— Күнү быһа айаннаан, түүн Половинка диир сирдэрин аттыгар тохтоон хоннум. Сарсыарда 5 чаастан уһуктан, суунан-тараанан, ас астанан аһаан баран, иннибэр туох күүтэрин билбэт айаммын салҕаан бардым. Хоҥнорбор бириэмэни көрбүтүм алта аҥаар чаас буолбут. Киҥинэйэн ыллыы-ыллыы айаннаан иһэн, баахпар сэлээркэ аҕыйаабыт буолуохтаах диэн саныы биэрдим уонна бачча тиэнэн иһэн куттан кэбиһиэххэ диэн тохтоотум. Саппараапкалана туран өйдөөбүтүм, дьэ, тымныы күн буолбут. Арааһа, ортотунан, 45 кыраадыс баар быһыылаах. Куттан баран, счетчикпын ааҕан көрбүтүм — биэс эрэ лиитэрэни куттубут курдукпун. Тымныыга албынныыр сэп дуу диэн олордохпуна, массыынам умуллан хаалла. Бастаан утаа, ыксаамыахха наада диэн санаа охсуллан ааста. Салгыы тугу гыныахтаахпын толкуйдаатым, ол гынан, иккини эрэ оҥоруохпун наада эбит. Сип-сибилигин сэлээркэ хачайдыы охсон, мотуорбун эһэбин эбэтэр ол кыаллыбатаҕына, сарсыардааҥҥа диэри тулуһар, тыыннаах тиийэр туһугар охсуһуохтаахпын. Иннибэр туох буолуо биллибэт. Онон ас астанан, чэй өрүнэн иһэ оҕустум.
Бөрөлөр улуйаллар
— Иннибэр 200, кэннибэр эмиэ оччо биэрэстэ, ол тухары нэһилиэк суох, ким даҕаны суох. Икки өттүттэн массыына хаһан кэлэрэ биллибэт. Арай, бэҕэһээ ааспыт дириэктэр эрэ төннүөн сөп, эрэл син биир. Саҥа оҥоһуллан эрэр кыһыҥҥы суолунан олохтоохтор ааһалларыгар эрэл букатын суох. Түүн өссө тымныйыахтааҕа биллэр. Арай, ырыых-ыраах бөрөлөр улуйаллара иһилиннэ.
Оҥостуу
— Аһыы охсоот, түргэнник массыынабын собуоттуур түбүккэ түстүм. Бөдөҥ сыыһы ыраастыыр фильтр үрдүгэр баар носуоһу хачайдаан көрдүм да, салгыны оборор. Ол аата сэлээркэ кэлэр турбатыгар бүөлэнии баар диэн ону өһүлэ охсон, оборон көрдүм — муус кэллэ. Хата, мантан эбит диэн үөрэ санаат, баах үрдүнээҕи турбаны өһүлэн курдары үрэн мууһун таһаардым. Салгын курдары мэһэйэ суох барар буолла. Төттөрү эрийэ охсоот, аны сэрэххэ фильтрга баар сылаанганан сэлээркэни оборон ыллым. Тоҥ тимир, тымныы сэлээркэ уоспун хаарыйда. Ол эрээри, маарыын кэлбэт сэлээркэ син кэлэр буолла. Фильтрбэр сылаанганы олордо охсоот, сэлээркэни хачайдаан бардым. Хачайдыы сылдьан, бытархай бөҕү ыраастыыр фильтры, салгын таһаараары, өһүлэ оҕустум. Салгын бөҕө бырылаан таҕыста.
Тоҕотун дьэ өйдөөтүм
— Ити букунайа туран, бу үтүө сэби тоҕо да үөҕэллэр диэн испэр саныыр бэйэм тыыннаах хааларбар биир да шанс биэрбэт курдук оҥоһуулааҕыттан хомойдум уонна тоҕо инньэ диэбиттэрин дьэ өйдөөтүм. Төһөлөөх элбэх суоппары ытаппыта, сордообута буолуой? Күн хайыы-үйэ киирэн барда. Түүҥҥү хабыр тымныыны тыыннаах туоруур туһунан толкуйдаатахха эрэ сатанар буолла. Нууччалыы этэр буоллахха, “выжить до утра” диэн. Төһө да хачайдаабытым иһин, салгын кэлэрэ тохтообот. Ханан салгыны оборорун туох да билбэт. Аныгы “КАМАЗ” сылаангата барыта быласымаас буолан, сулбу тардан ылан ханан салгынныырын билэр кыах суох эбит. Аны холбоһор сирдэрэ эмиэ барыта быласымаас оҥоһуулаахтар. Баҕар, алҕас фильтртэн форсункаҕа оборон ылаарай диэн, мотуору эриттэрэн көрө-көрө хачайдаан көрөбүн да, форсунка диэки хааппыла эрэ сэлээркэ хачайданар. Сороҕор адьас да кэлбэт, мэлигир. Чаас ыраатан барда. Оо, былыргы “КАМАЗ” барахсан манна холоотоххо, судургу эбит. Быһа холбуу охсон, сэлээркэтин хачайдаат, айаннаабытым ырааппыт буолуо этэ диэн аныгы сэпкэ хом санаа киирэн кэллэ.
Сахаарап кэпсиир буолара…
— Хата сүгэлээхпин, сэрэххэ испиискэ ылбытым. Бириэмэни билиэхпин, суотабай төлөпүөн тоҥмута ыраатта. Бэйэбэр биир эрэ санаа, «не паниковать» диэн. Аттыбар хаппыт мастар баалларын кэрдэн чугаһатар санаалаахпын. Сүгэм барахсаны сэрэххэ эрдэ сытыылаабытым. Хата, онтум сылаас будкаҕа сытан, толугуруу сылдьар буолбут. Килиин оҥорон, чиҥэтэн биэрдим. Бу туран, былыр Бүөтүр Сахаарап кэпсээнин санаан аһардым.
«Маҥнайгы массыыналар кэлбит кэмнэригэр сылытынар, хос өстүөкүлэ туһунан билбэт этибит. Иккис киһи кырыарбыт түннүгү быһаҕынан кыһыйан ыраастаан иһэринэн көрөн айаннааччыбыт. Халлаан тымныыта бэрт буолан, бэргэһэбитин тууна баанан, истээх сон кэтэн, үтүлүктээх айаннаан иһэн суол кытыытыгар кулуһун умайа турарыгар, тохтуурбут», — диэн кэпсиирин санаан ылабын.
Бэлэмнэнии
— Киһи санаата ыксаллаах түгэннэргэ киэҥ да буолар эбит. Өйүҥ-санааҥ аһыллан, бу түгэҥҥэ хайаан да тыыннаах тахсыахтаахпын диэн санаа тула эргийэр. Ахсынньы аам-даам тымныыта дэнэр кэмҥэ түүн уһуур буолуохтааҕа өйдөнөр. Били, бэҕэһээ киэһэээҥҥи кэтэһиилээх килимиэтирдээҕэр уһун мүнүүтэлэр кэлэллэригэр дьэ бэлэмнэнии саҕаланна. Ону таһынан кэпсээҥҥэ киирбит суол устатын тухары суоллара баар торҕон бөрөлөр барахсаттар ас тахсаары гыммытын хайаан да чуҥнаан көрүөхтээхтэр. Ол түгэҥҥэ илдьэ иһэр көлүөһэлэрбин уматан төһө өр тулуһарбын ааҕынан көрөбүн. Арай, соҕотох бөрө буоллаҕына, быһахпынан көмүскэниэм. Онно бэйэбэр эрэл баар. Ол эрээри, суолларыттан көрдөххө, түөрт-биэс быһыылаахтар. Сур бөрөлөр бу кэллэхтэринэ, кирилиэһинэн бензовоһум үрдүгэр ытта охсуом дуо? Дьэ, итинник санаа-оноо быыһыгар сэмээр отуу оҥостон саҕалаатым. Былыр булчуттар таһаҕастарын салааскаҕа соһон, отууларынан сылдьан бултууллар диэни куруук истэрим.
Биирдэ Алдаҥҥа Хатыыстыыр аттыгар кыһыҥҥы суолунан айаннаан истэхпитинэ, суол кытыытыгар «Буран» турара. Сыарҕаҕа биир киһи сытар. Бэргэһэтэ суох. Халлаан тымныыта сүр. Хайыы, тоҥон өлөн эрэр киһи сытар диэн тохтоон тардыалаабыппар, «Киһини сүгүн утутуҥ. Ааһар дьон ааһа туруҥ» диэн кыйахаммыт куолас иһиллэн соһуппуттаах. Аттыгар буокка бытыылката аҥаарынан буолан сытара. Сынньана сытар киһи эбит этэ.
Ыксал буоллаҕына…
Дьэ итинник араас санаалар киирэллэр… Мин да биир түүн тулуһуом, сарсыҥҥыны сарсын толкуйданыллыа диэн бөҕөх санаа киирэр. Дьонтон хайдах итиэхпиний, мин да эриһиэм, хата, мантан үчүгэй кэпсээн тахсыа диэн испэр санаабын күүһүрдүнэбин. Ыксал буолаары гыннаҕына, хаарга дьоммор анаан үтүө тыллары суруйуллуо диэн кыра хахыйах быһа охсон хаһаанным.
Олоххор кутталлаах кэм,
Кэллэҕинэ өйдүүгүн.
Таҥара бэрсибит олоҕо,
Туохтан да олуһун күндүтүн.
Дьэ ол онно саныыгын,
Олоххор үтүөкэн кэмнэргин.
Күн курдук киһигин — ойоххун,
Төрөппүт оҕолоргун, дьонноргун.
Быстахха былдьаммат туһугар,
Өй-санаа бүтүннүү охсуһар.
Сарсыҥҥы күн сырдыгын көрсөөрү,
Эр санаа киһиэхэ күүһүрэр.
(салгыыта бэчээттэниэ)
Иван Александров
Ааптар туһунан кылгастык
Иван Александров Сунтаартан төрүттээх, Дьокуускайга олорор. Киин куоракка чааһынай мас дьиэлэри тутуунан күүскэ дьарыктаммыта, ол уопутун, үөрүйэҕин “Тиэргэн” диэн сурунаалга тиспитэ, «Дьолгун туораттан көрдөөмө» диэн интэриэһинэй кинигэтин дьон сэҥээрэн аахпыта.
Кини былырыын алтынны, сэтинньи, ахсынньы ыйдарга Алдан оройуонугар бырамыысыланнай тэрилтэҕэ бензовозка суоппардаабыта. Суола-ииһэ суох тайҕа быыһынан сэлээркэ тиэйэн иһэн, араас моһоллорго түбэспитин, тугу сэргии көрбүтүн кумааҕыга тиһэн иһэр эбит. Ону ити сэҥээрэн аахпыт буолуохтааххыт. Кини Бээлкэчиттэн (Белькачи) Томмот диэки сэлээркэ тиэйбит.