Киһи бэйэ дьыалатын арынарыгар туох өйдөбүл сүрүн хамсатааччы буоларый? Харчы? Сөбүлүүр дьыаланы олоххо киллэрии? Ол эрээри үтүө санаанан сирдэтинээччилэр эмиэ бааллар эбит. Социальнай эйгэҕэ онтон атын буолуох туһа суох.
Саргылаана Афанасьевна Рожина Дьааҥыттан төрүттээх. Биэс оҕо ийэтэ, кэргэннээх. Билигин алтыс оҕолорун кэтэһэллэр. 2010 сылтан Дьокуускайга олохсуйан олороллор. 1994 с. 9-с кылаас кэнниттэн медучилищены бүтэрэн баран, өр сылларга сиэстэрэнэн үлэлээбитэ. Сиэстэрэ араас идэтийиитигэр, араас эйгэҕэ үлэлии сылдьыбыта, кылаабынай сиэстэрэҕэ тиийэ үрдүү сылдьыбыттаах. 2010 с. мединститут “управление сестринской деятельностью” салаатын, доруобуйа харыстабылыгар тэрийээччи идэтигэр үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ.
Саргылаана оҕо эрдэҕиттэн кырдьаҕастарга чугас этэ. Төһө да мэниктии сырыттар, ханна эрэ кырдьаҕас киһи суумка тутан баран иһэрин көрдөҕүнэ, хайаан да сүүрэн тиийэн, кэпсэтэн, көмөлөһөр идэлээҕэ. Оҕо кыра сылдьан хайдах оонньуура кини улаатан баран тугунан дьарыктанарын быһаарар дииллэрэ оруннаах. Кыысчаан куруук сиэстэрэ буолан, оҕолору укуоллаан оонньуура. Бэтэринээрдэртэн эргэ испириистэри көрдөөн, булан ылара.
Уончалаах сылдьан, биригэдьиир аҕатын хонтуоратыгар баран, араас кумааҕылары, быраҕыллыбыт докумуоннары паапкаҕа мунньан, дьыала оҥостор этэ. “Үлэһиттэригэр” хамнас, абаанса суруйан биэрэрэ. Салайааччы буолар, бэйэ дьыалатын арыйар быата тартаҕа буолуо.
“Үлэни уонна дьиэ кэргэни хайдах барытын дьүөрэлиигин диэн элбэхтик ыйыттахтарына, мин эрэллээх тыылым – иллээх, улахан дьиэ кэргэним диибин. Кинилэр баар буолан, мин элбэҕи оҥоробун, ситиһэбин, үөрэбин-көтөбүн. Дьиэ кэргэмминэн, оҕолорбунан киэн туттабын”, — диэн этэр.
Дьоҥҥо көмөлөһөр анал
—Бэйэм аһымал сиэстэрэтэ буоларым быһыытынан, хайдах эрэ наар дьоҥҥо көмөлөспүт киһи диэн өйдөөх-санаалаах этим. Хирургияҕа да, реанимацияҕа да үлэлээбитим. Ол сылдьан, ыарыһах дьону наһаа аһынарым. Онтон кыаммат буолбут дьон дьиэлэригэр салгыы көрүллэ баралларын көрөн, хайдах эрэ көмөлөспүт киһи диэн санаа үөскээбитэ. Ол 2010 с. үөрэхпин бүтэрэрбэр, Саха сиригэр ыарахан ыарыһахтары көрөр хоспис суох, маннык ыарахан ыарыһахтары көрөр, сиэстэрэ хаачыстыбалаах өҥөтүн биэрэр анал тэрилтэ арыйыахпын баҕарбытым. “Организация хосписной деятельности, бизнес-план и медико-экономические расчеты” диэн дипломнай үлэ суруйаммын, улахан биһирэбили ылбытым. Араас куонкурустарга кыттан, 1-2-с миэстэлэри ылар этим. Норуоттар икки ардыларынааҕы куонкуруска 3-с миэстэ буолбутум. Ол үлэм үрдүктүк сыаналаммыта.
Ол эрээри, соҕотох киһиэхэ хоспиһы арыйыы, аҥардас баҕа санаанан эрэ кыаллыбат дьыала. Ол да буоллар, санаам уоскуйбакка, 2012 с. сиэстэрэ үлэтин тэрийэр, баһылыыр киһи быһыытынан, тэрилтэбин арыйбытым. “Үрүҥ аанньаллар” диэн патронажнай хампаанньа сүрүн сыала-соруга: сытар ыарыһахтары дьиэҕэ уонна балыыһаҕа көрөн сиэстэрэлэри үлэлэтии. Сыл аҥара курдук үлэлээн баран, медицинскэй лицензияны сатаан ылбатахпыт. Ол саҕана оннук тэрилтэ хайдах ирдэбиллээх буолуохтааҕын “Роспотребнадзор” да сүгүн билбэт этэ, онон тэрилтэбин “тоҥорон” кэбиспитим. Судаарыстыбаннай тэрилтэҕэ үлэлии барбытым.
Ол тухары син биир “бу тэрилтэбин хайдах гынан үлэлэтэбин, хамсатабын, сайыннарабын” диэн толкуйдаан тахсарым. Бачча аһан баран, син биир үлэлэтиэхтээхпин! Оҕо эрдэхпиттэн сыалбын ситиһэр идэлээхпин. Онон наар ол толкуйугар сылдьыбытым.
2016 с. сайыныгар Барнаул куоракка үөрэнэ баран истэхпинэ, төлөпүөнүнэн эрийдилэр: “Маннык дипломнай үлэлээх эбиккин, идиэйэ этээри гынабыт, көрсүөххэ” диэн буолла. Үөрэҕим кэнниттэн кэлэн баран, кинилэрдиин көрсөн, кэпсэтэн, дьиэни көрөн баран, наһаа сөбүлээбитим. Сытар киһиэхэ саамай табыгастаах, кинилэргэ анаан тутуллубут дьиэ эбит диэн. Алтынньыга дуогабардаһан, илии баттаспыппыт. Онтон ыла дьиэбит өрөмүөнэ саҕаламмыта.
Ахсынньы 1 күнүгэр аһыллыахтаахпыт диэн сыал туруорбутум. Утуйар ууну да умнан туран, күнүстэри-түүннэри үлэлээн, сүпсүгүрбүппүт. Онон арыллар күммүтүн куоттарбатахпыт. Бастакы пациеннарбыт 7 киһи этэ.
Бастаан “дом сестринского ухода” диэн арыйыахпын баҕарбытым да, ону баһаарынай сулууспа ирдэбилинэн, көҥүллэммэт эбит этэ. Кырдьаҕастар, инбэлииттэр дьиэлэрэ буоларга сөптөөх эбит диэн, онно көҥүл биэрбиттэрэ. Онон кырдьаҕастар, инбэлииттэр пансионаттарын арыйбыппыт. Үлэлээн иһэн, 2017 сыл саҥатыгар медицинскэй лицензия ылбыппыт. Ыарыһахтарга элбэх араас өҥөнү оҥорор кыахтаммыппыт.
Кулун тутар ыйтан социальнай өҥөнү оҥорооччу быһыытынан, СӨ үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин реестригэр киирбиппит.
Чэбдигирдэр-эмтиир бырагыраамалар
—Бастаан 20 куойкалаах күнүстэри-түүннэри үлэлиир стационары арыйбытым. Онтон 10 куойката күнүскү стационар эрээри, киһи аҕыйах этэ. Дьиэ наһаа улахан, куортама эмиэ ботуччу, ону төлөһөр санааттан, чэбдигирдэр-эмтиир тэрээһиннэри ыытарбыт. Инсуллаабыт дьону чөлгө түһэрэргэ анал бырагыраама айбытым. Онтон да атын бырагыраамаларбыт элбэхтэрэ. Бу чэбдигирдэр бырагыраамаларынан элбэх киһи туһаммыта, доруобуйаларын туругун тупсарбыттара. Уоннуу күн сытан, эмтэнэн, дьарыктанан барааччылар. Ону тэҥэ сынньалаҥнарын эмиэ хааччыйарбыт. Дьахталларга косметология, гирудотерапия, массаас араас көрүҥэ, ньиэрбэ бырааһа, терапевт, уо.д.а. өҥөлөрө бааллара. Эбиэт кэннэ сынньалаҥнарыгар: ырыа-тойук, үҥкүү, иистэнии, кылынан өрүү, о.д.а. Онон дьон наһаа сөбүлээн, астынан бараллара.
Кырдьаҕас киһи биэнсийэтэ кыра, онон босхо маастар-кылаастарга үөрэнэн хаалыҥ, дьиэҕитигэр тиийэн, ылбыт үөрүйэххитинэн үлэлээн, бэйэҕитигэр эбии дохуотта киллэриниҥ диирбит.
Былырыыҥҥыттан ыла, күнүскү стационар куойкатыгар наадыйбаттар эбит диэн, сабан баран, 63 куойкаҕа диэри күнүстэри-түүннэри үлэлиир стационар оҥорон, барыта кырдьаҕастары ылбыппыт. Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтин хайысхатынан, 75 бырыһыана кырдьаҕастары ылан, онтон атыныгар кылгас кэмҥэ киирэн эмтэнэр, төлөбүрдээх куойкалары арыйан, билигин үлэлии олоробут. Билигин 55 инбэлиит уонна кырдьаҕас олорор.
Дьиэ суоҕа ыарахаттары үөскэтэр
—Куортамҥа олорор буолан, сүрүн кыһалҕабыт ол. Куортаммыт улахан, ону төлөһөргө, дьоммут хамнаһыгар, уоппут, уубут төлөбүрүгэр, туспа турар септик уутун оборторууга үп-харчы наһаа барар. Куортамы олус ыарырҕатабыт, ол суоҕа буоллар, син бэтэрээнэн буолуо эбит. Дьиэнэн хааччыйбаттар, куорат пансионаттара бары куортамҥа олороллор. Бу балаһыанньаттан тахсаары, биһиги элбэҕи толкуйдаан көрдүбүт.
Ол кэнниттэн сир ылан, толору хааччыллыылаах дьиэ тутарга учаастак атыылаһан, пансионат тутар баҕа санаалаах сылдьабыт. Сирбитин ылан кэбиһэрбит буоллар, этэргэ дылы, биирдии кирпииччэнэн да буоллар, бары көмөлөөн, син тутан таһаарыахпыт этэ дии саныыбын.
Куортамҥа олорор буоламмыт, дьоммут үксэ “пропискалара” суохтар. Онно поликлиникалар көрбөттөрүттэн ыарахаттары көрсөбүт. Араас улуустартан кэлбит, кырдьаҕас, ыарыһах дьон поликлиниката суох сатамматтара биллэр. Сытар киһини ыраах илдьэн, тиэйэ сылдьан көрдөрөргө да, үгүс түбүктээх. Чугас поликлиникалаахпыт эрээри, былааннара туолан, эбии ноҕурууска буолар диэн, биһигини ыла сатаабаттар. Иккис улахан кыһалҕабыт ол. “ИЖС”-таах сир көрдүүбүт, онно барыларын “пропискалаан” баран, чугас поликлиникаҕа араас идэлээх быраастарга көрдөрүөх этибит. Инбэлииттэргэ, эбэтэр саҥа тахсар дьоҥҥо хайаан да “прописка” ирдэнэр.
Пансионат дириэктэрдэрэ бары көрдөһөр көрдөһүүбүт – ханна эрэ хаалан турар дуу, эстэр туруктаах тэрилтэ дьиэтэ дуу, куорат “балансатыгар” турар дьиэни биэрэллэрэ буоллар диэн. Эбэтэр, кыра куортамҥа да буоллун ээ. Ол дьиэни бэйэбит оҥостоммут, пансионаты үлэлэтиэхпит этэ дии саныыбын. Эбэтэр, ол сири ылан баран, дьиэ туттар кэммитигэр субсидиялыыллаара буоллар. Матырыйаалынан дуу, хайдах эрэ көмөлөһөллөрө буоллар диэн, баҕа санаалаахпыт.
“Бэйэм суолбун буллум”
—Кырдьаҕас киһи үөрэрин көрөр саҕа үчүгэй туох да суох дии саныыбын. Тугу эрэ ылаары эрэ үлэлиибин диэн буолбатах. Олоххо оҥоһуллан кэлбит аналым бу буолуохтаах. Кылаабынай сиэстэрэлии да олорон, бэйэбин наар көрдүү сатыыр этим. “Тугу эрэ өссө атыны оҥоруохтаахпын, бу миэнэ буолбатах” диэн билэрим. Олоххо тугу эрэ гыныахтаахпын, туох эрэ сыаллаах кэлэн баран, оҥорбокко сылдьабын диэн испэр ыксыыр этим, бириэмэ баран иһэр, наар ону толкуйдуурум.
Пансионаты арыйан баран, бэйэм суолбун буллум дии саныыбын. Бу дьоҥҥо көмөлөстүн диэн үөһэттэн ананан ыытыллыбыт эбиппин. Бу кэм устата кэтээн көрдөхпүнэ, сытар ыарыһах олус элбэх. Онуоха туспа араартыахха наада: кырдьаҕастар дьиэлэрэ туспа, сытар киһи туспа. Паллиативнай көмөнү оҥорор өрөспүүбүлүкэҕэ биир эрэ балыыһа баар, онно киирэргэ ыйы-ыйынан уочарат. Бу пансионаттарга хааман кэлбит киһи сытар буолан хааллаҕына, салгыы пансионат медицинскэй лицензията суох буоллаҕына, көрөр да бырааптара суох. Медицинскэй лицензиялаах буолан, биһиэхэ, эбэтэр Паллиативнай кииҥҥэ ыыта сатыыллар. Биллэн турар, биһиги дьону барытын ылбаппыт. Сорох ыарыһахха анал хос, анал тэрил (оборудование) ирдэниллэр. Төһө кыахпыт баарынан, оннук дьоҥҥо көмөлөһө сатыыбыт.
Билигин деменция (өйүнэн мөлтөөһүн) элбээн, эдэримсийэн иһэр. 50 саастарыттан кытта ыалдьаллар. Онно эмиэ туспа хайысха баар буолуон наада эбит. Психо-неврологическай интэринээттэр туолан тураллар. Онон ханна да ылбат буоланнар, көрдөстөхтөрүнэ, оннук дьону ылан көрө сатыыбыт.
Онон өрөспүүбүлүкэҕэ бу эйгэҕэ үс хайысха сайдыан наада. Психо-неврологическай диспансер эбии тутуллуон наада быһыылаах. Кырдьаҕас, ыарахан туруктаах, сытар дьону көрөр балыыһа, сиэстэрэ уһуннук көрүүтүгэр наадыйар ыарыһахтары көрөр дьиэ (“дом сестринского ухода” эбэтэр “паллиативнай көмө”). Уонна саастаах дьоҥҥо пансионат хайаан да наада.
“Биһиги элбэҕи оҥоруохпут этэ…”
—Олоххо сыалым – дипломнай үлэбиттэн саҕалаан, сыал туруруоммутум ыраатта. Ол суолбунан баран иһэбин. Билигин сир ылан, дьиэ туттан, бэйэм илиибэр, эппиэтинэспэр ылбыт дьоммун көмүскээн, туох баар ирдэбилгэ эппиэттиир, хааччыллыылаах, сырдык дьиэни тутан, кинилэр олохторун түмүгүн дьоллоохтук, олорон, киһилии көрүллэн-харайыллан бардыбыт дииллэрин ситиһиэхпин баҕарабын.
Иккис сыалым – аһымал сиэстэрэтэ буоларым быһыытынан, пансионаттан ураты, сиэстэрэ көрөр-истэр дьиэтин, эбэтэр уһуннук көрүүгэ сытар дьоҥҥо паллиативнай киини арыйыахпын баҕарабын. Оччоҕо эрэ, дьэ, олохпор сыалым-соругум ситтэ диэм этэ.
Баҕа санаам диэн, дьон туһугар үлэлиэн баҕалаах исписэлиистэри судаарыстыба истэн, өйөөн, көмө буолара буоллар. Биһиги элбэҕи оҥоруохпут этэ. Маннык санаалаах соҕотох эрэ буолбатахпын, чааһынай пансионаттар салайааччыларын кытта ыкса алтыһабыт, бары оннук санаалаахтар.
Кырдьаҕастарга болҕомто
—Дьоҥҥо үчүгэй буоллаҕына, үөрэбин. Ийэ киһи, оҕолорум ыалдьыбакка, этэҥҥэ сылдьар, дьоллоох буоллахтарына, үөрэбин. Билигин кырдьаҕастары кытары үлэлиир киһи буоларым быһыытынан, көрдөхпүнэ, кырдьар сааска кимиэхэ да наадата суох буолан хаалыы наһаа элбээн эрэр курдук. Үйэ-саас тухары үлэлээбит, доруобуйаларын судаарыстыбаҕа биэрбит дьон кырдьар саастарыгар поликлиникаҕа да сатаан көрдөрбөт буолан хаалаллара хомолтолоох суол. Манна сытан, улаханнык ыарыйдахтарына, “суһал көмөнү” ыҥырдахха, ол да кэлбэт түгэнэ баар буолааччы. Кырдьаҕас киһиэхэ барбаппыт диэн. Доруобуйа харыстабылын миниистиригэр инньэ диэн эппиппэр, улаханнык соһуйан турар. Итинник түгэннэри биһиэхэ биллэрэр буолуҥ диэн эппитэ.
“Суһал көмө” ылар да буоллаҕына, наар эдэрдэри эмтиибит, кырдьаҕаһы бэйэҕит эмтээҥ диэн баран, төттөрү ыытан кэбиһэллэр. Ол онтон, кырдьаҕас киһи кимиэхэ да наадата суох буолан хааларыттан, судаарыстыба өттүттэн итинник сыһыан баарыттан улаханнык хомойобун. Дьиҥэр, санаан көрдөххө, кырдьар саастарыгар ытыс үрдүгэр түһэриллэн, киһилии көрүллэн-харайыллан атаарыллыахтаахтар буоллаҕа. Чиэс-бочуот бөҕө буолуохтаах этэ, тоҕо диэтэр, үлэ бөҕөтүн үлэлээбит, олох ыараханын ааспыт дьон.
Кырдьар саас кими да тумнубат. Биһиги да кырдьыахпыт турдаҕа. Онон кырдьаҕастарбытыгар амарах санаалаах буолуоҕуҥ, өрүү да көмөлөһө туруоҕуҥ!
Ангелина Васильева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru