун угар оҥоһуллубут хайаҕаска кылыһын туруору уган баран иһэрдэн кэбиспиттэр. Тас көстүүтүнэн сэбирдэххэ майгынныыр, икки өттүнэн биилээх. Үөрэппит исписэлиистэр суруйалларынан батас үрдүк хаачыстыбалаах боруонсаттан оҥоһуллубут. Хорҕолдьуну уонна алтаны таһынан 0,3% цинк, 0,1% сурьма, 0,5 % үрүҥ көмүс бааллар эбит. Оҥоһуутун олус уустук технологиятынан Хотугу Кытайга (Шансун күөл), Хотугу Кореяҕа (былыргы Чосон), Маньчжурияҕа көстүбүт батастарга майгынныыр. Саха сиригэр барыта биэс боруонса батас көстүбүтүттэн, икки эрдэтээҥҥилэр сүппүттэр. Кинилэртэн Сэндиэлэ батаһа Укулаан батаһынаан үкчүлэр. Археологтар түмүктэринэн Сэндиэлэ батаһын 2700-2800 сыл аннараа өттүгэр олохтоох уустар Амуртан, Забайкальеттан кэлбит сэрии сэбигэр үтүгүннэрэн оҥорбуттар. Арай, археолог Н.Д.Архипов эрэ эһэни бултуурга анаан оҥорбуттар диэн сабаҕалыыра. Үгүстэр суруйбуттарынан бу сэрии сэбэ уонна сирдьит былааһын бэлиэтэ. Дьэ, боруонса батастаах ханнык сэрииһит бииһэ биһиги Бүтэйдээхпитигэр тайаан, уһанан олорбутай? Бу биистэри уус мииллэр диэн ааттыыллар. Боруонса үйэ барыта Уус Миил (Усть Миль) култуурата дэнэр. Биһиги аҕа көлүөнэбит бултаан, оттоон бэркэ билэр сирэ. Онно археолог С.А.Федосеева маҥнайгынан боруонса үйэ баай стоянкатын (эрдэтээҥҥи дьон олохсуйбут сирин) арыйбыта уонна ааттаабыта. Уус Миил култууратыгар киирсээччилэр билиҥҥи дьүкээгирдэр төрүттэрэ. Сымыыкка майгынныыр араас туой иһити оҥостоллоро, таас тэриллээхтэрэ. Олохтоох омуктары баһыйан хоту үүрбүттэрэ. Аҕыйах ахсааннаах биистэргэ түмсэллэрэ. Сүрүн дьарыктара бултааһын. Дьахтар баһылыктааһына матриархат тохтоон, эр киһи баһылыктаан барар, патриархат. Тааска уруһуй сайдар, ойууннааһын үөскүүр.
Батас көстүбүт Сэндиэлэтэ дьиктитэ диэн, киһи-аймах үөскүөҕүттэн биир да кэрдиис кэми көтүппэккэ күн бүгүҥҥэ диэри манна олорор. Бу маннык науканан дакаастаммыт сир бүтүн Саха сиригэр соҕотох. Сэндиэлэ батаһа — Саха сирин боруонса үйэтин саамай дьоһуннаах булумньута.
Түмэл историятыттан
* Р.Г.Васильев аатынан Мэҥэ-Хаҥалас улууһун кыраайы үөрэтэр мусуойа 1963 сыллаахха уопсастыбаннай төрүккэ олоҕуран, ол кэмҥэ оройуон сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Мэҥэ Хаҥалас оройуонун бастакы Бочуоттаах гражданина Михаил Николаевич Гермогенов, култуура салаатын сэбиэдиссэйэ Степан Степанович Аржаков көҕүлээһиннэринэн, Майа орто оскуолатын энтузиаст учууталлара П.Н.Степанов, Л.Е.Егоров, Е.И.Сергучева уонна оҕолор хомуйбут экспонаттарынан таҥыллан тэриллибитэ.
* Бастаан «Революционнай, үлэ уонна бойобуой Албан аат»,»Үлэ уонна бойобуой Албан аат» диэн сурукка киирбитэ. Бириэмэ ирдэбилинэн СӨ Бырабыыталыстыбатын ыйааҕынан 2003 сылтан Мэҥэ Хаҥалас улууһун кыраайы үөрэтэр түмэлэ.
* Биэс экспозицияҕа 1000 курдук экспонат көрдөрүүгэ турар. Сүрүн экспозиция — саха норуотун төрүт дьарыга. Ону таһынан: айылҕа муннуга, археология, мэҥэ хаҥаластар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, Манчаары — саха норуотун номох буолбут дьоруойа, хартыына галереята үлэлииллэр.
* Түмэл 2007 сыл түмүгүнэн СӨ Бэрэсидьиэнэ олохтообут М.Ф.Габышев аатынан бириэмийэ хаһаайына. 2013, 2016 сылларга РФ тыһыынчаттан ордук нэһилиэнньэлээх сиргэ «Тыа сирин бастыҥ мусуойа» үрдүк ааты ылбыта, о.д.а. ситиһиилэрэ элбэх.
Видеоҕа Сэндиэлэ батаһын туһунан түмэл наукаҕа үлэһитэ Александр Эверстов кэпсиирин истэҕит. Аудиовизуальнай нэһилиэстибэ пуондатын исписэлииһэ Василий Шарин видеоҕа устуутун көрөҕүт.
QR кодунан эбэтэр «Эдэр саас» саайтка киирэн көрүөххүтүн, ааҕыаххытын сөп.
Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Сардаана Баснаева уонна Р.Г.Васильев аатынан Мэҥэ Хаҥаластааҕы кыраайы үөрэтэр түмэл исписэлиистэрэ.
Хаартыскалар уонна видео түмэл тиксэриилэрэ