Сата дохсун олох

Саха автономиятын 100 сылын көрсө  

      Уот Субуруускай  төрөөбүтэ 125 сылыгар ананар

Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, историческай наука кандидата профессор Г.Г. Макаров Уот Субуруускай туһунан маннык суруйан үйэтиппитэ: “Я в течении более чем полувековой работы в архивах не обнаружил ни одного документа, показывающего его приказ или распоряжение о расстреле пленных и самоличное участие в расстрелах повстанцев и в пытках людей в ОГПУ.”

Субуруускайы кытта бииргэ сылдьыбыт кыһыл бартыһааннар кинини олус ытыктыыллара, кини дьаһалын мөккүөрэ суох дьулурҕатык толороллоро. Кинилэр сэрии үөрэҕэр хаһан да үөрэммэтэх, дьадаҥы ыалтан тахсыбыт, үгүстэрэ үөрэҕэ суох айылҕа оҕолоро этилэр. Гражданскай сэрии  биир саамай уустуга — утары киирсэн сэриилэһиитин таһынан, кэтэхтэн сойуолаһан, эмискэ уоран саба түһэн кыдыйсыылаах буолара. Улахан оруолу разведка үлэтэ ылара. Кыһыл бартыһааннар чуҥнаан, чинчийэн кэлэн баран Субуруускайга эттэхтэринэ, туох да тээтэҥнээһинэ суох, түргэнник дьаһал ылан, тута бараллара. Ол курдук бэйэтин дьонугар эрэнэрэ. Судургу, көнө сүрүннээх киһи этэ диэн ахталлар. Ол иһин кинини сойуолааһынтан  харыстыыллара, куруук сэргэх кулгаах, кыраҕы харах буолаллара. Нэһилиэнньэни кытта ыкса сибээстээхтик үлэлииллэрэ. Норуот кинилэри итэҕэйэрэ, төһө кыалларынан күүс-көмө буола сатыыллара.

Гражданскай сэрии түмүктэммитин кэннэ, 1927-1928 сс. саһа сылдьар баандалар тобохторун тутууга ОГПУ Саха сиринээҕи оһуобай этэрээтин сэриилэрэ диэн ааттаммыт, Чурапчы сыыдам сырыылаах этэрээтин тэрийбиттэрэ. “Бартыһааннар өргө диэри, холкуостар тэриллиэхтэригэр диэри буоллаҕа буолуо, сааларын-сэптэрин туттарбакка, казактар курдук сайыҥҥы кэмҥэ хаһаайыстыбаларыгар оттоон-мастаан баран, кыһынын байыаннай таҥастарын-саптарын кэтэн, ыстыыктаах саалаах, аттаах, күһүҥҥү муҥхаҕа сылдьар буолаллара”, — диэн ахталларын туһунан Э.А. Кузьмин суруйбут. Ыҥырдахтарына түргэнник хомуллан бараллар  эбит.

              Уот Субуруускай дружината

Кузьмин Василий Григорьевич-Туман (1878-1968сс.) Туман Баһылай гражданскай сэрии кэмигэр 1922 сыллаахха тохсунньу 15 күнүгэр Субуруускай дружинатыгар киирбит. Субуруускай 5 саастааҕар ийэтин кэргэн ылбыта. Онон ииппит аҕата буолар.

1923 сыллаахха Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ земпредел хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир.

1929 с. Мыык Харбалатыгар кини   9 ыалтан “Туску” диэн холбоһон үлэлиир табаарыстыба тэрийбит. Кинилэр материальнай да, хаһаайыстыбаннай да өртүнэн тиийиммэт-түгэммэт буолан, судаарыстыбаттан харчы иэс ылан булуук, тимир тараах, сиэмэ бурдук атыылаһан, үлэлээн барбыттар. Нөҥүө сыл ыам ыйыгар В.Г.Кузьмин-Туман тыа хаһаайыстыбатын артыалын тэрийбит. Артыалларын “Кыһыл бартыһаан” диэн ааттаабыттара.

Парфенов Иван Иванович (1900-1947 сс) 1921 с. алтынньы ыйга баҕа өттүнэн саҥа тэриллибит кыһыл дружинаҕа киирэн, салгыы Кыһыл Армия этэрээтигэр 1925 с. диэри сылдьыбыт.

