СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Наталья Михалева-Сайа алтынньы 31 уонна сэтинньи 1 күннэригэр “Хоһоон уонна Хомуһун” айар киэһэтин куорат килбэйэр киинигэр “Сэттис халлаан” эрэстэрээҥҥэ ыытта.
edersaas.ru
“Үрдүк поэзияны уонна эрэстэрээни туох сибээстиэн сөбүй: аһыы-сии олорон киһи поэзия ис тыынын толору ылыныа, дууһатыгар киллэриэ, сүрэҕэр саһыарыа дуо?” – диэн бэйэлэригэр ыйытык биэрэр дьон эмиэ баара. Ону сэрэйбиттии, “Хоһоон уонна Хомуһун” айар киэһэ “буруйдааҕа” икки күн устата тоҕо анньан кэлбит дьоҥҥо “Сэттис халлаан” бырайыагын билиһиннэрдэ уонна айар киэһэтин поэзия «үрүҥ көмүс» түгэннэригэр төннөн ылыыттан саҕалаата. Наталья Михалева манна сыһыаран, Санкт Петербург куоракка “Бродячая собака” арт-кафеҕа сылдьыбыт дьоллооҕун, онно олорон оччотооҕу кэм тыынын ылбытын, хоһоон хомуһуннаах тыллара кутуллан кэлбиттэрин туһунан бэчээккэ сырдатан турардаах.
“Бродячая собака”
“Бродячая собака” литературнай-артистическай кабаре (арт-подвал) – “үрүҥ көмүс” үйэ култуурунай олоҕун биир киинэ этэ. Арт-подвал 1911-1915 сс. үлэлээбитэ. Манна араас театральнай туруоруулар, лиэксийэлэр, поэзия уонна музыка биэчэрдэрэ ыытыллаллара. Бэйиэттэр хоһооннорун аан бастаан манна ааҕаллара, музыкальнай пьесалары туруораллара. История кэрэһэлииринэн, арт-кафеҕа мустан, Анна Ахматова, Николай Гумилев, Владимир Маяковскай, Всеволод Мейерхольд, Алексей Толстой уо.д.а хоһооннорун истэллэрэ, сыаналыыллара. Бу историческай миэстэҕэ Саха сирин уопсастыбаннай деятелэ, бэйиэт Василий Никифоров-Күлүмнүүр 1913 с. “Баһылай Манчаары” поэматын аахпыта (кини мэтириэтэ баар). Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр кафе подвалын буомбаттан хорҕойор сир оҥорбуттара. Кэлин 2001 с. кафены уруккуттан турар миэстэтигэр чөлүгэр түһэрэн хос арыйбыттара. “Бродячая собака” арт-кафе историческай уобараһыгар майгынныыр уонна итинник ааттаах кафелар билигин Арассыыйа куораттарыгар бааллар . «Бродячая собака» кафеҕа литературнай уонна артистическай уобарастарын сөргүтэллэр.
“Сэттис халлаан”
Оттон “Сэттис халлаан” эрэстэрээн, төһө да «үрүҥ көмүс үйэ» арт-кафетын курдук быһаччы анала суоҕун да иһин, Иннокентий Тарбахов Светлана Львовалыын араас сонун сүүрээни киллэрэргэ кыһаллаллар, айар үлэһиттэри кытары алтыһыннарар киэһэлэри тэрийэллэр.
Екатерина уонна Алексей Егоровтар “Күһүҥҥү долгураҥ” ырыалара тыаһаабытын кэнниттэн Сайа уот кыһыл былаачыйалаах тахсан кэллэ (А.Ахматова арт-галереяҕа эмиэ уһун солкону нарын санныгар быраҕынан тахсан кэлэрин туһунан суруйуулары санаан ыллым).
– 1910-с сылларга култуура саамай күүрээннээх эйгэтин оҥорон таһаарбыт көлүөнэ, айар дьон “Бродячая собака” кафеҕа мустаннар, буһан-хатан, айымньыларын сүрэхтээн уонна алтыһан ааһаллара.
Арт-кафе ХХI үйэҕэ саҥаттан тэриллэн чөлүгэр түһэриллибитин кэннэ дьон-сэргэ остуол тула олорон, искусствоҕа бэриниилэрин көрдөрөллөр. Онтон биһиги “Сэттис халлаан” килэйбит-халайбыт саалатыгар олоробут, – диэн Сайа дьоро киэһэтин саҕалаата.
