Саха ынаҕа сиэмэлээһини бэркэ ылынарын Саргылаана Соломонова дакаастаата

Хаҥалас улууһун II Малдьаҕар нэһилиэгин Улахан Аан бөһүөлэгин олохтооҕо, сааһын тухары бэтэринээр бырааһынан итиэннэ техник- осеменаторынан таһаарыылахтык үлэлээбит Саргылаана Соломонова саха сүөһүтүн иитэргэ быһаарынан, 2014 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, «Үлэлэрин саҥа саҕалыыр бааһынайдары өйөөһүн» бырагырааманан грант ылбыта.

edersaas.ru

— Саха сүөһүтэ ахсаана быста аҕыйаан уруурҕаһан хаалан, аанньа өнүйбэт, — диэбитэ Саргылаана Иннокентьевна. — Судургутук да санаан көрдөххө, ыарыһах ийэттэн төрөөбүт оккураҥ оҕо төһө төрүөй-ууһуой, баарыгар эрэ махтал буоллаҕа. Ол иһин, саха ынахтарын “Сахаплемхолбоһукка” 1980-с сыллартан хараллан сытар чэгиэн саха оҕустарын сиэмэлэринэн буоһатан, төрүөхтэрин тупсарыахпын баҕарабын. Иккиһинэн, “саха ынаҕа сиэмэлээһини ылыммат” дииллэрэ төһө оруннааҕын дуу, сымыйатын дуу быһаарыам.

Саха сүөһүтэ атын боруодалары кытары төрүт булкуспакка, чөкө тутуллуохтааҕын учуоттаан, нэһилиэк дьаһалтата Еланка учаастагар сир биэрэн, Саргылаана Иннокентьевна онно аныгы матырыйаалынан дьиэ-уот уонна хотон, күрүө-хаһаа туттубут. Бырагырааматын быһыытынан “Тускултан” сүүрбэ сүөһүнү, ол иһигэр 18 тыһы тыһаҕаһы уонна икки ынаҕы ылыахтаах эбит да, ыкса күһүҥҥэ диэри сүөһүнү ханнык хаһаайыстыбаттан биэрэллэрэ биллибэтэх. Арай, өрүс суола сабыллан эрдэҕинэ, Чурапчыга Үрэх Күөрэҕэ баар саха ынаҕын иитэр бааһынай хаһаайыстыбаттан ыларга эппиттэрин, массыына эттэһэн, тиһэх парому кыл мүччү баттаһан аҕалбыттар.

— Онон уон үс ньирэйи, икки тыһаҕаһы, икки бургунаһы, биир абараахтаммыт кырдьаҕас ынаҕы уонна икки оҕуһу биэрбиттэрин ылбытым, — диэн Саргылаана Иннокентьевна салгыы кэпсиир. — Сүөһүм наһаа бытархайыттан бастаан санаам түспүтэ эрээри, хайыахпытый?

Дьэ ол сүөһүлэрин оҕолуу көрөн-истэн биэбэйдээн улаатыннаран, саастарын сиппиттэри искуственнайдык сиэмэлээн, күн бүгүн сүөһүтүн ахсаана 66 буолбут. Бу иһигэр уон икки ыанар ынахтаах, биир оччо ньирэйдээх. Ньирэйдэрэ сиэмэ оҕолоро буоланнар, төрөлкөйдөр уонна бэрт тэтиэнэхтэр. “Билиҥҥитэ улаханнык саҥарбаппын эрээри, искусственнайдык сиэмэлиири ылыннылар”, — диир хаһаайка.

Саха сүөһүтүн уратылара

Бу туһунан Саргылаана Иннокеньевна маннык этэр: Бастатан туран, сүрдээх ыраас уонна сыта суох. Атын боруода сүөһүгэ холоотоххо, оһоҕоһо биир миэтэрэнэн уһун буолан, аһы-үөлү үчүгэйдик буһарар, элбэҕи иҥэринэр. Сылгы киэнин курдугунан тахсан киирэр, хотону марайдаабат. Саха ынаҕын үүтэ аҕыйах дииллэрин кытары сөбүлэспэппин. Бэйэтин холугар сөптөөҕү биэрэр, аны үүтүн сыата үрдүгүн көрүөҥ этэ! Бастыҥ ынаҕым күҥҥэ алта-сэттэ киилэни ыатар. Сүрдээх оҕомсохтор, дьиэмсэхтэр, үөрүнэн сылдьаллар. Онон да биһирээннэр өбүгэлэрбит бу сүөһүнү иитэн, аһаан-таҥнан олордохторо.

Үбүлээһинэ хайдаҕый?

Биллэрин курдук, саха сүөһүтүн көрүүгэ-истиигэ бүддьүөттэн харчы “Тускул” генофонднай питомник 500 эрэ ыанньыгар көрүллэр. Бу ахсаантан тахсыбыт ынахтар хаһаайыстыбаларга батарыллан иһэр. Соломоноваҕа итинник “ордук” сүөһүлэр бэриллэннэр, бастаан кэлтэгэй да кэппиэйкэ көрүллүбэтэх. Инньэ гынан, бу сыллар усталарыгар көмөлөһөр дьонун аҥардас бэйэтин биэнсийэтиттэн быһа тутан хамнастаан үлэлэппит. Сүөһүтүн ахсаанын элбэтэн, олохтоох дьаһалта тыа хаһаайыстыбатыгар исписэлииһэ Антонина Карпова кыһамньытынан, быйылгыттан саха сүөһүгүн иитиигэ тирэх хаһаайыстыба буолбут!

Ил Дархан Айсен Николаев 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр тааһарбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» ыйааҕар 2024 сылга диэри саха ынаҕын ахсаанын биир тыһыынчаҕа тиэрдэргэ эппитэ. Ааспыт 2018 сыл түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1901 саха боруода сүөһүтэ, ол иһигэр 742 ынах баара. Хоһуун санаалаах Саргылаана Иннокентьевна холобурун батыһан саха сүөһүтүн төрүөҕүн тупсарыыга сыралаһан үлэлиир дьон үксээн истэхтэринэ, бу сорук олоххо киириэҕэ, төрүт сүөһүбүт салгыы үөскүүр-төрүүр, сайдар кэскилэ кэҥэтиллиэ.

Эксперт санаата

Сорук – хаачыстыбаны тупсарыы

Галина Осипова, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Сүөһүнү иитиигэ уонна племенной үлэҕэ департаменын салайааччытын солбуйааччы, биологическай наука кандидата:

— Төрүт сүөһүбүт хаачыстыбатын тупсараары искусственнай буоһатыыны киллэрэ сатыыбыт да, саха ынаҕын суола-ииһэ суох ыраах учаастактарынан иитэр ирдэбил баара үлэни олус бытаардар.

Бу үлэҕэ анаан тэриллибит биэс тирэх хаһаайыстыбаттан билиҥҥитэ Саргылаана Соломонова утумнаахтык дьарыктанар. Кини сиэмэлээн ылбыт оҕустарын биһиги хонтуруолга тутабыт, сэдэх геннаахтары таламмыт атыыр оҕус быһыытынан “үлэлэтиэхпит”. Атын түөрт тирэх хаһаайыстыба (Горнайтан “Сылгыһыт”, Тааттаттан “Байаҕантай” кэпэрэтииптэр, Сунтаартан “Элгээйи”, Амматтан “Е.Н.Кузьмин” бааһынай хаһаайыстыбалар) сиэмэлээһиҥҥэ саҥа ылсан эрэллэр. Племенной-силиэксийэлиир үлэ былаанынан, бу биэс хаһаайыстыба 2024 сылга диэри ыанар ынахтарын 30 %-ын искусственнай сиэмэлээһинэн хабар соруктаахтар.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru