Алмаас хостуур салаа уонна информационнай коммуникационнай технологиялар (ИКТ) туох ситимнээхтэрий? Ханнык баҕарар дьыалаҕа, салааҕа информация быһаарар оруоллаах, бэлиэ суолталаах. Манна киһи соһуйара суох. Көмпүүтэр тиһигин көмөтүнэн араас иһитиннэрии, баар чахчы түмүллэн, кииннэнэр уонна сыыппара көрүҥэр үйэтийэн, хараллан иһэр. Дьэ, ол түмүллүбүт информацияны ырытан, анаалыстаан көрүүгэ олоҕуран, үлэ хайысхатыгар биир сөптөөх быһаарыы ылыллар.
Билигин АЛРОСА-ҕа ИТ өҥөлөрүн хампаанньаны кытта үлэлэһэр бары хайысхалар туһаналлар. Ол курдук, холобур, геологияттан, оҥорон таһаарыыттан, хааччыйыыттан, батарыыттан саҕалаан, туох баар көмө сулууспалар үлэлэрин тэрээһинигэр барытыгар тутталлар. Кэнники сылларга итинник хабааннаан сүүстэн тахса бырайыак араас тиһиктэри оҥорууга, туһаныыга, тиһиктэр үлэлэрин хааччыйарга, салгыы сайыннарарга анаан, олоххо киирэн туһалаабыта ыраатта.
Бүгүн АЛРОСА Айхаллааҕы Хайа байытар кэмбинээтин (АХБК) дириэктэрэ Евгений Денисовтыын кэпсэттибит. Онуоха туох хайа иннинэ тустаах тэрилтэҕэ ханнык саҥа технологиялары туһаналларын сэҥээрдибит.
«КОБУС» тиһиги үлэлэтии
— Евгений Владимирович, эһиги “Кобус” диэн автоматизированнай иһитиннэрэр тиһиги туһанаары сылдьар эбиккит? Ол туһунан сиһилии билиһиннэриэҥ дуо?
— Кырдьык, “Юбилейнай” АХБК-ҕа быйылгыттан “КОБУС” диэн сири үүттүүр станоктан чахчылары хомуйар автоматизированнай тиһиги үлэлэтиигэ киирэбит. Билигин ону олордон, туһанарга бэлэмнэнэбит. Бу саҥа тиһик үлэлээтэҕинэ, сири үүттээһин туһунан киэҥ чахчылары түмэр көмпүүтэр базатын тэрийэр кыахтанабыт. Ол хайа оҥорон таһаарыытыгар олус суолталаах. Судургутук быһаардахпына, «Кобус» диэн — хайа боруодаларын туһунан информацияны түмэр, анаарар уонна оҥорон таһаарыыга сөптөөх маннык быһаарыылар бааллар диэн, кэккэ көрүҥнэри ыйан биэрэр бүтүн систиэмэ ааттанар. Бу карьерга үрдүк таһаарыылаах, тэтимнээхтик ыытыллар дэлби тэптэрии усулуобуйатыгар хас да көрүҥтэн биир соҕотох уонна сөптөөх быһаарыыны ылынар кыаҕы биэрэр. Онон, олус туһалаах бырагыраама буолуоҕар эрэнэбит, уһата барбакка, тута сэттэ үүттүүр тэрилгэ холботорго суоттанабыт.
Итинтэн да атын автоматизированнай сыыппара тиһиктэрэ эмиэ бааллар. Олору бэлиэр оҥорон таһаарыы хайысхатыгар балачча ситиһиилээхтик туһанабыт.
«Көстүбэти» да көрөр сэппэрээтэр
— АЛРОСА сыыппара технологиятын күүскэ туһаныаҕыттан ыла хатыламмат алмаастары булуу көрдөрүүтэ тупсубутун туһунан санаа баар. Ити туһунан кэпсии түс эрэ.
— Эрэнгиэн сардаҥаларын туһаныы технологията алмаас көрдүүр салааҕа өссө ааспыт үйэ 60‑с сылларыттан саҕалаан туһаныллан барбыта. Бу — алмаас уруудатын таҥастыыр, уруудаттан алмааһы арааран көрөр ньыма люминесценцияҕа олоҕурар. Ол аата, минераллар сырдаан кэлэр уратыларын туһанан, уруудаттан алмааһы булан ылар. Быраактыкаҕа бигэргэммит, көдьүүһүн-туһатын бэлиэр көрдөрбүт, сүрүнэ, экологияҕа туох да буортута суох көрүҥ. Онуоха анал тэрил, о. э. сэппэрээтэр, туһаныллар. Ол эрээри, мантыбыт биир итэҕэстээх. Быһаарыым: элбэх алмаас быыһыгар холобур, ырааһынан уонна дьэҥкиринэн таһыччы уратылаах 2 А тииптээх дэнэр алмаастар баар буолааччылар. Оннук алмаастарга азот суоҕун тэҥэ, онон барбах эрэ сырдыыр эбэтэр букатын да көстүбэт буолуохтарын сөп. Инньэ гынан, туттуллара үгэскэ кубулуйбут, урукку сэппэрээтэр оннук алмааһы аһардан, “көрбөккө” хаалар этэ.
Бу ааспыт сыллар тухары ити кыһалҕаны хайдах туоратар туһунан үгүстүк толкуйдаабыппыт. Оттон билигин “көстүбэти” да көрөр, булар аныгы көлүөнэ сэппэрээтэрдэр баар буоллулар. Олор тупсарыллыбыт бырагырааманан үлэлииллэр. Онно хайа боруодатыгар баар минераллар уратыларын ааҕа билэр, быһаарсар, быдан чуолкай түмүгү көрдөрөр. Ол иһигэр 2 А тииптээх, “көстүбэт” алмаастары быһааран, арааран булар аналог-сыыппара тиһик туттуллар. Инньэ гынан, табаарынай бородууксуйа тахсыыта биллэ улаата түһэр. Ол быһыытынан, саҥа сэппэрээтэрдэри туһаныыга көһөн эрэбит. Билигин биһиэхэ итинник биэс саҥа сэппэрээтэрдэннибит. Балар ордук эрэллээхтэр, көдьүүстэрэ үрдүк. Онон, түмүгэр хампаанньа оҥорон таһаарыыга көрдөрүүтэ үрдүүрүн бэлиэтиэм этэ.
Персоналы салайыы уонна коммуникация киинэ
— Каадыры салайыыга аныгы технологиялары хайдах быһыылаахтык туһанаҕыт?
— Былаан хаачыстыбатын үрдэтэр, быһаарыы тардыллыыта суох, түргэнник ылылларын уонна ордук көдьүүстээх, дьайымтыалаах буоларын туһугар икки киини тэрийбиппит. Биир — “Айхал” рудник диспиэччэрдэрин сулууспатыгар олоҕуран, иккиһи — Айхаллааҕы ХБК (хайаны байытар кэмбинээт)урукку диспиэччэрдэрин сулууспатын оннугар. Уруккулартан уратыта — бу кииннэр эмиэ анал бырагырааманан хааччыллаллар. Онон, оҥорон таһаарыы туруга сибилигин хайдах туруктааҕын туһунан иһитиннэриини диспиэччэрдэр автоматика көмөтүнэн тута көрө-билэ олороллор. Аны, маннык бырагыраамалаах буолан, туох баар оҥорон таһаарыы хаамыытын суһаллык салайар кыахтаммыттара. Дэлби тэптэрииттэн саҕалаан, хайа уруудатын таҥастыырга, бэл, тырааныспар кэбиниэтигэр килиимэти тупсарыыга тиийэ, ыраахтан олорон, салайар буолбуттара. Холобурга эттэххэ, бу кииннэр тиэхиньикэ туругун, ол тиэхиньикэ төһө сөпкө туһанылларын уонна туох эрэ сыыһа-халты үлэлиирин, алдьаммытын туһунан толору иһитиннэрии кииннэргэ киирэ турар. Ону көрө олорон, урууда хаачыстыбатын ирдэбилигэр олоҕуран, диспиэччэрдэр тырааныспар үлэтин наардаан, сөпкө тыыран, салайан биэрэллэр.
Итинник, олус наадалаах иһитиннэриинэн хааччыйар тиһиктэри таһынан биһиги боруобата суох эрэ мониторинныыр информационнай кэтээн көрүүнү туттабыт. Билигин анал датчиктар көмөлөрүнэн гидротехническай тутууларга уу таһымын көрөр, ыраахтан олорон кэмниир кыах баар. Сыыппаралар чахчы кэлэн, сервергэ түмүллэллэр. Ол онно олоҕуран гидро-тутуу туругун, хайдах балаһыанньалааҕын толору анаалыстыыр кыах бэриллэр. Датчик, киһи курдук, алҕаска сыыһа мээрэйдиир, алҕаһы таһаарар кыаҕа суох. Аны үлэ ороскуотун кыччатар. Ол эбэтэр, оҥорон таһаарыыга куттал суох буолуута хааччыллар. Бу тиһик ыытар иһитиннэриитэ эмиэ биһиги кииннэрбитигэр тута тиийэр.
Ити курдук, күннээҕи үлэҕэ-хамнаска туттуллар тиһик элбэх. Бу тиһиктэр дьайыылары салайар киин нөҥүө үлэ-хамнас тохтоло суох барарын, ХБК толору былааннаммыт эрэсииминэн үлэлиирин хааччыйаллар.
Оҥорон таһаарыы киһи дьайыыта суох кыаллыбат
— Эн аныгы технология киһи алҕас, сыыһа-халты туттуутун суох оҥорорун этэн аһардыҥ. Ол аата, кэнэҕэһин киһини информационнай тиһик солбуйуо диэн өйдүөххэ сөп дуу?
— Аныгы сыыппара үнүстүрүмүөннэрэ биһиги үлэбит тэтимирэригэр, оҥорон таһаарыы көдьүүһэ үрдүүрүгэр көмөлөөхтөр. Ол гынан баран, ону анал үлэһитэ, исписэлииһэ суох ситиһэр уустук. Бэлиэтэнэр, баар кыһалҕалары бастайааннай өрүккэ анаалыстаан, туох сэрэҕи үөскэтиэн сөбүн, экэниэмийэ өттүнэн эппиэгин суоттаан-учуоттаан көрүү булгуччу наада. Оттон онно дьиҥ киһи өйө, сатабыла ирдэнэр. Онно баар кыһалҕалары туоратыыга үлэлэһии, саҥа идиэйэлэри түмүү эмиэ киирсэр. Бу маны биһиги үлэһиттэрбит хааччыйаллар. Ханнык баҕарар инновациялаах быһаарыы киириитэ уонна ол түмүгэ хайдах буолара исписэлиис үлэҕэ интэриэһиттэн, төһө болҕомтолооҕуттан улаханнык тутулуктаах.
Биһиги тутаах сыалбытынан-сорукпутунан баар элбэх кыахтан (ресурс) ордук көдьүүстээхтэрин талан, сөпкө туһаныы суотугар оҥорон таһаарыыны үрдэтии буолар. Быһаччы холобурдуум. Оҥорон таһаарыы биир сүрүк “өстөөҕө” — үлэ тохтоон туруута буолар. Ону аҕыйатар туһуттан биһиги исписэлиистэрбит бастаан утаа былааннаах үлэ хаамыытын анаалыстаан көрбүттэрэ. Ити иһигэр фабрика үлэлээбэккэ туруута, тэриллэри өрөмүөҥҥэ бэлэмниир кэм уонна өрөмүөннэнэр кэм эмиэ киирбитэ. Оннук үөрэтэн, ырытан көрөн баран, үлэһиттэрбит фабрика тохтуур уонна өрөмүөн саҕаланар кэмин биир кэмҥэ түбэһиннэрэр этиилээх тахсыбыттара. Ылыммыппыт. Сыччах ону тутуһуу да фабрика үлэтин ортотунан 3–4 чаас уһатта, өрөмүөн биригээдэтин үлэтин 10–30% үрдэттэ. Бу да түгэн оҥорон таһаарыы икки атахтаах кыттыыта суох кыаллыбатын көрдөрөр дии саныыбын.
— Евгений Владимирович, бириэмэ анаан кэпсээбиккэр махтанабыт.
Андрей ШИЛОВ суруйуутуттан тылбаас.