“Хоһоон уонна хомуһун”
– … Киһи аан бастаан тоҕо айарын-тутарын билбэккэ эрэ суруйар эбит. Суруйдаххына эрэ сатанар курдук сананаҕын, тугуҥ эрэ тахса сатыырын өйдүү сатаабакка да үлэлиигин, көмүөл мууһун курдук элбэх иэйиилэр мусталларын нэһиилэ ситэн ылан, чочуйан биэрэҕин. Хоһоон оннук эмискэ кэлэр эбит этэ. Онтон билигин: “Киһи хоһоону тоҕо суруйарый: олоҕун араас түгэннэрин чэпчэтээри дуу, дьарык гынаары дуу?” – диэн толкуйдуубун. Аан бастаан киһи хомуһуннаах тылы айбыт, онтон ол тыла судургутуйан испит, көннөрү кэпсэтиигэ кубулуйбут эбит. Дьэ, ол хомуһуну сүтэрэн баран, ол тылы, дорҕоону таба тута сатааммыт үйэбит тухары эрэйи көрөбүт дии саныыбын. Тыллары буккуйан, иннигэр-кэннигэр тутан, аптаах, хомуһуннаах хоһоону таһаардахпытына эрэ санаабыт ситэр. Дьэ, оннук дьоммут – бэйиэттэр. Мин санаабар, сүрэх, санаа уонна илбис кыттыспыт хоһоонноро дьиҥнээх хоһооннор быһыылаах, – диэн Сайа поэзия туһунан санааларын үллэһиннэ уонна үгүс хоһооннорун аахта.
“Ырыаттан, хоһоонтон долгуйар
Мин сахам бар дьонун таптыыбын,
Ол онтон истиҥник дьоллонор
Мин уйан туругу билэбин”.
Сүгүрүйээччилэр
Икки күн устата ыытыллыбыт хоһоон дьоро киэһэтин дьоһуннаах биэриилэринэн дьон-сэргэ биһирэбилин ылар Георгий Белоусов иилээн-саҕалаан ыытта. Сайа истиҥ дьүөгэлэрэ, ырыаһыттар Людмила Акимова—Сунтаар Күөрэгэйэ, Фатима Иванова-Дунаайа, Тамара Попова-Хадаана, Санита Ай, Олоҥхо тыйаатырын артыыһа Александр Дьячковскай-Саарын Н.Михалева уо.д.а. ааптардар тылларыгар ырыалары толордулар. СӨ үтүөлээх артыыската Феодосия Шахурдина Иван Гоголев тылларыгар, Алексей Калининскай матыыбыгар “Үчүгэй, үчүгэй” ырыатынан, кырдьык да, мустубут дьону сэттис халлааҥҥа көтүтэн ылла. Кини кыыһа, быйыл Юрий Башмет оркестрыгар талыллан киирбит Дария Шахурдина скрипка күүрээннээх оонньуутунан сөхтөрдө. Саха тыйаатырын артыыската, СӨ үтүөлээх артыыската Елизавета Потапова Сайа хоһооннорун, куруук буоларын курдук, ис иһиттэн иэйиилээхтик аахта.
Наталья Михалева бу киэһэ ааҕааччыларыныын, кини талааныгар сүгүрүйээччилэрдиин истиҥник алтыста. Ааҕааччылар ыйытыыларыгар сиһилии хоруйдаата, биктэриинэлэргэ эппиэттээбит уонна саамай интэриэһинэй боппуруостары биэрбит дьоҥҥо Иннокентий Тарбахов ырысыабынан оҥоһуллубут күөх ньургуһуннаах туорду бэлэх уунна. Ону сэргэ Сайа хоһооннорун өйтөн ааҕар дьон элбэҕэ биһирэттэ. Кинилэр истэригэр литэрэтиирэни сэҥээрээччилэр бөлөхтөрө (намнар) Сайа хоһоонноругар театральнай композицияны туруордулар. Александр Прибылых диэн сэргэх киһи поэтесса хас да хоһоонун өйтөн ааҕан, бастыҥ аатын ылла.
“Сэттис халлаан” ыалдьыттара Сайа кинигэлэрин атыылаһан, илии баттатан кэрэ кэһиилээх тарҕастылар.
Антонина Харитонова, Сайа талааныгар сүгүрүйээччи:
«Сайа айар дьоллоох, дьоро түһүлгэтигэр сылдьан дуоһуйууну, күүһү-уоҕу ыллым.
«Сэттис халлааҥҥа» кини айымньытыгар сүгүрүйээччилэр толору мустан, кыыспыт бэйэтин куолаһынан ааҕар хоһооннорун, тылбаастаабыт айымньыларын биир тыынынан иһиттилэр.
Хас остуол аайы үс алгыстаах чүмэчи уота умайда, сибэкки дьөрбөлөрө үөрэн-көтөн айымньы дьоро киэһэтин киэргэттилэр. Сайа хоһоонноругар суруллубут ырыа доҕуһуоллаах долгутуулаах үҥкүү-битии буолла. Саха омук инники туттар кэрэ киһитэ Сайа үтүөкэннээх, саҥалыы тыыннаах айар киэһэтэ үрдүк мэҥэ халлааҥҥа тиийэ дуорайда.
Инники айар үлэҥ саламалаах аартыга, сылаас алаадьылаах, дьол чороонугар толору кутуллубут көөнньө сылдьар кымыстаах айар талааныҥ салгыы сайда турдун. Кэрэ сэбэрэҕэр мэлдьи үөрүү кыыма олохсуйдун!».
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Оксана Гаврильева-Айсаана түһэриилэрэ