Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр Улуу Кыайыыны уһансыбыт хорсун-хоодуот буойуттар ааттара үйэттэн-үйэҕэ өлбөөдүйбэт.
Улуу Кыайыы 75 сылынан, «Саллаат сэһэнэ» диэн кинигэ күн сирин көрдө. Кинигэни филология наукатын хандьытаата Ангелина Кузьмина, СӨ чэпчэки атлетикаҕа успуорт маастара Василий Кузьмин уонна кинигэ дьоруойун улахан кыыһа Антонина Чердонова хомуйан оҥордулар.
Кинигэ туһунан Ангелина Кузьмина маннык сырдатта:
—Бүлүү улууһун Үгүлээт нэһилиэгиттэн төрүттээх, байыаннай-бэлитиичэскэй оскуоланы Москваҕа бүтэрбит кадровай офицер, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Анаабыр улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Георгий Дмитриевич Борисов уоттаах сэрии туһунан хайдах баарынан, дьиҥ кырдьыгынан суруйан хаалларбыт рукопиһа уонна олоҕун, бойобуой суолун туһунан киллэрилиннэ.
Георгий Дмитриевич уоттаах сэриигэ сылдьан тугу көрбүтүн, хайдах эрэйдэммитин анааран, Улуу Кыайыы 50 сылыгар кинигэ гынан бэлэмнээн таһаарар баҕа санаалаах эбит эрээри, онтуката кыайан туолбакка хаалбыт. Аны, кэлин ол толору рукопиһа олох да сүтэн, кинигэ күн сирин көрөр дьылҕата ыараабыт. Ол да буоллар, улахан кыыһыгар хаалбыт эргэрэн илдьиритэ барбыт тэтэрээт быһыта-орута сылдьар саһарбыт лиистэрин барытын холбоон, туох кэнниттэн туох суруллубут буолуон сөбүн сааһылаан, сыта-тура сыымайдаан, уруучука, харандаас суола сүтэн эбэтэр сииккэ ылларан көстүбэт буолан хаалбытын чуолкайдыы сатаан, кыайан ааҕыллыбат бытархай буочарын ааҕан, быһаарсан, элбэх үлэни көрсөн бэчээккэ бэлэмнээтибит.
Ол бэчээттиирбит тухары биир дойдулаахпыт Георгий Дмитриевич хорсун быһыытын сөҕөн, сэрии алдьархайа харахха көстөн кэлэрдии үчүгэйдик суруллубутун сыаналаан, хайаан да ааҕааччыга тахсыахтаах дии санаабыт, толкуйбут баһыйан, сыралаһан туран күүскэ үлэлээтибит.
Онуоха эбии кинини билэр сэрии бэтэрээннэрэ, саастыылаахтара, бииргэ төрөөбүттэрэ суох буолбуттара, бэл, үөрэппит оҕолоро сааһырбыттара, аҕыйаабыттара үлэбитигэр уустуктары үөскэттэ. Ол да буоллар, кинини кытта алтыспыт дьонтон ыйыталаһан, Национальнай архыыпка сылдьан, бэчээккэ тахсыбыт матырыйааллары көрдөөн, биэрбит дьон ахтыыларын барытын киллэрдибит.
Хаартыскаларга кимнээх түспүт буолуохтарын сөбүн кыахпыт баарынан билбиппитин ыйдыбыт. «Хоһооннор хомуурунньуктара» диэн туспа суруйбут хомоҕой тыллаах үчүгэй хоһооннордоох тэтэрээттэрэ , хомойуох иһин, көстүбэтилэр. Онон кини үрүҥэр таһаарбатах сорох хоһоонноро эрэ көстүбүттэрин бэчээттээтибит.
Георгий Дмитриевич бу суруйуутугар Бүлүү эбэ оҕолоро 1942 с. бэс ыйын 22 к. “Пропагандист” борокуотунан куорат анныттан араҕан айаннаабыттара долгутуулаахтык ойууланар. Ол баран иһэн Бүлүү училищетын бииргэ бүтэрбит Тимофеев П. муҥурдааҕа тэстэн өлбүт. Онон табаарыстара мустан өлбүт доҕордорун иин хаһан, суорҕаҥҥа суулаан баран аара көмпүттэр. Ити кэмҥэ борокуот мас ылаары тохтоон турар кэмигэр Бүлүү умнаһын бөҕөстөрө мустан, төрөөбүт сирдэриттэн арахсан эрэллэрин бэлиэтээн “сытыйар иҥиири тугун харыстаатахпытый” диэн ааттаан тустубуттара кэпсэнэрэ хайа саха ыччатын сүрэҕин уйадыппат буолуой… Бу барбыттартан үгүстэрэ төннүбэтэхтэрэ, арааһа, итинник оонньуу-көрүлүү түһэн бүтэһигин тутуһан-хапсыһан хаалбыт буолуохтаахтар…
Сэриилэһэр үөрэҕи, киһи тыыныгар турууга үөрэтии алдьархайын, саха саллаатын чэгиэн өйүнэн мындырдык этэр: “Уопсайынан, киһи киһини өлөрөргө сыллаан, ыйдаан, араастаан кыргар мындырга, сэптэри туттууну баһылыырга букатын да үөрэммэтэ буоллар хайдахтаах үчүгэй буолуох этэй?!”.
Георгий Дмитриевич уһулуччу дьоҕурдаах киһи эбит: ниэмэстии, поляктыы, чиэхтии, австриялыы тылларынан иҥнигэһэ суохтук, холкутук кэпсэтэрэ, суруйара. Рукопиһын ааҕан истэх аайы бойобуой сорудахтары түргэнник уонна сөпкө чиэстээхтик толороро, дьоҥҥо мындыр сыһыана, булугас сытыы өйө ордук дьэҥкэтик арыллан иһэр. Сэрии хонуутугар ротатын дьоно тыыннаах хаалалларыгар сөптөөх тактиканы тутуһан салайара көстөр. Маныаха кини оҕо эрдэҕиттэн сорсуннаах булчут буолар сатабыла эмиэ көмөлөспүт курдук. Холобур, 1945 с. Австрияҕа сырыттаҕына оһуобай сорудаҕы биэрбиттэр: Вена куорат хаайыытыттан хаһыы оҥорон, 2 үспүйүөн куотан, Чехословакия кыраныыссатын туораабыттар. Ол дьону баандаларга тиэрдибэккэ суһаллык тутарга сорудах биэрбиттэр. Онно бэрт түргэнник суолларын батыһан тутан кэтэһэн олорор сэбиэскэй судаарыстыба куттал суох буолуутун үлэһиттэрин хапытааныгар туттарбыт.
Аны туран, ордук сыанабыллааҕа – буолбут быһыыны-майгыны атын литератураҕа суруйууларга курдук хайҕаммакка, туох да киэргэтиитэ суох хайдах баарынан суруйбута умсугутар. Сыыһа-халты туттуу да баарын туһунан чахчылары кырдьыктаахтык ойуулаабыта болҕомтону тардар, холобур: “…Бэс саҕатыгар турар хутор баара. Ол хутор арҕаа өттүгэр дириҥ аппа баар. Мин управление взводун аҕыйах уолаттарын кытта ити аппаны сыныйа сылдьан эмиэ рота кэриҥэ саллаат өлүгэр кэтиллэ түстүм. Аппаҕа окуопаланан сыппыт ротаны биһиги реактивнай минометтарбыт алҕас саппыттар. Өлүктэр алыс элбэҕэ суохтар буолан баран көрүөххэ ынырыктара сүрдээх. Бары хара хоруо буолбуттар. Термитнэй снаряд эстэригэр 700 кыраадыс итиини таһаарар сурахтааҕа, ол аанньа оҥоруо дуо?…”.
Георгий Дмитриевич сэрии туһунан дьиҥнээҕи суруйан хаалларбыт бу рукопиһа олоххо үөрэтэр-такайар дириҥ түмүктээһиннэрдээх этиилэрдээх буолан, киһи элбэххэ үөрэнэр, иитэр суолтата күүстээх. Сэрии чахчытын, оччотооҕу кэми анаан үөрэтэргэ историческай суолталаах дьоһун матырыйаал буолар. Кини киһи быһыытынан үтүө мөссүөнүн сүтэрбэтэҕин, киһилии сыһыаны туохтааҕар да сыаналыырын бу тыллар туоһулууллар: “…Арааһа, сэриигэ да сылдьан киһи тыыннаах мишень эрэ буолбакка, син киһи киһитинэн хаалар эбит…”.
Георгий Дмитриевич Борисов Аҕа дойду улуу сэриитигэр өстөөҕү утары хааннаах сэриигэ хорсуннук сэриилэспитин иһин Кыһыл Сулус уордьаны ылбыта элбэҕи этэр. Лопатуй дэриэбинэ аттыгар ниэмэс икки тааҥката кинини эккирэтиилэригэр илиитигэр таптаран госпитальга киирбитэ. Онно дьонун сүтэрэн өлбүтүн туһунан дьиэтигэр алҕас биллэрии кэлбитин бэрэссэдээтэл кини кырдьаҕас тулаайах хаалбыт ийэтин аһынан өр кэмҥэ тиксэрбэккэ сылдьыбыт. Георгий Дмитриевич Борисов киһи буолар кэскилэ тардан, уоттаах сэрииттэн төрөөбүт дойдутугар тыыннаах эргиллэн кэлэн, партия сэкиритээригэр тиийэ үлэлээн-хамсаан, оҕо-уруу тэнитэн, саха ыччатын үөрэтэн-такайан, ол оҕолоро учууталлар учууталлара буола үүнэн-сайдан, киһи киэнэ килбиэннээҕэ олорон ааспыт эбит. Оҕолоро бары туруу үлэһит буолан аатын ааттаталлар. Билигин төрөөбүт Тылгынытын уонна олорбут, үлэлээбит Үгүлээтин нэһилиэгин оскуолатын үөрэнээччилэрэ кини сэриигэ бойобуой сулууспатын үөрэтэн чинчийэр үлэлэри суруйаллар, онон аата умнуллубат, килбиэннээх бойобуой суолун холобур оҥостоллор.
Сэрии төһөлөөх ыал чэгиэн ыччатын этин-сиинин сэймэктээбитэ, ийэ хараҕын уутун тохпута, оҕолору атах сыгынньах тулаайах хааллартаабыта буолуой?! Арай бу алдьархай ааҥнаабатаҕа буоллар, сахалар төһөлөөх элбиэ этибитий?! Сыл хонук ааһан истэҕин аайы ааспыт сэрии кэминээҕи көлүөнэ аҕыйыыр. Олоххо саҥа, сэриини билбэтэх ыччат кэлэн иһэр. Ыччат уруккуну ытыктыыр, саҥаны айар-тутар, барҕардар, түстүүр, төлкөлүүр, кэскиллиир туһугар ааспыты ахтар, билэр, сүгүрүйэр буолуохтаах!
Ааҕааччыга өйдөнүмтүө буоллун диэн, хас да төбөттөн турар. Ол курдук, «Ыраах тыылга. Сэрии саҕаланыыта», «Аармыйаҕа иккис барыы», «Аара суолга», «Сулууспа саҕаланыыта», «Байыаннай-бэлитиичэскэй училище», «Горькай куоракка», «Фроҥҥа диэри айан», «Инники кирбиигэ дивизия артиллериятын ыстааба», уо.д.а. төбөлөртөн турар.
Кинигэҕэ сиэнэ, 12 саастаах Айтал Борисов уруһуйа уонна Георгий Дмитриевич бииргэ төрөөбүт быраатын сиэнэ Радислав Борисов хаартыскаларын туһанныбыт. Кинигэ «Сайдам» кинигэ кыһатыгар бэчээттэммит. Бүлүү киин бибилэтиэкэтин саайтыгар оцифрокаламмыт. Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.
http://e-librvil.ru/book77/ сыылканан киирэн ааҕыахха сөп.
Сардаана Баснаева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru