Клавдия Ильинична Максимова—Сайыына “Бэйэни салайынар, чэбдигирдэр, сайыннарар” уһуйаана аан маҥнай мээрийэ култуураҕа салаатын иһинэн арыллан үлэлээбитэ.
edersaas.ru
Дьон туох санааттан бу уһуйааҥҥа кэлэрэ буолла? Араас. Ким эрэ иһигэр иитиллэ сылдьар, үүйэ-хаайа тутар, тулуппат-тэһиппэт, туга биллибэт аалыыттан… Ким эрэ саҥаны, дьиктини билэ, санаатын сааһылана, дьоҕурун, талаанын сайыннара… Ким эрэ ыарахан олохтон бүтэһик эрэлин була, ыарыы ытарчатыттан ыһыгыннара, арыгы, табаах дьаллыгыттан босхолоно… Ким эрэ үлэтигэр сатаммакка, дьону-сэргэни кытта тапсыбакка… Ким эрэ баайыттан-дуолуттан матан, илии соттон, кураанаҕы кууһан… Ким эрэ дьиэ кэргэнин алдьанан, түҥнэстэн эрэр олоҕун быыһаттара… Ол тухары төһөлөөх киһи төрүт итэҕэлин тутан, сап саҕаттан салҕаммытын, олоххо умсулҕана тиллибитин, туруга тупсубутун, санаата чэпчээбитин ааҕан ситэр биллибэт.
Литэрэтиирэ абылаҥнаах киэһэтигэр
Сайыына уһуйаанын үлэһиттэрэ уонна уһуйааҥҥа сылдьыбыт айар-тутар дьоҕурдаах дьон «Уостубат уйгу» диэн икки күннээх тэрээһини ыыттылар. Ол курдук, балаҕан ыйын 9 күнүгэр Литэрэтиирэ киэһэтэ буолла. Бу тэрээһиҥҥэ чугас дьоммутун, доҕотторбутун ыҥырдыбыт. Киэһэ 6 чааска мустан, ким анал оптуобуһунан, ким массыынанан син балай да айаннаан, куорат тигиниир-таҕыныыр тыаһыттан уу-чуумпутук иһийэн турар айылҕаҕа биирдэ баар буола түстүбүт. Сылгы сиэллээх, алтан чуорааннардаах аартыгынан ааһарбытыгар уһуйааҥҥа сылдьан хоһоон суруйар буолбут дьон «Иэйии тэтимэ» диэн хомуурунньуктарын бэлэх ууннулар. Алаас ортотугар кэлбиппит сылгы тириитэ сабыылаах мас ыскамыайкалар кэчигирээбиттэр. Чараас таҥастаахтарга ичигэс пледтэри түҥэттилэр. Кутаа уот оттуллубут. Иннибитигэр баараҕай хатыҥ лаглайа үүммүт, кини кэннигэр ый тобус-толору туолан, киһи субу ытыһынан тутан ылыах курдук чугаһаан турар эбит. Хатыҥ аттыгар арфа турар. Олорбут сирбит үрдүнэн халлаан арыллан, сулустар эмиэ чуп-чугас, сып-сытыытык умайан чаҕылыҥныы тураллар. Бу түгэҥҥэ биһигини төгүрүйэ арыллан биэрбит сулустаах халлаан салгыыта былыкка саһан, уйаара-кэйээрэ биллибэт ыраахха диэри саба халыйда.
Литэрэтиирэ киэһэтэ тулалыыр кэрэни кытта тэтими тэҥниир хомус аптаах-алыптаах дорҕоонунан саҕаланна. Иһийэн, иһиллээн олордохпуна, сиккиэр тыал кэлэн сэрэниин-сэрэнэн кууһан, даҕайан ааһар сибикитэ, хатыҥ сэбирдэҕин суугуна, кутаа уот таһыргыыра, өбүгэм хомуһун сыыйа тардар дьүрүскэн тыаһа барыта холбоһон, эппэр-хааммар дьикти симфония буолан кутуллан киирдэ. Дьэ, ол кэннэ бииртэн биир кэрэ, бииртэн биир дьикти арылыннар арыллан истэ.
Сайыына тыыннаах тылларын, хоһуйууларын аахтылар уонна ураты истиҥ, чараас иэйиилээх бэйэлэрин хоһооннорун уһуйаан истээччилэрэ билиһиннэрдилэр. Арфа нарын тыаһа сахалыы матыыптары иэйэ-куойа ыллатан, тыыннаах дорҕоон тыыннаах тыл салгыыта буолан, туолан дьэлтэйбит ыйдыын, тырымнас сулустардыын дьүөрэлэһэ оонньоото, көҥүлгэ көччүйэ көттө. Ол тухары итии үүттээх чэйинэн, буруолуу сылдьар саламаатынан, от үөрэтинэн, сып-сымнаҕас алаадьынан, минньигэс дьэдьэнинэн күндүлүүллэр да күндүлүүллэр, маанылыыллар да маанылыыллар…
Кэрэ иэйиилээх айар киэһэ түмүктэнээтин кытта сулустарынан тырымнаан, арыллан турбут халлааммыт оргууй аҕай былыт быыһыгар кистэннэ, уунан ылан тутан ылыах курдук турбут толору ыйбыт ыраатан, кыччаан хаалла… Бу чуумпуну, кэрэни үргүппэт, үрэйбэт курдук тыаһа-ууһа суох дьиэбитигэр айаннаатыбыт.
