Интеллектуальнай оонньуу норуоттар икки ардыларынааҕы билимҥэ үөрэнээччилэр кэмпириэнсийэ-куонкурустарын (Yakutia International Science Fair) кыттыылаахтара, өрөспүүбүлүкэ, дойду, аан дойду кэнэҕэһин учуонай буолуохтаах эдэр чинчийээччилэрэ бэйэлэрин бырайыактарын көрөөччүлэргэ уонна эспиэртэргэ билиһиннэрдилэр.
Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет естественнэй билимҥэ бакылтыаттарын куорпуһугар сарсыардаттан кэлии-барыы, хаамыы-сиимии үксээтэ. Оҕолор көмүскүүр бырайыактарын истиэндэлэринэн, былакааттарынан ылан кэбистилэр. Итиннэ — камералаах оператор, манна — диктофоннаах суруналыыс, онно — микрофоннаах репортер… Мин эмиэ “һуу”, бачча элбэхтэр дуо, диэн толкуйдуу түһээт (бу өссө сорохторо эрэ!), үрүксээкпиттэн диктофоммун ороон үлэлээбитинэн барабын. Ол быыһыгар: “Билигин ол эспиэртэн кэмэнтээрий ылыахпыт”, “бу интэриэһинэй бырайыактаах”, “ол чаҕылхай үөрэнээччилэрдээх салайааччы”… диэн ааһаллар.
Дьэ, күн талбыт бырайыага барыта баар. Сороҕор киһи, ама, итинник табыллар дуо, диэн санаан ылар.
В.П. Ларионов аатынан физика-тиэхиньиическэй лиссиэй 10-с кылааһын үөрэнээччитэ Лиза Копырина:
— “Бетон хаачыстыбатын полимернай эбиликтэри туһанан тупсарыы” диэн тиэмэлээх бырайыагынан кыттабын. Салайааччыбын Мария Васильевнаны кытта бетон оҥорбуппут. Салгыы анал камераҕа эспэримиэннээн көрбүппүт, Маҕанныыр суолга туруорбуппут. Маҥнай төһө сотулларын-сотуллубатын бэрэбиэркэлээбиппит, онтон Саха сирин ураты температуратын (+20 уонна -60) төһө тулуйарыгар бэрэбиэркэлээбиппит. Чахчы ордуга көһүннэ, онон бу бетон Саха сирин услуобуйатыгар туттууга сөп түбэһэр, — диэн кэпсиир.
Чурапчы гимназиятын физикаҕа учуутала, оҕолору билимҥэ дьарыктыыр Мария Хоютанованы өрөспүүбүлүкэҕэ билбэт педагог, бука, суоҕа буолуо. Үөрэнээччилэрэ өрүү миэстэлэһэллэр, мэлдьи интэриэһинэй тиэмэлэрдээх буолаллар. “Билигин мин салайыыбынан барыта 11 оҕо дьарыктанар.
Салайааччы быһыытынан ыйан-кэрдэн эрэ биэрэбин, уоннааҕытын оҕолор бэйэлэрэ чинчийэллэр, оҥороллор. Оҕо бэйэтэ үлэлээтэҕинэ, хаһыстаҕына интэриэс үөскүүр уонна тиэмэтэ болҕомтону тардар буолара ирдэнэр”, — диэн кылгастык кэпсиир.
Биир эмэ үөрэнээччигин кытта хаартыскаҕа түһэриэм, ханна баалларый диэн сирдэтэн тиийбиппит, били, умса түһэн баран эспиэрдэргэ көмүскээри бэлэмнэнэ олорор уол эбит.
—— Кэмпириэнсийэ-куонкуруска бэйэм билимҥэ практическай үлэбин аҕаллым. Бу тиэмэни алтыс кылаастан чинчийэбин. Судургутук быһаардахха, балык хатырыгыттан электричество таһаарабын. 6-7-с кылаастарга физика уруогун үчүгэйдик билбэт эрдэхпинэ, Саха сиригэр баар балык хатырыгын ылан биир өттүттэн фольганан баттыырбыт, онон элэктэриичэстибэ таһаарар этибит. Онтон 8-с кылаастан саҕалаан пленка оҥорор буолбуппут. Балык хатырыгар элбэх коллаген баар. Ол коллагентан бороһуогун ылан, салгыы пленка таһаарабыт. Алдьаммат, өр сылдьар, быдан күүстээх элэктэриичистибэни биэрэр буолар, быраактыка өттүнэн барыстаах. Фольга, хатырык эрэ ирдэнэр, — диэн Чурапчы гимназиятын 9-с кылааһын бүтэрбит Семен Платонов кэпсиир.
Семен бу үлэтинэн Москваҕа баран “Инникигэ хардыы”, “Открой в себе ученого” курдук улахан тэрээһиннэргэ, аатырбыт Сируска тиийэ кыттыбыт, үгүс ситиһиилэрдээх.
“Эдьийим Наина Платонова (билигин ХИФУ устудьуона) эмиэ чинчийиинэн дьарыктанара, 2018 сыллааҕы Интеллектуальнай оонньууга кыттан миэхэ бэрт элбэх кэпсээннээх тиийбитэ. Онтон саҕыллан мин эмиэ кыттыахпын баҕарбыт ыра санаам туолла. Ростовтан, Ставропольтан кэлбит оҕолору кытта билистим. Саха сирин чинчийиинэн дьарыктанар оҕолорун кытта тэрээһиннэргэ элбэхтик алтыһар буолан барыларын кэриэтэ билэттиибин. Усулуобуйа барыта баар, күҥҥэ биэстэ аһаталлар”, — диэн санаатын үллэстэр.
“Эврика” улуустааҕы гимназия 10-с кылааһын үөрэнээччитэ Саргы Наглы Өлүөхүмэ улууһун усулуобуйатыгар “борщевик рассеченный” үүнээйини чинчийэр. Салайааччыта – О.Ю. Рожкова.
— Бука, бу үүнээйи туһунан истэн аастаххыт буолуо. Куоракка эмиэ баар буолар, сыыс от быһыытынан экосистиэмэҕэ уонна киһи доруобуйатыгар буортулаах. Тустаах тиэмэни үөрэппитим иккис сыла, өрөспүүбүлүкэ, дойду араас научнай-практическай кэмпириэнсийэлэригэр кыттыбытым.
Интеллектуальнай оонньууну сэргээтим, араас аралдьытар, туһалаах тэрээһиннэрдээх, — диэн санаатын үллэстэр.
Ити курдук, кэмпириэнсийэ-куонкуруска араас хайысхаларынан сүүһүнэн оҕо кыттар. Тылтан, литэрэтиирэттэн саҕалаан робототехникаҕа тиийэ чинчийиилэр бааллар. Ким эрэ көннөрү сэбирдэхтэн кумааҕы оҥорор, ким эрэ тигээйи иитэн мүөт оҥоруутунан дьарыктанар. Бу оҕолор соруктара биир – дьоҥҥо туһалаах, судургу бырайыагы толкуйдаан таһаарыы.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru