Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун, Норуоттар икки ардыларынааҕы Суруйааччылар сойуустарын холбоһугун, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Александра Григорьева – Сандаарыйа “Айыыһыт алгыһынан” диэн серияны «Күөрэгэйдээх алаас Күн Чөмчүүгэ» диэн кинигэнэн саҕалаата.
Сандаарыйа киэҥ билиитинэн, уран тылынан, саҥаттан саҥа санааларынан, онтукаларын олоххо киллэрэр дьулуурунан, дьаныарынан киһини сөхтөрөр.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктанар, холобур буолар ыаллар тустарынан кинигэлэри таһаарар баҕа санаалааҕын туһунан кэпсээбитигэр мин Государственнай Дума дьокутаата, экэниэмикэ наука доктора, бэрэпиэссэр Тумусов Федот Семенович эрэдээктэрдээн таһааттарбыт «Ыал Бии Билиитэ» диэн ыйынньык кинигэтин өйдөөн кэлбитим.
Онон ити кинигэ мин суруйуубар төрүт-олох буолла диэхпин наада.
Серия “Айыыһыт алгыһынан” диэн ааттаах. Саха итэҕэлигэр Айыыһыт дьиэ кэргэн, оҕону төрөтүү, иитии айыытынан биллэр. Киһи аймахха туох баар дьыала бастаан идея, баҕа санаа уобараһын быһыытынан өйүгэр үөскүүр, оттон дьэ, дьиҥ олоххо оҥоһуллар. Айыы үөрэҕинэн, дьыала духуобунайдык оҥоһуллар ньыматын алгыс этии дииллэр эбит. Оттон ыал буолуу, дьиэ-уот тэринии ханнык баҕарар киһи олоҕор сүдү суолталаахтар, алгыһа суох хайдах да сатамматтар. Айыыһыт алгыһынан үөскээбит ыаллар толору дьоллоохтор.
Ыал барҕата, олоҕун бырагыраамата, Айыыһыт сэттэ түмүк өйдөбүлэ баар буоллаҕына, туолар эбит. Бу кинигэҕэ кэпсэнэр ыалга, Ивановтарга, Айыыһыт түмүктэрэ бары холбоспуттар диэн Сандаарыйа биһиэхэ тиэрдэр, кинилэринэн киэн туттар. Биллэн турар, кини үлэтин аман алгыһынан саҕалыыр. Оттон ыал дьон төрдүлэрин туһунан кэпсиир, ахтыылары аҕалтыыр, хоһооннорунан, ырыаларынан, тылбаастарынан, номохторунан ситэрэн киэргэтэр, хаартыскаларынан, уруһуйдарынан тупсарар. Ол быыһыгар ыал дьоло-соргута судаарыстыба бэлиитикэтин, уопсастыба олоҕун кытта ыкса сибээстээҕин умнубат.
Кинигэ «Күөрэгэйдээх алаас Күн Чөмчүүгэ» диэн иһирэхтик ааттаммыт. Ол аата сүрүн дьоруой – кэрэ дьахтар. Өйүнэн-санаатынан, майгытынан-сигилитинэн, көстөр дьүһүнүнэн, туттарынан-хаптарынан ис-киирбэх, үтүө киһи.
Киһи киһи буолуутугар төрдүттэн хаанынан бэриллэр информация улахан суолталааҕа чуолкай. Ол гынан баран, тулалыыр эйгэтэ, төрөөбүт буора, алааһа, умсаахтаабыт Эбэтэ, бодоруспут дьоно дьылҕа оҥоһуллуутугар балачча эбиискэ буолаллар. Онон, күннээх Күүкэй айылҕата, дьоно-сэргэтэ, оҕо саас чаҕылхай өйдөбүллэрэ Евдокия Степановна үтүө киһи буолан уһаарыллан тахсыытыгар дьайыылара күүстээх.
Итини кэпсииригэр Сандаарыйа суххайдык чахчылары эрэ этэн кэбиспэт. «Түөнэ маҥан түөрэх» диэн хоһоонугар сахалыы санаатын сааһылаан, уран тылы оһуордаан, кыыс оҕо
Аҕыс ый устата
Айыыһыта албадытан,
Тоҕус ый устата
Иэйэхситэ эҥэрдэһэн,
Кэмэ кэлэн,
Болдьоҕо туолан
Орто туруу дойдуга
оройунан түспүтүн ойуулуур. Төрүөн инниттэн арылыйар сырдыктаах Ахтар Айыыһыт, ичигэс тыыннаах Эдьэн Иэйэхсит
«Кылааннаах кыыс оҕо куттаах сүрүн
Кыптыыйга иҥэрэн,
Түһэрдэхпит буоллун,
Түөнэ маҥан түөрэҕин
Олортохпут буоллун», — дэспиттэр үһү…
Үс дойду үрдүк баһылыга
Үрүҥ көмүс уоруктаах,
Үүт таас олбохтоох,
Үүс тириитэ өлбүргэлээх,
Өҥүрүк куйаас тыыннаах
Үрүҥ Аар Тойон
ону кытта сөпсөһөн:
«…Аҕыс үйэ тухары ахсаабат
Кэҥиир-уһуур кэскиллээх,
Тоҕус үйэ тухары тохтообот
Суон-мөҥүрүөн алгыстаах…» буоллун диэбит.
Ити буолар Айыыһыт бастакы түмүк өйдөбүлэ:
Мин төрүт киэлилээхпин,
Бу киэлибэр
Ыал барҕата оҥоһуллар.
Төрөөбүт дойдутун сылаас салгыныгар, төрөппүттэрин тапталларыгар угуттанан, оҕо улаатар.
Ытык саха ыччаттарын
Төрөтөргө ыйаахтаах,
Орто дойду киэлитин
Сириэдитэр аналлаах
буоларын сэрэйэр. Ити буолар Айыыһыт иккис түмүгэ:
Төрүт киэлибэр
Мустубут сүр
Ыал уота диэн ааттанар.
Сандаарыйа этэр: «Кыыс оҕо барахсан бу орто дойдуга харахтаах эрэ хайҕыыр хартыыната, одуулуур харах ойуута, кэрэхсиир сүрэх киэргэлэ, сир үрдүн мандара буолан айыллан кэлэр» уонна омук номоҕун кэрэ кыыһыгар Лорелеяҕа тэҥниир, «Остуоруйа кыыһа» диэн хоһоону аныыр, нууччалыы, ньиэмэстии тылбаастары сэргэстэһиннэрэр.
Оттон Айыыһыт үһүс түмүк өйдөбүлэ маннык:
Уол буоллахпына,
Мин күтүөппүн,
Кыыс буоллахпына,
Мин кийииппин.
Онон кэмэ кэлэн, сиэрэ ситэн, Кыыс Куо кылааннааҕа тэҥнээҕин көрсөн, холооннооҕун булсан, эргэ барар. Евдокия Степановна Геннадий Васильевич Ивановы кытта сүрэхтэринэн сөбүлэһэн ыал буолаллар.
Айыыһыт төрдүс өйдөбүлэ:
Аналым быһыытынан
Ыал буолабын,
Туспа дьиэлэнэбин,
Сэргэ туруорабын.
Философия наукатын доктора, бэрэпиэссэр Борис Попов этэр: «Ыал – общество тулхадыйбат төрдө, омук сайдыахтаах инники кэскилэ». Ол иһин, араас судаарыстыбалар салайааччылара дойдуларыгар ыал олоҕо тирэхтээх буоларыгар үлэлэһэллэр, социальнай көмө оҥороллор.
Олохторун холбообут уоллаах кыыс иэримэ дьиэлэрин иччилээн, оҕо төрөтөн, уруу тэнитэн бараллар.
Ити Айыыһыт бэһис түмүк өйдөбүлэ:
Мин дьиэм
Оҕо уйата буолар,
Олоҕум оҥкула
Оннук түһэр.
Ивановтарга ити үрдүк үөрүүлээх кэм тосхойбутун Сандаарыйа «Дьүрүһүй, хомуһум» уонна «Үрдүк соло» диэн хоһооннорунан дьолунан толору Ийэ аатыттан тиэрдэр.
Мин ийэбин!
Оҕолорбор – тыыннаах сибэккилэрбэр
Олоҕу биэрбитим,
Сүрэҕим сылааһын,
Өйүм-санаам ырааһын,
Кэрэнэн иэйиибин,
Өрөгөй үөрүүбүн –
Үрүҥ илгэбин
Эмсэхтээбитим.
Мин ийэбин!
Санаам уйаҕас,
Хараҕым эйэҕэс,
Дьиэм иһэ ип-ичигэс.
Тоҕо да үчүгэйэй! Евдокия Степановна, Дуняша, чахчыта да итинник ийэ буоллаҕа. Кини ис санаатын, дууһатын бэйэтэ ийэ Сандаарыйа үүт-үкчү арыйарыгар саарбахтаабаккын.
Илгэ илдьиттэрэ,
Чэчик сирдьиттэрэ,
Күүппүт сырдыктарым –
Кыргыттарым!
Уолум – сур соноҕоһум,
Дьолго ыыппыт оноҕоһум! – диэн улахан суолталаах тыллары оһуор оҥорон оҕолоругар туһулуурун сөҕө-махтайа ааҕабын.
Евдокия Степановна туһунан бииргэ үөскээбит, үөрэммит, үлэлээбит дьүөгэлэрэ, уруу-аймах дьоно үтүө эрэ тылларынан ахталлар: амарах сүрэхтээх, уйан дууһалаах, сымнаҕас майгылаах, үөрүнньэҥ, уруумсах, уран тарбахтаах, асчыт бастыҥа, үлэһит үтүөтэ, оҕуруоччут ааттааҕа, сүбэһит-амаһыт, туспа көрүүлээх, сатабыллаах дьаһаныылаах Далбар Хотун!
Маннык Далбар Хотун хоойго сытар холоонноох доҕоро, оҕолорун аҕата киһи киэнэ килбиэннээҕэ, бастыҥа буолуохтаах диэн ааҕа олорон быһа-бааччы эрэнэҕин. Ону бигэргэтэн төрөппүт оҕолоро: «Биһиги дьиэ кэргэн туллубат тулааһына, өҕүллүбэт өһүөтэ, сээбэҥнээбэт сэргэтэ – аҕабыт Геннадий Васильевич», — дииллэр. Оттон философия наукатын доктора, бэрэпиэссэр К.Д. Уткин: «Ыал аҕатын анала, айылгыта – дьиэ кэргэни харыстааһын», — диэн суруйар. Геннадий Васильевич ити аналын халбаҥа суох толорор: үлэни, үөрэҕи өрө тутар, булка-балыкка оҕолорун уһуйар, эт-хаан өттүнэн эрчийэр, сатаабатаҕа диэн суох, мас да ууһа, тимири да кытта мөхсөр, сылгыга-сүөһүгэ сыстаҕас, майгытынан көнө, хорсун. Аламаҕай аҕа аттыгар кэргэнэ, оҕолоро көмүскэллээх буолалларынан, бэйэлэригэр, инники олохторугар эрэллээхтэр.
Ити Айыыһыт алтыс түмүк өйдөбүлэ буолар:
Ийэ-аҕа үгэһинэн
Оҕобун атаҕар
Туруорабын.
Уопсастыбаҕа сөптөөхтүк тутта-хапта сылдьарга, дьону кытта алтыһарга, ыарахаттары туоруурга уо.д.а. оҕо төрөппүттэриттэн үөрэнэр. Аны Ивановтар оҕолоро ханнык да үөрэххэ барытыгар туйгуннук үөрэммиттэр уонна үөрэнэллэр. Ити киһини сөхтөрөр. Туйгун үөрэх аҥаардас айылҕа биэрбит өйүнэн, толкуйунан эрэ кэлбэт ээ. Оҕо буолан баран улдьаарыан, умнуон, сүрэҕэлдьиэн да сөп буоллаҕа. Итинник түгэннэргэ бэйэни кыайыы ирдэнэр. Ол дэбигис кэлбэт. Күн аайы ахсаабат үлэттэн тахсар. Ону ситиһэргэ үөрэппит төрөппүттэр – дьоллоох төрөппүттэр. Оҕо иитиитин саамай сындалҕаннаах өттүн ааспыттар. Кинилэргэ Айыыһыт сэттис түмүк өйдөбүлэ сөп түбэһэр:
Оҕобор
Кэхтибэт кэскили
Биэрэбин,
Төннүбэт төлкөнү
Түһэрэбин.
Дом!
Онон Александра Григорьева-Сандаарыйа кэпсээбит ыала Ивановтар Айыыһыт алгыһынан олох устун суоллара уһаатын-кэҥээтин. Оҕолоро, сиэннэрэ үөрэнэн, үлэлээн-хамсаан үлүмнэстиннэр, дьону-сэргэни үөртүннэр, дьолу-соргуну дэлэттиннэр!
«Айыыһыт алгыһынан» серия салгыы тахса турдун! Дьоһун дьону, холобур буолар ыаллары кэпсээн кэрэхсэннин!
«Саха сирэ», edersaas.ru анаан Светлана ВИНОКУРОВА-СЫРДААНА, Арассыыйа Суруналыыстарын союһун чилиэнэ.