Талба талааннаахтар түһүлгэлэригэр
Сарсыныгар Үс Хатыҥҥа Дьөһөгөй Айыы алгыһа түһэр үрүҥ тунал ураһатыгар тыыннаах быыстапка тэрилиннэ, балаҕан дьиэҕэ айар мастарыскыай үлэлээтэ. Айар дьоҕурдарын туппут дьон көрдөрүүгэ туруорбут үлэлэрэ хайдах айыллан-тутуллан, оҥоһуллан тахсыбытын билиһиннэрдилэр.
Ол курдук, Уруйдаана Харитонова «Хоболоох суол» диэн күһүн-саас кэтэргэ аналлаах кэллиэксийэтин кэпсээтэ. Уобарастар былыргы саха дьахтарын таҥаһын ураты көрүҥнэриттэн саҕыллан, аныгы киһи олоҕун тэтимигэр ханыылыы айыллыбыттар. Аата да кэпсиирин курдук, хас биирдии көстүүм киэргэлигэр саха уустара куппут хобо чуораанчыктара кылыгырыы лыҥкыныыллар. Дьиктитэ диэн, Уруйдаана таҥастара бэлэм эскиһэ суох оҥоһуллаллар эбит. Матырыйаалы талыыттан саҕалаан бүтэһиктээх сиик түмүллүөр диэри аҥардас бу киһиэхэ анаан таҥас быһыыта-таһаата, оһуора-мандара бэйэтиттэн бэйэтэ айыллан, ситэн-хотон тахсан кэлэр эбит.
Татьяна Лаврова от күөҕэ өҥнөөх таҥас лоскуйдарынан былыргылыы кыбытан тигии ньыманан оҥорбут үлэтэ хараҕы сымнатар, уйулҕаны уоскутар дьикти күүстээх. Сэдэх-сэдэх харыйа мастаах, тирэнэн турар аарыма тииттэрдээх, кытыылыы үүммүт хатыҥ мастаах төгүрүк алааска сиэтэн киллэрэн мутукча дыргыл сытынан харыстаабакка күндүлүүр… Киһи көрдөр-көрө, киирдэр-киирэ туруох абылаҥнаах дьикти эйгэтэ…
Марина Трофимовна арыы кыраасканан суруйбут хартыыналара тапталынан, махталынан угуттуу тураллар: кырачаан кулунчук уун-утары ып-ырааһынан чоҕулуччу көрөр, үргэн куоппат, итэҕэйэ-эрэнэ чугаһыыр. Оҕуруонан тиһиллибит симэхтэригэр сэбирдэх суугунуу тохтор, сибэкки сэгэйэ тыллар – бэйэтэ биир туспа иэйии. Ким баҕалаах оҕуруонан тиһии кистэлэҥнэрин иһиттибит, иннэ, сап ылан холонон көрдүбүт.
Түмэн Хамаганов пластилинынан оҥоһуллубут «Ыраастаныы» уонна «Уһуктуу» үлэлэрин туһунан бу курдук кэпсиир: «Оҥоһуктарым мин саныы сылдьар санаам салгыылара буолаллар. Илиибин тиэрдиэм иннигэр күннээҕи олоххо арахпакка аала сылдьаллар. Онтон ылсан, оҥорон-тутан бардахпына, бэйэлэрэ-бэйэлэриттэн сайдан, туспа тыыннанан, туспа олохтонон бараллар. Барыта тапталынан тахса турар. Өбүгэттэн ситимнээх айар кут киһиэхэ барытыгар баар. Кини куруук кэтэһэр, эн хаһан, хантан саҕалаан айан-тутан барыаххын. Ону истибэккэ, күннээҕи кыһалҕанан эрэ муҥурданан талааҥҥын таһаарбатаххына, муунтуйуу, бүөлэнии үөскүүр, олохтон дуоһуйуу сүтэр. Бу ситим сүтүө суохтаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ тахсан салгыы сайда туруохтаах».
Мантан сиэттэрэн, Клавдия Ильинична тыыннаах тыллара тахсан кэлэллэр: «Киһи ис кыахтааҕын туохтан билиэн сөбүй? Тугу ордук сөҕө-махтайа, дьиктиргии көрбүтүҥ, болҕомтоҕун уурбутуҥ, дьарыктаныаххын баҕарбытыҥ – ол эн ис эйгэҕэр баар. Ону таба көрөн холонон көрдөххүнэ, сыраҕын, бүтүн бэйэҕин ууран дьүккүөрдээхтик дьарыктанаҕын. Ол түгэҥҥэ ылар иэйииҥ, астыныыҥ – ити эн кистэлэҥ кыаҕыҥ, дьоҥҥор-сэргэҕэр утары уунарыҥ, бэлэҕиҥ, сырдык аналыҥ, бу орто дойдуга кэлэн сырдык суолу, сырдык ааты хаалларар тосхолуҥ, кэнчээри ыччаккар хаалларар кэрэ кэһииҥ!»
Сайыына уһуйаанын үлэһиттэригэр, айар куттаахтарга уонна тэрээһиҥҥэ кыттыбыт бары дьоҥҥо махтал, бу икки күн тус бэйэбэр кэрэ бэлэх буолла, саҥа санаалары сахта, уостубат уйгу ис кистэлэҥин сэгэттэ.
Любовь БАРАХОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru