Самаан сайын ортотун ааһан эрэр, өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии улууһугар от үгэнэ буола турар. Хас биирдии биригээдэ, хас биирдии киһи “Сайын биир күнэ дьылы аһатар” диэнинэн салайтаран, окко умса-төннө түһэ сылдьаллар. Былырыыҥҥы курдук элбэх ойуур баһаардара өрө күүдэпчилэнэн турбакка, хата, абыраата диир кыахтаахпыт. Ол эрээри, Бүлүү бөлөх улуустарыгар, кыратык омуннаан эттэххэ, уонча күн кэриэтэ ыаҕастан кутар курдук ардаан, кэккэ уустуктары үөскэттэ. Аны туран, Дьааҥыга үрэхтэр халааннааннар өссө улахан кыһалҕа ити улуус олохтоохторугар ааҥнаата. Сорох улуустары аһыҥа буулаата.
Улуустарынан балаһыанньа хайдаҕый?
Илин эҥээрдэр
Миниистири солбуйааччы Николай Афанасьев быһаарбытынан илин эҥээр улуустарыттан чуолаан Чурапчы улууһун балаһыанньата уустук соҕус. Тоҕо? Халлаантан биир таммах түспэккэ, аһара курааннаабытын түмүгэр, хаарыаннаах үгүс ходуһаларын аһыҥа барахсан хара буорунан көрдөрөн эрэр. Ол эрээри, Маарыкчаан сиэннэрэ санааларын түһэрбэттэр, былаантан 74%-нын толорор бөҕөх санаалаахтар.
Таатта улууһа. Былааннара 35 600 туонна. Алаас ходуһалардаах Туора Күөл, Дэбдиргэ, Кыйы, Чөркөөх лаппа курааннаабыт буоллаҕына, Амма үрэх үрдүгэр олорор нэһилиэктэргэ от үүнүүтэ өлгөм соҕус. Өлгөмнүк үүммүт ходуһаларга мобильнай дэниллэр биригээдэлэри таһааран, былааны толоробут дииллэр эбит. Улуус үрдүнэн 36 биригээдэни тэрийэргэ сайаапка тустаах министиэристибэҕэ киллэриллибит.
Томпо улууһа. Былааннара 5 500 туонна эбит буоллаҕына, халлаан ардаабакка туран биэрэр түгэнигэр, 90%-ны толорор санаалаахтар. От үүнүүтэ ортоһуор. Былырыын курааннаабыт сирдэргэ от үүнүүтэ адьас мөлтөх эбит. Онон дьон илиинэн оттоотоҕуна эрэ, дьылы туоруур отторун булунар кыахтаахтар. Мобильнай биригээдэлэр тэриллэннэр аны күһүҥҥэ диэри 520 туоннаны булуохтаахтар. Билиҥҥи туругунан улуус үрдүнэн 5 биригээдэ күөх дуолу сомсор.
Уус Алдан улууһа. Быйыл былааннара 30 000 туонна. Былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, быйыл балаһыанньалара этэҥҥэ соҕус. Ол гынан баран, алаас сирдэри аһыҥа буулаабыт, былырыын эмиэ оннук этэ. Ааҕыныы түмүгүнэн, аны күһүҥҥэ диэри 27 000 тыһ туоннаны булунар санаалаахтар. Ол аата 90%-нын. Мобильнай биригээдэлэр ыраах сирдэргэ тиийэн, 2000 туоннаны булуохтаахтар.
Мэҥэ Хаҥалас улууһа. Былааннара 40 000 туонна. Итинтэн 35 000 туоннатын улуус иһигэр булабыт дииллэр. Хоту диэки баар нэһилиэктэргэ, алаастарга от улаханнык үүммэтэх. Өрүс, үрэх тардыыларынан сирдээхтэр былааннарын 88% толорор бөҕөх санаалаахтар. Ол гынан баран, мэҥэлэргэ билигин сытыы боппуруоһунан өрүс уута тахсан арыылар ууга сытыылара буолар. Бу кутталланна диэн сэрэхэдийэллэр. Тиийбэт 5000 туонна оту мобильнай биригээдэлэр ыраах сирдэртэн тыыппалаһан булуохтара диэн эрэнэллэр.
Амма улууһа. Быйыл үүнүү этэҥҥэ эбит. Онон быйылгы былааннарын (30 400 т) 100% толорор санаалаахтар
Киин улуустарга
Горнай улууһа. Кэккэ ыарахаттар бааллар. Былырыын буолбут ойуур баһаардарыттан ирбэт тоҥ ирэн хара тыалар систэрин уута оттуур ходуһалары ылбыт. Санатар буоллахха, Горнай улууһа 9 нэһилиэктээҕиттэн 8‑гар ойуур баһаардара турбуттара. Ити түмүгэр улуус 8830 гектар иэннээх ходуһатыттан 2700 гектара (31%) ууга былдьанан сытар. Ити үрдүнэн горнайдар былаантан 70%-нын кээрэтиэх курдуктар. Сылы туоруурга, ортотунан, 12 155 туонна оттонуллуохтаах. Билигин 30%-ны хантан булары быһаараллар. Хатастары кытта кэпсэтии бара турар.
Нам улууһа. Былааннара 27 391 туонна, ону 100% оттуохпут дииллэр эбит. Ол гынан баран, өрүс уута бытааннык түһэрэ кэккэ мэһэйдэри үөскэтэр туруктаах. Ол курдук, намтал ходуһаларга охсуллубут отторо түөрэ ууга барда. Көбөкөн, Хатыҥ Арыы, Иккис Хомустаах баржалара отчуттары арыыга көһөртөөтүлэр. Хатырык, Модут отчуттара Баакычча, Кэнэли курдук улахан арыыларга тахсан оттуохтара. Үөдэй, Бастакы Хомустаах дьоно отторун аһыҥаҕа былдьатымаары, үөһээ алаастарга оттуу сылдьаллар. Харбаайы курдук ыраах сытар уонна Дьокуускай куорат чугастааҥҥы ходуһаларыгар 7 мобильнай биригээдэни ыытан оттотуохтара.
Хаҥалас улууһа. От үүнүүтэ былырыыҥҥытааҕар быдан үчүгэй, сыллааҕы былааннара 31 000 туонна. Онон былааны толорорго эрэх-турах санаалаахтар. Атын улуустартан чурапчы, мэҥэ хаҥаластар, горнайдар, кэбээйилэр кэлэр былааннаахтар.
Бүлүү бөлөх улуустарыгар
Ньурба улууһа. Былаана 33 500 туонна, мантан 29 000 туоннатын кээрэтэр былааннаахтар. Биллэрин курдук, Антоновка, Сүлэ, Дьиикимдэ, Ньурбачаан нэһилиэктэрин аһыҥа булаабыт. Улуус иһигэр 14 мобильнай биригээдэни тэрийэр былааннаахтар.
Бүлүү улууһа. Аһара ардаабытын түмүгэр, 7 нэһилиэккэ оттооһуҥҥа ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитэ. Ити нэһилиэктэр оттуур ходуһалара 50%-на ууга былдьаммыт. Саамай улахан охсууну Лөкөчөөн, Илбэҥэ, Дьөккөн ылан олороллор. Ааспыт нэдиэлэҕэ Дьөккөҥҥө эргэ хоруулары чөлүгэр түһэриигэ экскаватор үлэлээтэ. 20 мобильнай биригээдэни тэрийэри былааннаабыттар.
Сунтаар, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар балаһыанньа этэҥҥэ, былааннарын толорорго дьулуһаллар.
Хоту улуустарга
Өймөкөөн улууһа. Саас ардах сүгүн түспэккэ, билигин уот кураан сатыылаабыт. Сордоҥноох уонна Томтор нэһилиэктэригэр син үүнэ сатаабыт. Уустук балаһыанньа Өймөкөөн нэһилиэгэр буолбут. Оттуур ходуһаларыттан 45%-на былырыыҥҥы ойуур баһаарыттан күлүнэн бүрүллэн сытар. Мобильнай биригээдэлэри тэрийэн, Томтор сиригэр оттото ыытыахтара. Уруккулуу кэрийэн оттоохторуна, син кыстыыр оту булунуохтара.
Кэбээйи улууһа. От былаана 14 000 туонна, ол эрээри, күн бүгүн 3656 туоннаны эрэ булунар кыахтаахтар. Улууска барыта 12 575 гектар иэннээх оттуур ходуһа баар буоллаҕына, 8 802‑тэ ууга сытар. Сииттэ, Тыайа, Куокуй нэһилиэктэригэр 7 мобильнай биригээдэни ыытан, 1200 туоннаны оттуур былааны ылыммыттар.
Үөһээ Дьааҥыга
Миниистири солбуйааччы Николай Афанасьев соторутааҕыта Дьааҥыга баран балаһыанньаны билсэн кэлбитэ. «Дьааҥы улууһугар 17 нэһилиэк оттуур сирэ-уота, улуус ходуһатын 80%-на ууга турар. Билигин уу түһэрин күүтэбит. Ол эрээри, сорох нэһилиэктэргэ дьон бэйэтин күүһүнэн уу түһэрэ сылдьар. Улуус үрдүнэн сүөһүлэрин-сылгыларын кыстатарга 8200 туонна от наада. Мобильнай биригээдэлэр тэриллэн ыраах, чугас сирдэринэн сири хаалларбакка оттуохтарын наада. Бырабыыталыстабаттан маныаха үп-харчы көрүллэрин туруорсуу барар.
«Алгыс» кэпэрэтиип уонна бааһынай хаһаайыстыбалар хотонноро, уопсайа 7 хотон, ууттан эмсэҕэлээбит. Маныаха чөлүгэр түһэрэр үлэ ыытыллыаҕа. Уонна хоромньу төлөнүөҕэ. Бабушкин нэһилиэгэр 7 сылгы өлбүтүн туһунан акт оҥоһуллубут. Бу хорумньу төлөнүөҕэ, билигин барыта ааҕылла-суоттана турар.
Сылгы ахсаана, от ыйын 21 күнүнээҕи туругунан, 10 157 төбө, ол иһиттэн биэтэ 4834. Сылгы күрүөҕэ хааллан турбат буоллаҕа, онон идэһэҕэ диэри дьон көрдүүрүгэр бириэмэ бэрилиннэ. Аны акт оҥорорго бэтэринээрдэр өлбүтүн туоһулуурга дакаастабыл быһыытынан хаартыска көрдүүллэр. Бу суох буоллаҕына, сылгы сүппүт диэн буолар. Оччотугар, хомойуох иһин, төлөбүр оҥоһуллубат. Бу боппуруоһу улуус дьаһалтата уонна министиэристибэ Ил Түмэҥҥэ туруорсар былааннаахпыт. Күн бүгүн хоромньуну ааҕыы бара турар, от ыйын 28 күнүгэр түмүктэниэхтээх. Дьэ, оччотугар биллиэҕэ, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар төһө суумалаах хоромньу тахсыбыта”, — диэн Николай Степанович быһаарар.
Санатар буоллахха, бу нэдиэлэ бэнидиэнньигэр МИ‑26 бөртөлүөтүнэн 8 туонна комбикорм Дьааҥыга тиэрдиллибит.