СӨ Суруйааччыларын, РФ Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ Валериан Николаев «Доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр үрдүк көрдөрүүлээх үлэлэрин иһин наҕараадаланаллар…» кинигэтэ Дьокуускай «Дани-Алмас» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн таҕыста.
Бу саҥа кинигэҕэ доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр таһаарыылаах үлэлэрин иһин САССР үрдүкү наҕараадатынан — «SASSR XV сыла» түөскэ кэтэр бэлиэнэн наҕараадаламмыт эмп тэрилтэлэрин үлэһиттэрин туһунан кэпсэнэр.
«SASSR XV сыла» бэлиэни оҥорууну көҕүлээбит, тэрийбит, быһаччы кыттыбыт оччотооҕу САССР үрдүкү салалтатын үлэһиттэрэ кинигэҕэ дьоһун миэстэни ылаллар. Кинилэр — биллэр-көстөр судаарыстыбаннай диэйэтэллэр, дойдуларын патриоттара, бэйэлэрин кэмнэрин чаҕылхай бэрэстэбиитэллэрэ репрессияҕа түбэһэн, ыар дьылҕаламмыттара.
История кэрэһилииринэн, Саха сиригэр автономия 15 сылын үрдүк таһымнаахтык бэлиэтиир дьаһал чэрчитинэн 1937 сыллаахха муус устар 13 күнүгэр Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин президиумун 14 нүөмэрдээх «Түөскэ кэтэр «SASSR 15 сыла» бэлиэни оҥоруу уонна онон наҕараадалааһын бэрээдэгин туһунан» диэн уурааҕа тахсыбыт.
Түөскэ кэтэр бэлиэни оҥотторуу түбүктээх үлэтэ Москваҕа Саха сирин бэрэстэбиитэлистибэтин нөҥүө саҕаламмыт. Бэлиэ эскиһин хас даҕаны көрүҥэ оҥоһуллубута биллэр. Бэлиэ түмүк эскиһэ маннык буолбут: сир шарыгар Саха сирин картата, сир шарын үрдүнэн үрүҥ өҥүнэн күн сардаҥалара, онно латинскай буукубаларынан Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республиката – SASSR диэн сурук, ол аннынан кыһыл көмүс дуйунан сиэрпэ уонна өтүйэ. Бэлиэни курдуу булт саата уонна көмүһү хостуур драга хобота кириэстии ууруллубуттар. Аллараа шестерня, бурдук түүтэҕэ, ол үрдүнэн римскэй сыыппараларынан XV диэн суруллубут.
Бэлиэ үрүҥ көмүһү үрүҥ эмалынан бүрүйэн, кыһыл көмүһүнэн дуйдаан оҥоһуллубут. Кээмэйэ 44,3 х 34,9 мм, ыйааһына 29,08 г буолбут. Оччолорго бэлиэ аһара тупсаҕай көрүҥнээҕин, уордьантан итэҕэһэ суох дьоһун көстүүлээҕин бэлиэтииллэр.
«SASSR 15 сыла» түөскэ кэтэр бэлиэ оччолорго Саха АССР үрдүкү наҕараадатын быһыытынан Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин президиумун ыйааҕынан бэриллэр эбит. Ол курдук, наҕараадалааһын бэрээдэгэр маннык ыйыллыбыт: «Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин президиумун ыйааҕынан «SASSR 15 сыла» түөскэ кэтэр бэлиэнэн Саха сиригэр Сэбиэскэй былааһы олохтооһуҥҥа уонна бөҕөргөтүүгэ, социалистическай тутууга уһулуччу үтүөлээх дьон, Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын бастыҥ стахановецтара наҕараадаланаллар».
Ленинскэй-Сталинскай хомсомуол XX сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин президиумун 1938 с. алтынньы 27 күнүнээҕи ыйааҕынан 38 киһи «SASSR 15 сыла» түөскэ кэтэр бэлиэ бастакы кавалердарынан буолбут.
Доруобуйа харыстабылын 46 үлэһитэ, сүрүннээн 1940 с. икки бөлөҕүнэн «SASSR 15 сыла» түөскэ кэтэр бэлиэнэн наҕараадаламмыт. Оччолорго ыарыыны сэрэтиигэ, булууга, эмтээһиҥҥэ киэҥ хабааннаах кыһамньылаах үлэлэринэн нэһилиэнньэ киэҥ араҥатын билиниитин, ытыктабылын ылбыт хирург-эмчиттэр Г.М. Кокшарскай, В.С. Семенов, терапевт-быраас Е.Т. Александров, фтизиатрдар В.А. Радэн, Н.А. Казанцева, Л.С. Таубер, М.Ф. Щепетов, харах балыыһатын быраастара К.С.Голованенко, А.А. Антипин, С.А. Титов, Халыма лепрозорийын сэбиэдиссэйэ А.А. Мухин о.д.а. үрдүк наҕараада кавалердарынан буолбуттар. Бу бэлиэнэн биэлсэрдэр Т.Е. Сосин, Ф.В. Петров, С.Г. Семенов, А.Н. Никифоров, С.К. Гнездилов, А.А. Вараксин, Д.Г. Кривошеин, К.И. Припузов бэлиэтэммиттэр. Наҕараадаламмыттар истэригэр быраас, биэлсэр көмөлөһөөччүлэрэ, ыарыһах чугас дьонноро мэдиссиинискэй сиэстэрэлэр, акушеркалар уонна санитаркалар бааллара.
1938-1944 сс. САССР үрдүкү наҕараадатынан — «SASSR XV сыла» түөскэ кэтэр бэлиэнэн 447 бастыҥтан бастыҥнар наҕараадаламмыттар.
Түмүктээн эттэххэ, биһиги билиҥҥи байылыат олохпутун уһансыбыт Саха АССР бастакы үрдүк наҕараадатын — «SASSR 15 сыла» түөскэ кэтэр бэлиэ каваердара буолбут бастыҥ үлэһиттэринэн киэн туттуох, кинилэр ааттарын үйэтитиэх кэриҥнээхпит.
«Доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр үрдүк көрдөрүүлээх үлэлэрин иһин наҕараадаланаллар…» кинигэ Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар ананар, ааҕааччы киэҥ эйгэтигэр туһуланар.
Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ, “Саха сирэ”, edersaas.ru