Этэрээккэ үөрэхтээх И. Парфенов тылбаасчыт, суруксут уонна байыастар ортолоругар политрук этэ. 1922 с. сааһыгар Саха сиригэр киэҥник сураҕырбыт Тулагы, Киллэм уонна Төхтүр хаан тохтуулаах кыргыһыыларыгар илиитигэр саа-саадах тутан сэриилэспитэ.  Пепеляев генерал баандатын утары охсуһуу сылларыгар ГПУ этэрээтигэр разведчигынан киирсэн, Ракитин генерал баандатын Чурапчыттан Таатта Уолбатыгар диэри эккирэтиспитэ, үрүҥ бандьыыттар разведкалыыр этэрээттэрин кытта тоһуурга түбэсиһэн, ытыалаһыыларга кыттыбыта. Бу сылларга, сэриилэр быыстарыгар, улууска салайар үлэлэргэ сылдьыбыта. Партия окружкома  1930 с. сайыныгар Москваҕа  Сталин аатынан үлэһиттэр партийнай каадырдары бэлэмниир Коммунистическай университеттарыгар ыытар. 1933 с. университеты туйгуннук бүтэрэн,  дойдутугар Чурапчыга партия  райкомун сэкэритээринэн быыбарданан, үлэлии кэлэр. 1938 с. саҥатыгар БСК (б)  обкомун инструкторынан ананар. 1941 с. САССР Верховнай Сэбиэтин Президиумун отделларыгар үлэлээбит. Өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах персональнай пенсионер И.И. Парфенов 1947 с. сэллик ыарыыттан өлбүт.

Собакин Константин Федорович(1898-1961 сс)

Бэйэтин кыанар, сылбырҕа киhи этэ. Уот Субуруускай дружинатыгар  сэбиэт былааhын иhин охсуhуу актыыбынай байыаhынан (1921–1925с.с.) сылдьыбыт.

Артыаллар саҥа тэриллиилэригэр сылгытын, уонча сүөhүтүн холбоон, бастакынан киирбит. «Кыhыл бартыһаан» артыал  кэлин холкуос буолбут.  1942 сыл сайыныгар Аҕа дойду  сэриитигэр ыҥырыллыбыт. Онно үлэ фронугар түбэспит, улаханнык ыалдьан, госпитальга эмтэнэн баран, 1944 сыллаахха дойдутугар кэлбит. Онтон 1945 сыллаахха Японияны утары сэриигэ ынырыллар эрээри, Кыайыы буолан, төннөн кэлэн, үлэ үөhүгэр үктэнэр. Кини кэргэнинээн өр сылларга үрэх бастарынан сүөhү көрөн, оттоон — мастаан, уhун түбүктээх  олоҕунан олорбута.

Аржаков Иван Николаевич (1896-1972 сс)

Чурапчыга кыһылларга ат тутааччы уол буола сылдьыбыт.  Онно кини аймаҕа Дмитрий Николаевич Аржаков (Холо Суох)  Н.Д.Субуруускайы кытта бииргэ баар кэмэ эбит. Кини  сүбэтинэн Уйбаан этэрээккэ

киирэр. Ол сылдьан, сэриилэспитин туһунан мээнэ кэпсээн ыһа-тоҕо сылдьыбат, сэмэй киһи,  хата, ол оннугар Иван Строд,  Ефим Курашов уонна Карл Байкалов туһунан сэһэргиир идэлээҕэ. “Сэриигэ нууччалар олус эрэллээхтэрин, доҕотторун туһугар өлөллөрүн да кэрэйбэттэрин астынан кэпсиирэ”, —диэн төрөппүт оҕото, суруналыыс Михаил Иванович Аржаков ахтар.

Иванов Николай Матвеевич (Мапыак Уола. 1902-1968 сс) Ийэтэ өлөн, аҕатынаан иккиэйэх хаалан, абаҕатыгар Өлөксөй Сиидэрэпкэ сыстан улааппыта.

Үөрэҕэ да суох буоллар, Сэбиэскэй  былаас туругурарын туһугар кыттыыны ылбыта. Н.Д.Субуруускай этэрээтигэр байыаһынан  сылдьыбыта. “Кыһыл бартыһаан” холкуос тэриллиэҕиттэн бэрэссэдээтэли солбуйааччынан,  бырабылыанньа уонна ревизионнай хамыыһыйа чилиэнинэн талыллан, үлэлээбитэ. Кэлин сылгыһыттаабыта. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр хас да атыыр үөрүн Амма өрүс уҥуор Кэниэдэ үрэҕэр таһааран, икки сыл устата соҕотоҕун көрөн кыстаппыт. Онно биир да төбөнү сүтэрбэккэ, 100% төрүөҕү ылан, сүрдээх үчүгэйдик сыл таһаартаабыт.

Куличкин  Еримей Григорьевич(1896 -1984 сс)

Кини бэлитиичэскэй өйө-санаата ситиитигэр улахан олугу Чурапчыга ыытыллыбыт 10 улуус дьадаҥыларын мунньаҕа уурбута.

1921 с. саа-саадах тутан, гражданскай сэриигэ олохтоох  бойобуой дружинаҕа киирэн, Абаҕаны, Чапчылҕаны босхолооһуҥҥа, онтон 1922 с. ахсынньытыгар Котрус этэрээтин кытта холбоһоннор, Киллэмҥэ, Төхтүргэ кыргыһыыга, салгыы Панкратов этэрээтигэр баҕа өттүнэн киирсэн, сэттэ ый осадаҕа олорон, Верхоянскайы обороналааһыҥҥа, онтон кэлин Коробейников, Артемьев уонна Боссоойко баандаларын эһиигэ кыттыбыта. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 1943 с. Японскай милитаристары үлтүрүтүүгэ тылланан барбыта. Сэрииттэн кэлээт, Аммаҕа партия райкомун инструкторынан уо.д.а. эппиэттээх үлэлэргэ сылдьыбыта. Өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах персональнай пенсионер буолбута.

Дьячковскай Дмитрий Михайлович-1921 с. Сулҕаччы начаалынай оскуолатын 3-с кылааһын бүтэрбитэ. Бу сыл хомсомуолга киирэр.

Алтынньыттан Кэрэбиэнньикэп баандатын утары дружина чилиэнэ. 1925-1927сс. Субуруускай хамандыырдаах ОГПУ сэриилэрин кэккэтигэр сылдьан, Артемьев, Боссоойко баандаларын эһиигэ кыттыбыт.

Степанов Николай Афанасьевич, Одьулуун, Чакыр. Кинини Каратаев этэрээтигэр ыыталлар.

Мархатааҕы сэриигэ бааһырар. Биир ый эмтэнэн, Тулагы-Киллэм уонна Никольскай кырыктаах кыргыһыыларыгар сэриилэһэр. Салгыы Верхоянскай куораты босхолооһуҥҥа кыттыыны ылар.

ХХХ

“Субуруускайы истиҥник саныыбын, сүгүрүйэбин” —диэбит Роман Ксенофонтович Быттыров “1924 с. Биһи Таатталар кыһыл этэрээппит Чурапчы этэрээтигэр холбоспута. Онно  кэлээт суостаах-суодаллаах Уот Субуруускай хамандыыр үһү диэн кэпсээни бастаан салла, дьулайа истибитим. Онтукам Субуруускайым —туруору кыргыллыбыт баттахтаах, томтоҕор сирэйдээх, уоттаах сытыы харахтаах, хара бытыктаах, саар-тэгил ортону үрдүнэн уҥуохтаах, кэтит сарыннаах, бөдөҥ саҥалаах киһи эбит этэ. Кини киһини мөҕө-ыххайа, күөмэйин соното сылдьарын истибэтэҕим, суоһуран-суодалланан силбиэтэнэрин билбэтэҕим. Сүрдээҕин да омуннууллар эбит, түһэрэн кэпсииллэрэ сүрүн!, — дии санаабытым”. Субуруускай лоп — бааччы саҥаран, судургутук быһааран, өйдөтө-үөрэтэ, кэпсии-ипсии сылдьара. Этэрээт эйэлээх, түмсүүлээх буолуохтаах. Нуучча, саха диэн араарсыбакка, биир соругу толорорбутун умнуо суохтаахпыт. Нуучча дьоно биһиэхэ көмөлөһө кэлбиттэрин сөпкө өйдүөхтээхпит. Кинилэр тулуурдарыгар, кыайыгастарыгар, хорсуннарыгар үөрэниэхтээхпит диирэ. Субуруускай саллааттарын наһаа таптыыра, кинилэргэ эрэнэрэ, тирэнэрэ. Үрүҥ баанданы урусхаллааһыҥҥа,  бэриннэриигэ Илин эҥэргэ быһаарыылаах күүс этэ. 1925 с. Соморсун Арыылааҕар Боссоойко баандатын кытта сэриилэспиппит. Бэринэргэ күһэллибиттэрэ, сааларын, сэптэрин ууран биэртэрэ. Ити кэнниттэн ыам ыйын ортотун диэки П.Карамзин, З.Макаров, Кыра Саввин хамандыырдаах Америка, Япония сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыммыт үрүҥ этэрээтин бэриннэрбиппит. Бэс ыйын 1 күнүгэр сэптэрин-сэбиргэллэрин Чөркөөххө киллэрэн ууран  биэртэрэ”, — диэн ахтыбыт.

Сүрүн хаартыскаҕа: Н.Д.Субуруускай кыһыл дружината. Тураллар хаҥастан уҥа:

1. Яковлев П.Г.
2. Илларионов В.
3. Миронов Н.С.
4. Яковлев М.Д.
5. Миронов В.С.
6. Федоров В
7. Филиппов В.
8. Доҕордуров В.А.

Иккис эрээккэ олороллор хаҥастан уҥа:

1. Бушков Е.И.
2. Новгородов Я.З.
3. Субуруускай Н.Д.
4. Кононов И.И.
5. Яковлев С.С.-Эрилик Эристиин
6. Чепалов В.И.

Бастакы эрээккэ олороллор хаҥастан уҥа:

1. Митрофанов И.Д.
2. Неустроев И.Н.
3. Саввин С.А.-Күн Дьирибинэ
4. Аржаков Д.Н.
5. Собакин С.Т.
6. Пудов Г.Е.

(Матырыйааллар “Сата дохсун олох” кинигэттэн, Хатылы нэһилиэгин кинигэлэриттэн ылылынна).

                                       Мария ГЕРАСИМОВА — СЭҤЭЭРЭ.

                                                                                  Чурапчы.