Хотугу улуустарга түспүт халыҥ хаар содула ааһа илик
Төһө астаах-үөллээх этибитий?
2016-2017 сс. кыстыгы көрсө, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох бары хаһаайыстыбаларга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 455 тыһ. т от, 10 тыһ. 777 т сенаж, 14 тыһ. 852 т сиилэс бэлэмнэммитэ. Ити зоотехническай нуорманан ыллахха, биир усулуобунай төбөҕө (ынах сүөһүгэ, сылгыга) 11 сэнтиниэр аһылык единицата этэ.
Сорох улуустарга кураан, сорохторго олус ардахтаах буолан, оттооһуҥҥа уустук сайын ааспыта. Ол түмүгэр, сүрүннээн, хотугу (Дьааҥы, Муома, Аллараа Халыма, Өймөкөөн, Усуйаана, Эбээн-Бытантай) улуустар былааннарын толорботохторо. Хаҥалас, Нам уонна Горнай улуустарын сорох хаһаайыстыбалара ыраах учаастактарынан, атын улуустарынан көһөн оттообуттара. Холобур, намнар Кэбээйигэ 350, Уус Алдаҥҥа 70, Чурапчыга 300 туоннаны оттообуттара.
Халыма эҥээригэр халыҥ хаар
От тиийбэтигэр эбии, кыһын саҕаланыыта Чуумпу акыйаантан кэлбит циклон сылаас салгыны аҕалан, Халыма эҥээригэр (Үөһээ, Орто, Аллараа Халыма улуустарыгар, Муомаҕа, Абыйга уонна Усуйаанаҕа) үс ыйга түһүөхтээх хаар ыга түспүтэ. Хаар халыҥа биир миэтэрэттэн тахсыбыта, сорох сиргэ бэл, үс миэтэрэҕэ тиийбитэ! Күһүн хойукка диэри быыстала суох ардыы туран хаардаабыт буолан, анна барыта адьыр уу этэ. Тиэхиньикэтээҕэр буолуох сатыы да киһи сылдьара уустугуран, дьон-сэргэ оту тиэйиигэ-таһыыга олус эрэйдэммитэ, ордук сыһыыга сылдьар сылгыга ыарахаттар үөскээбиттэрэ, элбэх сылгы охтубута, өссө элбэҕи хаһаайыстыбалар тыын салгыырга күһэллибиттэрэ.
Кыһын моонньо уһуун-уһун…
Бырабыыталыстыба дьаһалынан кыстык тэрээһинигэр, оту тиэйии-таһыы ороскуотун сорох чааһын толуйарга бүддьүөттэн 121,6 мөл. солк. анаммыта. Бу иһигэр хотугу уонна арктическай улуустарга 73,8 мөл. солк. көрүллэн, кыстык устата 3 тыһ. 31 туонна от, 431 туонна комбикорм уонна 372 туонна сылгы бурдуга илдьиллибитэ. Халыҥ хаартан сылтаан сылгыларын өлөрөргө күһэллибит Абый улууһун олохтоохторун сайаапкатынан, кыһыҥҥы суолу баттаһа, илин эҥээр улуустартан 207 кыстаабыт убаһа тиэрдиллибитэ.
Бачча көмөҕө тирэҕирэн, хаһаайыстыбалар кыстыгы син этэҥҥэ туоруох эбиттэр да, «куһаҕан наардаах» диэн мээнэҕэ этиллибэт, баччааҥҥа диэри халлаан тымныы, хаар уулла илик. Инньэ гынан, хотугу улуустар билигин да сүөһүлэрин кыһыҥҥылыы аһатан тураллар.
– Дойду сиртэн 50 т оту, 20 т бурдугу атыылаһан сүөһүбүтүн син баччаҕа аҕалбыппыт, – диир Абый улууһун «Тирэх» ТХПК хаһаайыстыба салайааччыта Анатолий Стручков. – От хаачыстыбата үчүгэй этэ эрээри, ыйааһыныгар тахсыспат буолан, суоттаммыт оппут тиийбэтэ, сатахха, хаарбыт баччааҥҥа диэри уулла илик. Инньэ гынан, сүөһүбүтүн ыаллартан от бэриһиннэрэн уонна дулҕаны, талаҕы кырбаан, көөнньөрбөлөөн аһатан турабыт.
Сайылыкка 24 тыһыынча сүөһү таҕыста
Билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох 50 тыһ. 446 ынах төрөөтө, бу былырыыҥы таһымтан арыый элбэх. Быйыл барыта искусственнай буоһатыынан 40 тыһ. ынаҕы хабар сорук турар, билиҥҥитэ 11 тыһ. 496 ынах искусственнайдык сиэмэлэннэ. Мантан сайын мэччирэҥ көбөөн, сүөһү туругун ыллаҕына, сиэмэһиттэр былааны толорууга күүскэ турунуохтара. Билиҥҥитэ ынаҕы искусственнайдык буоһатыыга Чурапчы, Хаҥалас уонна Мэҥэ Хаҥалас сиэмэһиттэрэ инники күөҥҥэ иһэллэр.
Хоту улуустарга эрэ буолбакка, киин улуустарга эмиэ ыам ыйын бүтүөр диэри сүрдээх тымныы этэ. Онон, маассабай тахсыы саҥа саҕаланан, күн бүгүҥҥү туругунан, сайылыкка 25 тыһ. 714 сүөһү, ол иһигэр 10 тыһ. 810 ыанар ынах, 13 тыһ. 898 субан таҕыста. Быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сайылыкка 33 тыһ. 310 сүөһү, ити иһигэр 18 тыһ. 256 ыанньык таһаарыллыахтаах.
Бырагыраама сөргүтүлүннэ
Сопхуос саҕана сүөһү барыта сайылыкка таһаарылларын түмүгэр, үүтү ыаһыҥҥа чыпчаал көрдөрүүлэр ситиһиллибиттэрэ. 1990-с сылларга сопхуостар ыһылланнар, сүөһү ахсаана лаппа аҕыйаабыта, сайылыктар даҕаны наадата суох курдук буолбуттара. Итинник дьаһаныы сыыһатын өйдөөн, өрөспүүбүлүкэ салалтата 2000 сылтан сайылыктарга болҕомтотун уурар буолбута. Онон, эргэ сайылыктар сөргүтүллүбүттэрэ, элбэх саҥа сайылык тутуллубута, аппараатынан ыаммыт үүт сойутуллан туттарыллар буолбута.
Билигин өрөспүүбүлкэ үрдүнэн 390 сайылык, ол иһигэр 357 ыанньык сайылыга, 33 субан сүөһү сайылыга баар.
Алексей Жирков, тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиристибэтин сүөһүнү иитиигэ уонна племенной үлэҕэ департаменын начаалынньыгын солбуйааччы:
– Кэккэ сылларга тохтотулла сылдьыбыт «Сайылыктааһын» бырагыраама сөргүтүлүннэ. Быйылгы сылга 20 мөл. солк. көрүллэн, түөрт ыанньык сайылыга уонна икки уотар былаһаакка тутуллуо. Бу ыйга балаһыанньа бигэргэнэн, куонкурус быһыытынан ирдэбилгэ эппиэттиир хаһаайыстыбалар саҥа сайылык туттар чиэскэ тиксэн, үөрүүлэрэ үксүө, үлэлэрэ өссө таһаарыылаах буолуоҕа.
Раиса Сибирякова, “Саха сирэ” хаһыат, Edersaas ru.