Саха милииссийэтэ сэрии сылларыгар отделга утуйа сылдьан үлэлээбитэ

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр ССРС-ка быһыы-майгы сылтан сыл ыараан-уустугуран испит. Ол курдук, 1942 сыллаахха 1941 сыл­лааҕыны кытары тэҥнээтэххэ, буруйу оҥоруу 22 %-нан элбээбит, 1943 сыллаахха — 20,9 %-нан, 1944 сыл­­лаахха — 8,6 %-нан. Арай 1945 сыл бастакы аҥаарыгар эрэ буруйу оҥоруу ахсаана
9,9 %-нан аҕыйаабыт.

edersaas.ru

Оттон Саха сиригэр уот­таах сэрии сылларыгар ис дьыала уорганнара хайдах үлэлээбиттэрин туһунан саха милииссийэтин “хаама сылдьар энциклопедията” диэн ааттыыр киһилэрэ, СӨ ИДьМ-тын Мусуойун дириэктэрэ, историческай наука хандьыдаата, милииссийэ астаапкаҕа полковнига Александр Ярковой кэпсээниттэн билиэҕиҥ.

Буруйу оҥоруу үүнэ-тэһиинэ суох барбыта

Сэрии судаарыстыбаннай структуралар, ол иһигэр, ис дьыала уорганнарын үлэтигэр уларытыылары киллэрбитэ. Байыаннайдыы быһыы-майгы олохтоммута. Милииссийэ уонна судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун уорганнарын үлэтин салайыыны тупсарар туһуттан, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 1941 сыл от ыйын 20 күнүнээҕи ыйааҕынан, кинилэри биир гына хол­бообуттара.

Маннык дьаһал буруйу оҥорууну утары охсуһууга, уопсастыбаннай бэрээдэги араҥаччылааһыҥҥа итиэннэ тыылга куттал суох буолуутун хааччыйыыга бары күүһү түмүүгэ улахан оруоллаах ­буолбута. Хас оройуон аайы 10-тан 21-гэ диэри ахсааннаах милииссийэ үлэһиттээх НКВД отделлара тэриллибиттэрэ. Маныаха үгүстэрэ уопуттара, улахан үөрэхтэрэ суох, аармыйаҕа сулууспалыырга ханнык эрэ төрүөттэринэн сөп тү­­бэспэтэх дьон этилэр. Кинилэр фроҥҥа барбыт милииссийэ үлэһиттэрин солбуйбуттара.

Оттон фроҥҥа Мэҥэ Хаҥалас, Уус Маайа, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Нам, Таатта, Алдан уонна Дьокуускай отделларыттан хас үһүс сотрудник барбыта. Саха сиригэр быһыы-майгы уустук этэ, оттон милииссийэ личнэй састааба ону утары охсуһууга тиийбэт этэ.

1942-1945 сылларга буруйу оҥоруу үүнэ-тэһиинэ суох баран, халааһын, уоруу, «Якутторг», «Золотопродснаб», «Холбос» маҕаһыыннарыгар саба түһэн талааһын, холкуос сүөһүтүн уоруу элбээбитэ. Ааллаах Үүҥҥэ, Алдан уонна Учур оройуоннарыгар көмүһү тутар пууннарга саба түһэллэрэ, радиостанциялары суох оҥороллоро, холуонньалартан уонна түрмэлэртэн күрээбиттэр нэһилиэнньэни “террордууллара”.

Ол сылларга Дьокуускай куорат общепитын сабыылаах тэрил­тэлэригэр бөдөҥ уоруулары — бурдугу, саахары, арыыны уонна да атын аһы-үөлү апчарыйыыны — арыйбыттара. Атын уобаластартан уонна кыраайдартан дьон көһүүтэ, кэлиитэ-барыыта паспортнай-регистрационнай уонна байыаннай-учуоттуур үлэни уустугурдара. Милииссийэ үлэһиттэрэ уту­йар ууларын умнан туран, уоппуската, өрөбүллэрэ суох үлэлииллэрэ. Кинилэргэ улахан көмөнү куораттарга, бөһүөлэктэргэ, сэлиэнньэлэргэ тэриллибит уопсастыбаннай бэрээдэги араҥаччылыыр бөлөхтөр, бириигэдэлэр оҥороллоро.

Холобура, Уус Алдан оройуоннааҕы отделын участковай боломуочунайа Гаврил Бурцев 1943 сыллаахха хас да нэһилиэккэ милииссийэҕэ төһүү буолар биригээдэлэри тэрийбитэ уонна кинилэр көмөлөрүнэн холкуостарга сүөһүнү уоруулары арыйбыта. Ол сылга Бурцев 16 холуобунай дьыаланы силиэстийэлээн бүтэрэн, суут көрүүтүгэр ыыппыта. Нарком бирикээһинэн киниэхэ махтал биллэриллибитэ уонна харчынан бириэмийэ бэриллибитэ.

Бандьыыттары уонна дезертиирдэри көрдөөһүн

Сэрии сылларыгар Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Горнайга, Намҥа, Чурапчыга, Тааттаҕа, Сунтаарга, Кэбээйигэ, Дьааҥыга уонна Өлүөхүмэҕэ хаайыыттан уонна Кыһыл Аармыйаҕа ыҥырыллартан күрээбит дьон тайҕаҕа куота-саһа сылдьыбыттар.

Күрүөйэхтэр холкуостар сүө­һүлэрин, сылгыларын, сэби-сэбиргэли, боеприпастары, маҕаһыыннартан уонна ыскылааттартан аһы-үөлү, таҥаһы уоруунан дьарыктаммыттар. НКВД бандьыыттааһыны утары охсуһар уонна холуобунай ирдэбилгэ отделларын итиэннэ оройуоннааҕы отделлар үлэһиттэрэ итинник халыыр-уорар бөлөхтөрү, кинилэр куомуннаахтарын булууга, тутууга улахан үлэни ыыппыттар.

Маныаха уопсастыбаннай бэрээдэги араҥаччылыыр бөлөхтөр, милииссийэҕэ төһүү буолар бириигэдэлэр чилиэннэрэ, ол эбэтэр, холкуостаахтар, РайОНО, сельсовет үлэһиттэрэ сүрдээҕин көмөлөспүттэр.

1943 сыл сайыныгар Ааллаах Үүн оройуонугар Шумилов бандьыыттыыр бөлөҕө “Огонек” диэн учаастакка саба түһэн, радиостанцияны урусхаллаабыт, маҕаһыыны уонна продснаб ыскылаатын, кыһыл көмүһү тутар пуун хаассатын халаабыт, аҕыс сылгыны күрэтэн илдьибит уонна оробуочайы кытта маастары өлөрбүт.

Бандьыыттары уодьуганныырга САССР НКВД-тын, Ааллаах Үүн уонна Уус Маайа оройуоннааҕы отделларын үлэһиттэрин суһал бөлөҕө тэриллибит. Улахан көмөнү бу оройуоннар партийнай уонна сэбиэскэй тэрилтэлэрэ оҥорбуттар. Баанданы уодьуганнаабыттар. 1943 сыл сэтинньи ыйыгар бэриммит 15 бандьыыт сууттаммыт, 50 киилэттэн тахса ыйааһыннаах кыһыл көмүһү судаарыстыбаҕа төннөрбүттэр.

1944 сыллаахтан сэрии бүтүөр диэри ис дьыала уорганнарын үлэһиттэрин Кыһыл Аармыйаҕа ылбат кэриэтэ буолбуттар. Төттөрүтүн, аармыйаттан кэлбит дьонунан милииссийэ кэккэтин хаҥаппыттар.

“Отделга утуйаллара”

Оройуоннардааҕы отделлар уонна холуонньалар кэлэктииптэрэ ыйдааҕы хамнастарыттан икки-үс күннээх харчыларын баҕа өттүлэринэн “Советская Якутия” диэн тааҥка холуонналарын уонна бо­­йобуой сөмөлүөттэри тутар пуондаҕа биэрэллэрэ. Ону тэҥэ, гос­­займ облигацияларын атыылаһаллара, малларын-салларын туттараллара, уопсастыбаннай бэрээдэги көрүүгэ ирдэнэр бириэмэни таһынан су­­лууспалыы, субуотунньуктарга уонна воскресниктарга тахсаллара.

Сэрии сылларыгар бэйэни харыстаммакка эҥкилэ суох сулууспа иһин 1945 сыллаахха саха милииссийэтин үгүс үлэһитэ үрдүк наҕараадаларынан – Ленин уордьанынан, Кыһыл Сулус уордьанынан, мэтээллэринэн — бэлиэтэммитэ.

Милииссийэ бэтэрээнэ Иван Мухин ахтан-санаан кэпсиирэ: “Дойдубутугар ыарахан кэмҥэ тыылга баар милииссийэ үлэһиттэрэ металлолому хомуйууга көхтөөхтүк кытталлара, хамнастарыттан дойду оборонатын бөҕөргөтөр пуондаҕа ыыталлара, Кыһыл Армия байыастарыгар сылаас таҥаһы-сабы хомуйаллара. Мин элбэх доҕорум-атаһым фроҥҥа өлбүтэ. Тыылга хаалбыт хас биирдии милиционер икки киһи – бэ­­йэтин уонна сэриигэ барбыт табаарыһын — оннугар үлэлиирэ. Күнүстэри-түүннэри, отделга хоно сытан. Ыйы-ыйынан командировкаларга сылдьаллара, гостиница суох буолан, кураанах камераларга утуйаллара. Хомуллубут харчыга “Советская Якутия” диэн ааттаммыт тааҥканы туппуттарын истэн, бары үөрүүбүтүттэн ытаабыппыт. Фроҥҥа көмөлөһүү биһиги иэспит буоларын өйдүүрбүт уонна ону толорууга туох кыалларын барытын оҥорорго кыһаллыбыппыт”.

Тыылга олоҕу сүрүннүүр киининэн милииссийэ буолбута.

Вера Макарова бэлэмнээтэ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыскалар СӨ ИДьМ-тын “Стражи правопорядка Якутии” үбүлүөйдээх кинигэтиттэн туһанылыннылар.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0