Ыам ыйын 6 күнүгэр саха уран тылыгар сүгүрүйээччилэр Наталья Михалева-Сайа «Кэпсиэ» кэннэ аһаҕастык» уонна «Тыыннаах тылбаас» диэн саҥа кинигэлэрин биһирэмниир киэһэтигэр муһуннулар.
Саха национальнай гимназиятыгар ыытыллыбыт истиҥ-иһирэх көрсүһүүнү М.К.Аммосов аатынан ХИФУ «Сэргэлээх уоттара» түмсүүтэ (салайааччы филология кандидата, ХИФУ доцена Матрена Попова) уонна Дьокуускай куораттааҕы саха национальнай гимназията тэрийдилэр.
СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Наталья Михалева дьоллоох Дьокуускай куоракка 1998 с. – Сунтаартан кэлэн Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын киинигэр, 2003 с. – П.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар, 2012 с. уонна 2014 с. Опера уонна балет тыйаатырыгар улахан айар киэһэлэрин тэрийбитэ. Сайа бэйэтэ эппитинии, «онно ырыа-тойук быыһыгар ыгым быһыыга-майгыга өй-санаа үллэстэр курдук кэпсии эбэтэр ааҕааччылар санааларын истэ олорбоккун». Ол да иһин, бүгүҥҥү сааскы ылааҥы киэһэ ааҕааччылардыын көрсүһүүтүгэр дьон-сэргэ кэлиэҕэр, олус уратылаах уонна долгутуулаах түгэн тосхойуоҕар эрэллээҕэ. Сорохтор: «Тоҕо улахан тыйаатырга оҥорбоккун, кыра саалаҕа дьон кэлиэ дуо?» – диэн саарбахтыыр санааларын бэйэтигэр эппиттэрэ. Онуоха поэтесса: «Саха тылыгар, поэзияҕа сүгүрүйэр дьон кэлиэхтэрэ», – диэбитэ. Оннук да буолла. Саха гимназиятын наһаа кырата суох саалатыгар дьон-сэргэ лыык курдук муһунна, онтон-мантан эбии олоппостору булан киллэрэн ыалдьыттары олордуу буолла.
Хоһоон эрэ барыта ырыа буолбат
Бу күн олох уонна айар үлэ туһунан аһаҕас кэпсэтиини иилээн-саҕалаан ыыппыт, «Саха» Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр компания үлэһитэ Георгий Белоусов поэзия алыптаах хонуутугар кинини Сайа дириҥ иэйиилээх хоһоонноро сиэтэн киллэрбиттэрин билинэн туран, ааптар кэккэ хоһооннорун хайдах ылыммытын ыпсаран сэһэргээтэ.
«Наталья хоһоонноро барыта муусукалаах хоһооннор. Дэлэҕэ даҕаны ырыа айааччылар оннооҕор биир хоһоонугар 9 матыыбы айыахтара дуо? Уопсайа, кини хоһоонугар 400-чэкэ ырыа сурулунна. Хоһоон эрэ барыта ырыа буолбат. Норуодунай поэт Күннүк Уурастыырап: «Хоһоон тыла үрүҥ көмүс эбит буоллаҕына, ырыа тыла кыһыл көмүс», – диэн этэн турар. Онон, биһиги Сайабыт төһөлөөх кыһыл көмүскэ сыаналанан, кини тылларыгар суруллубут ырыалары дьон уоһуттан түһэрбэккэ ыллыы сылдьарый?», – диэн мустубут дьону аһаҕас кэпсэтиигэ ыҥырда.
Тылбаас уустуктара
Наталья Михалева тылбаас курдук уустук үлэҕэ хайдах ылсыбытын билиһиннэрдэ. Кини өссө «поэтесса Сайа» дэтэ илик кэмнэригэр А.Пушкин «Я помню чудное мгновенье» хоһоонун тылбаастыырга күрэх биллэриллибитэ. Эдэркээн Наталья сүгүрүйэр поэттара төһөлөөх эрэ үчүгэй тылбаастары оҥороллор диэн куонкурус түмүгүн эрэ кэтэһэр киһи буолбута, бэйэтэ «ураҕастанан да көрөр санаата суоҕа». Ол эрээри, кэлин куонкуруска киирбит тылбаастар хомуурунньуктарын ааҕан баран тоҕо эрэ астымматаҕа.
«… Улуу Пушкин хоһооннорун алыба сүтэн хаалбыт курдугуттан курутуйбутум. Ол аата, биһиги сахабыт тыла Пушкин айымньытын хайдах баарынан, киһи сүрэҕин көрбүтүнэн киирэрин курдук кыайан тылбаастаабат буоллаҕа дуу диэн хайдах эрэ утуйбат да турукка киирэн хаалбытым, бэйэм хаабыттан тахсан хаалбыт курдук этим. «Оттон эн бэйэҥ эмиэ поэт буолбатаххын дуо? Бэйэҥ тоҕо ылсыбаккын?» – диэн саҥа иһиллэр курдуга. «Кырдьык даҕаны, тоҕо мин атын дьонтон эрэйэ эрэ сылдьабыный, бэйэм эмиэ холонон көрбөппүнүй?» – дии санаабытым. Онтон «Я помню чудное мгновенье» хоһоону тылбаастыы сылдьан ис-испиттэн умсугуйан киирэн барбытым… Улуу дьоннор улахан айымньыларыгар ылсан бараҥҥын, кинини кыайбат буоллаххына, араас санаалар киирэллэр ээ. Тылбаас олус ирдэбиллээх уонна уустук, ол эрэн киһини тардан ылар, умсугутуулаах», – диэн тылбаас үлэтэ ураты алыптааҕын бэлиэтээтэ.
«Сайалыы тылбаастааһын»
Философия наукатын доктора, профессор Виктор Михайлов Сайа тылбаастарын дириҥник ырытта:
«…Тылбааһынан дьарыктамматах улахан суруйааччы суоҕун тэҥэ. Ол эрээри: «Норуот барыта үөрэхтэннэ, киһи барыта нууччалыы ааҕар. Онон тоҕо биһиги нууччалыы суруллубуту сахалыы тылбаастыы сатыыбытый?» – диэччилэр эмиэ бааллара. Онон, тылбаастыыр идэ сөҕүрүйэ сылдьыбыт кэмнээҕэ. Хаачыстыбата да түспүтэ мэлдьэх буолбатах, поэзията, ис хоһооно, иэйиитэ, дууһата суох тылбаастар баар буолуталаан барбыттара. Ол ааҕааччыны ханньаардан кэбиспитэ…
Суруйааччы төһөнөн талааннааҕый даҕаны, төһөнөн элбэҕи ааҕарый даҕаны, соччонон айымньыны сахалыы саҥардыан баҕарар буолар эбит. Сайа «Тыыннаах тылбаас» кинигэтинэн тылбааһы киһи үөмэн тиийбэт үрдүгэр таһаарда. Онон аныгыскы көлүөнэ тылбаасчыттарга үрдүк ирдэбил туруорулунна. Ити сайдыы бэлиэтэ. Саха тыла өлбөт үөстэнэн эрэрин биир көстүүтэ буолар диэн быһа-бааччы этиэхпин наада. Наталья Владимировна курдук иэйиилээхтик, үрдүк күүрүүлээхтик, дьоҕурдаахтык, талааннаахтык тылбаастыыр буоллахпытына уонна онтон итэҕэһэ суох хоһооннору суруйар буоллахпытына, сахабыт тыла биир саха хаалыар диэри сүтүө суоҕа.
Сайа тылбааһын инникитин анал үөрэхтээхтэр чинчийиэхтэрэ уонна ол ньыманы «Сайалыы тылбаастааһын», «Сайа курдук», «Сайаҕа маарынныыр» диэхтэрэ. Тоҕо диэтэххэ, кини тылбаас култууратыгар, искусствотыгар, теориятыгар саҥаны киллэрбит тылбаасчыт буолар. Ол кистэлэҥин этиим – бэйэтэ улахан, уһулуччу талааннаах, тарбахха баттанар поэт. Ол быһыытынан эмиэ улуу поэттар айымньыларын тылбаастаата.
Тэҥнэбилгэ биллэр
«Тыыннаах тылбаас» кинигэҕэ киирбит нуучча улуу поэттара А.Пушкин, С.Есенин уо.д.а. бырааттыы норуоттар поэттарын хоһооннорун тылбаастарын «Сэргэлээх уоттара» түмсүү уонна саха гимназиятын оҕолоро дорҕоонноохтук аахтылар. Устудьуоннар, магистраннар нууччалыы хоһооннор дьоруойдарын таҥастарын таҥнан, чахчы да, көрөөччүлэргэ оччотооҕу кэми санаттылар.
Гимназия нуучча тылыгар уонна литературатыгар учуутала Венера Илларионова А.Пушкин «Я памятник себе воздвиг нерукотворный» хоһоонун сэбиэскэй кэмнээҕи тылбаасчыт Георгий Васильев уонна Наталья Михалева тылбаастарын тэҥнээн, тылыттан тылыгар тиийэ ырыппыта улахан сэҥээриини ылла. Гимназия үс үөрэнээччитэ бу хоһоону А.Пушкин, Г.Васильев уонна Н.Михалева тылбаастарыгар ааҕан, Венера Илларионовна ырытыытын өссө чиҥэтэн биэрдилэр, ааҕааччыга тылбаас эҥин-эгэлгэ эридьиэстэрин итэҕэттилэр.
Ааттыын да «Көмүөл»
Наталья Михалева-Сайа тылбаастарын кинигэтин биир дойдулааҕа, өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ олус ытыктыыр киһитэ Матвей Евсеев үбүлээн, «Көмүөл» кыһатыгар (сал. Борис Павлов) кылгас кэм иһигэр бэчээттэнэн таҕыста. Ааттыын да «Көмүөл» буоллаҕа эбээт – сааскы көмүөлтэн, суол-иис хаайтарыытыттан иҥнибэккэ, Новосибирскай куораттан биир тыһыынча ахсаанынан бэчээттэнэн кэлэн, ааптарга уонна ааҕааччыларга улахан бэлэҕи оҥордо.
Аны Поэзия бэсиэккэтигэр муһуннарбыт
Поэзия ураты уран киэһэтигэр ааҕааччылары түмпүт гимназия дириэктэрэ Николай Чиряев уонна Венера Илларионова инникитин гимназия тэлгэһэтигэр поэзия бэсиэккэтин оҥорор баҕалаахтарын уонна онно бастакы ыалдьытынан Сайа ыҥырыллыаҕын туһунан баҕа санааларын тиэртилэр.
Өрөбүл күнү, даача сезонун, дьиэтээҕи түбүктэри аахсыбакка кэлбит ааҕааччылар ааптартан кинигэлэрин атыылаһан, автограф ылан, астынан тарҕастылар.
Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Ааптар түһэриилэрэ