Еdersaas.ru сайтка Гуманитарнай чинчийэр институт лексикологияҕа салаатын научнай үлэһитэ, филогическай наука хандьыдаата Альбина Николаева «Саха» араадьыйатыгар күннээҕи олоххо-дьаһахха үгүстүк туттуллар, норуот уопсастыбаннай-политическай олоҕор быһаччы сыһыаннаах сахатытыллыбыт тиэрминнэри билиһиннэрэр. Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ону таһаарабыт. Сахалыы ыраастык саҥарыаҕыҥ.
Людмила ПОПОВА, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
Тылдьыт
Избирательное право — быыбардыыр быраап
Аналитический центр — ырыҥалыыр киин
Аналогия — атылыыта
Государственная символика – судаарыстыба мэҥэ бэлиэлэрэ
Гражданин — дойдулаах
Демагог — куолуһут
Децентрализация власти — былаас киинин өһүллүүтэ
Дискриминация — быраабы сарбыйыы
Доверенное лицо — итэҕэллээх киһи
Должностной регламент – дуоһунаһы сүрүннээһин
Донос – хобулааһын
Достоинство – дуоспурун
Закрытое общество – бүөм холбоһук
Инновация — саҥаны киллэрии
Личный — тус, тустаах
Личность — тус бэйэ, тус (тустаах) сирэй
Межличностные отношения — бэйэ икки ардыгар сыһыан
Многопартийная система — элбэх баартыйалаах тиһик
Миролюбивая политика — эйэҕэ дьулуһар бэлиитикэ
Квалификация — идэтийии таһыма
Конкуренция — куотуһуу
Испытательный срок — тургутар болдьох
Консерваторская политика — уруккуну тутуһар бэлиитикэ
Консолидация — сомоҕолоһуу
Конфликт — хассыһыы
Легитимная власть — сокуоҥҥа олоҕурар былаас
Монархия – муҥур былаас
Администрация – дьаһалта
Управление – салалта
Схема – торум
Система – тиһик
Программа – тосхол (тускул диэххэ сөп)
Стабильный – туруктаах
Публичный – аһаҕас
Имущество – баай-мал
Зона – түөлбэ
Маршрут – сырыы суола
Регистрация – сурукка киллэрии
Услуга – өҥө
Занятость – дьарыктаах буолуу
Предмет ведения – дьаһайар эйгэ
Перечень – кэрискэ
Обеспечение – хааччыйыы
Былаан – барыл (торум)
Финансы — үп
Территория – сир-уот
Территориальное деление — сиринэн-уотунан араарыы
Распределение – аттаран туруоруу
Субсидия – көмө харчы
Уже – бэлиэр, хайыы үйэ, хайыы сах (сахха)
Короче – быһата (быһатын эттэххэ), биирдэ баран эттэххэ
И так – элэтэ (элэтэ даҕаны)
Наоборот — төттөрүтүн
Лучше – ол (ити) кэриэтин
Ну и что — туохтаах үһүнүй, буолтун иһин
Можно было — муҥар ини
Хотя бы – муҥ саатар
В конце концов – бүтэр уһугар (тиийэн)
Конечно – биллэн турар
Даже — бэл, бэл диэтэр, дьөрү
Неужели — ама, ама даҕаны
Честно говоря — кырдьыгы баран эттэххэ
По крайней мере (в крайнем случае, от силы) — муҥ уһукка, муҥутаан, наай гыннар
Тем более — эгэ эрэ,
А вдруг — өҥөтөр
Нарочно — баатыгар баатыгарын
Обычно — үгэс курдук
Если на то пошло — айылааҕын
Все таки — ханныгын да иһин
В любом случае — ханныгын да иһин
Кажется — бадаҕа, бука
Аж — мэктиэтигэр
Типа — курдук, бадахтаах
Тем более — туома
Постоянно — туой, мэлдьи, өрүү
Примерно — быһа холоон
Наконец-то — хайа муҥун
Ни в какую, ни за что — саараама даҕаны, туох иһин
Точнее — чахчыта, чопчута
То есть — чуолаан эттэххэ
Кстати — өстүбэһи, арба даҕаны
К сожалению — хомойуох иһин
Между прочим — санатан эттэххэ, даҕатан эттэххэ
Дядя – таай (ийэҕинэн буоллаҕына), абаҕа (аҕаҕынан буоллаҕына)
Брат – ини (уолга), сурус, сурдьум (кыыска)
Сватья – түҥүрдэр (эр дьон), ходоҕойдор (дьахталлар)
Подруга – дьүөгэ
Урбаан — «урвать» буолбатах
Элбэх мөккүөрү таһаарбыт, дьон номнуо туттан саҕалаабыт «урбаан» диэн тиэрмин-тылын туһунан этиэм этэ. Бу тыл саха тылыгар саҥа тыл буолбатах. Былыргыттан баар, Өксөкүлээх Өлөксөй саха суругунан литературатын төрүттүөҕүттэн сурукка киирбит тыл буолар. Ол эрээри, инники бу тыл эргиэн диэн тылы кытта ханыылаһан туттуллар этэ. Эргиэн-урбаан диэн.
90-с сылларга урбаан диэн тыл предпринимательство диэн саҥа киирбит тиэрмин сахалыы тылбааһын быһыытынан ылыныллыбыта, онтон ыла олоххо бигэтик киирэн туттуллан барбыта. Предприниматель диэни эргиэмсик да диэххэ сөп этэ эрээри, билиҥҥи предпринимательство өйдөбүлүн көннөрү эргиэн диир татым, суолтатын толору биэрбэт, «торговля» эрэ диэн өйдөнөр. Ханнык баҕар паараласпыт, ол аата ханыыласпыт тылга иккис тыла бастакы тыл суолтатын кэҥэтэн биэрэр оруоллаах. Предпринимательство диэн аҥаардас эргиэн эрэ буолбакка, киэҥ хабааннаах үлэ көрүҥэ буолар. Онон, эргиэн диэн тыл суолтатын кэҥэтэн биэрбит урбаан диэн тыл манна сөрү-сөп түбэһэр, туох даҕаны негативнай, ол аата туох даҕаны мөкү дэгэтэ суох тыл. Бу тылы «урвать» диэн мөкү дэгэттээх тылы кытта эҥин ситимниир дьон тылы букатын билбэттэрин туоһулуур.
Тыл диэн хайа баҕарар омукка тыыннаах көстүү курдук өйдөнөр, ханнык баҕарар тыл уруккуттан да баар, саҥа киирбит да тыл бэйэтин олоҕунан олорор, биир сүтэр-симэлийэр, иккис, дьон сөбүлээн туттан, олоҕун салҕыыр. Бигэтик олоххо киирбит тылы биһиги күүспүтүнэн уларытар кыахпыт да, бырааппыт да суох, кэтээн көрөр эрэ кыахтаахпыт.
Бэлэмнээтэ Людмила ПОПОВА, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru