Кулун тутар 2-6 күннэригэр Дьокуускай куоракка Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр киэҥ хабааннаахтык уонна үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыт «Якутия мастеровая» XII быыстапка-дьаарбаҥкаҕа уонна «Норуот ускуустубата – омук баайа-дуола» эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы быыстапкаҕа Сунтаар улууһуттан 40 чугаһыыр уран уус уонна иистэнньэҥ 200 үлэтэ көрдөрүлүннэ. Ол иһигэр, Кутана нэһилиэгиттэн 13 иистэнньэҥ кытынна.
edersaas.ru
Бу аҥаардас биир нэһилиэктэн. Ол курдук, Кутанаттан «Алгыс» Култуура киинин иһинэн үлэлиир «Оһуор» түмсүүттэн – 8, «Ситии» түмсүүттэн 5 иистэнньэҥ көхтөөхтүк кытыннылар («Ситии» түмсүү иистэнньэҥнэрин туһунан эрдэ суруйбуппут).
«Оһуор» иис-уус түмсүү салайааччыта Тамара Ивановна Оконешникова этэринэн, кинилэр быыстапкаҕа кэлбит соруктарынан РФ Норуоттарын култуураларын үйэлээх баайын сылыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ сылыгар уонна САССР тэриллибитэ 100 сылыгар анаммыт быыстапкаларга кыттыы уонна саҥаны билии-көрүү, үөрүйэҕи атастаһыы этэ.
Бу түмсүү икки иистэнньэҥэ: Сунтаар улууһун маастардара Тамара Ивановна Оконешникова уонна Зинаида Васильевна Егорова блиц-турнирга эр киһи оноолоох сонун тигэргэ анаан-минээн кытыннылар.
«Оноолоох сону быыстапкаҕа кэлэн тиктибит»
«Биһиги манекена суох, тэрийээччилэр биэрбит кээмэйдэринэн оноолоох сону тиктибит. Чопчу бу куонкуруска өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан, ол иһигэр Мииринэйтэн, Уус Алдантан, Чурапчыттан, Тааттаттан уо.д.а. 30-40 сыл идэтийэн дьарыктаммыт 13 иистэнньэҥ кэлбит. Оттон биһиги норуоттан тахсыбыт маастардар буоларбыт быһыытынан, бэйэбитин тургутан көрөөрү, элбэхтик иистэнэр дьоннуун алтыһан, билиибитин хаҥатаары кытынныбыт. Зинаида Егоровалыын иккиэн биир нэһилиэктэн кыттан, Сунтаарбыт улууһун чиэһин көмүскээтибит.
Бастакы күммүтүгэр 10 чааска регистрациялаан баран, «эн бу маннык кээмэйдээх сону (миэхэ – 52, Зинаидаҕа 44 размер түбэспиттэрэ) тигэҕин» диэн сорудах биэрбиттэрэ. Онон, 10 чаастан үлэбит тута саҕаламмыта. Илдьэ кэлбит матырыйаалларбытын бэйэбит быһан, тигэн барбыппыт. Ити күн 5 чааска түмүктээн кэбиспиттэрэ, биһиги ситэри быспакка аҕыйах лоскуйу эрэ холбообуппут. Сарсыныгар сарсыарда 10 чаастан киэһэ 10 чааска диэри иистэнэн, ситэри тикпиппит. Үһүс күммүтүгэр бүтэрэн, эбиэт кэнниттэн дьүүллүүр сүбэҕэ туттарбыппыт», – диэн Тамара Ивановна үс былдьаһыктаах күҥҥэ хайдах курдук эппиэтинэстээхтик үлэлээбиттэрин, ылсыбыттарын тиһэҕэр тиэрдибиттэрин туһунан кэпсиир.
Бу куонкуруска бастакы миэстэни идэтийбит иистэнньэҥнэр: Мииринэй куораттан сылдьар өрөспүүбүлүкэ маастара Вера Семеновна Атасыкова, иккис миэстэни Уус Алдантан Алдана Иннокентьевна Егорова, үһүс миэстэни Зинаида Александровна Алексеева ыллылар.
Тамара Ивановна, төһө да миэстэлэспэтэхтэрин иһин, атын көрүүлээх-истиилээх, ураты буочардаах дьону кытары алтыһан, оноолоох син тигиитигэр элбэххэ үөрэммиттэрин, онон бэйэлэрин улуустарыгар маастар-кылаастары ыытыахтарын сөбүн туһунан астына бэлиэтиир.
Быыстапкаҕа Кутана нэһилиэгин иистэнньэҥнэрин элбэх араас үлэтэ турда. Ол курдук, «Оһуор» түмсүүттэн уран тарбахтаах, дэгиттэр иистэнньэҥ Азалия Васильевна Куприянова кыбытык тигиилэрэ, кылтан оҥоһуктара, Тамара Оконешникова түүлээхтэн тикпит оҥоһуктара көрдөрүлүннүлэр. Азалия – норуот маастара Мария Михайловна Куприянова төрөппүт кыыһа, Азалия эмиэ өрөспүүбүлүкэттэн кэлбит 14 кыттааччыны кытары кылтан оҥоһуктар куонкурустарыгар кыттан, маннык улахан быыстапкаҕа аан бастаан сүрэхтэннэ. Үс күн болдьоххо сорудах ылбыт маастардар кыл сэлээппэлэрин 2 күн иһигэр бүтэрэн, бэйэлэрэ да улахан астыннылар, дуоһуйдулар.
Кутана иистэнньэҥнэрин кэрэ көстүүлээх, дьэрэкээн оҥоһуктара ону таһынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьахталларын ХV сийиэһин кэмигэр Саха тыйаатырын иккис этээһигэр быыстапкаҕа көрдөрүллүбүтүнэн киэн тутуннулар. Оттон мин ытыктыыр киһибит Нина Протопопова «Киэн туттуу иэйиитэ киһи ис кутун бөҕөргөтөр, сүрүн күүһүрдэр, киһи тирэхтээх, бэйэтигэр эрэллээх, эр санаалаах буоларыгар көмөлөһөр» диэн эппитин санаан кэллим.
«Оһуор» түмсүү кэрэ аҥаардара 3 күн устата маннык улахан тэрээһиннэргэ кыттан, өрөспүүбүлүкэ биллэр-көстөр маастардарын маастар-кылаастарыгар дьарыктанан ис кыахтара арыллан, айар-тутар үлэҕэ көхтөрө өссө улаатан кэлбитигэр Тамара Ивановнаҕа махтаналлар.
«Сахалыы таҥастаах сэлэлии хаамыстыбыт»
Кинилэр быыстапка-дьаарбаҥкаҕа кыттыынан эрэ муҥурдамматылар. Саха сирин имигэс тарбахтаах иистэнньэҥнэрэ, уран уустара уонна өрөспүүбүлүкэ дьоно биир саамай күүтэр тэрээһиннэрэ – сахалыы таҥастаах дьон куорат устун сэлэлэлии хаамсыылара барыбытын долгутар буолла. Сэлэлии хаамсыы кыттааччыларын ахсаанынан да, киһи хараҕа халтарыйар көстүүтүнэн да сыл аайы тупсан уонна географията кэҥээн иһэрэ кэрэхсэтэр.
Дьэ, быйыл муус устар 5 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Норуот маастарын күнүгэр сэлэлии хаамсыыга Сунтаар улууһун дэлэгээссийэтэ иккис миэстэни ылан, үөрүүлэрэ үксээтэ. 30-тан тахса киһи кытынна, кинилэр ортолоругар саха таҥаһын киэҥ эйгэҕэ таһаарарга үлэлии-хамсыы сылдьар Светлана Петрова-Уран Хатын, Николай Федоров-Уйгун Каккай, Варвара Егорова-Дыгыйа, Анжелика Кириллина уонна Сиэйэ Уола саха таҥаһын кэтэн хаамыстылар.
Ол туһунан Тамара Оконешникова:
«Дойдубут килбэйэр киинигэр буолбут сахалыы таҥастаах сэлэлии хаамсыыга биһиги бары кытынныбыт. Анаан-минээн сахалыы таҥаспытын тиктэн тиийбиппит. Үөрэрбит диэн Сунтаар улууһа сэлэлии хаамыыга өрөспүүбүлүкэҕэ иккис миэстэ буолла. Онон, бу кыайыыга иистэнньэҥнэр кылааппыт элбэх дии саныыбын. Куоракка олорор биир дойдулаахтарбыт, кутаналар, оноолоох сон уонна сэлээппэ күрэҕэр кыттыбыттарга улуус чиэһин көмүскээбиппитигэр махтанан бэлэх туттардылар. Ону сэргэ Сунтаар улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ульяна Попова, Сунтаардааҕы култуура управлениетын аатыттан Мария Кобельянова сибэкки дьөрбөтүн туттаран, өссө эбии долгуттулар», – диэн махталын биллэрдэ.
Манна сыһыаран эттэххэ, Кутанаттан сылдьар уран уус, «Ситии» түмсүү салайааччыта, суруйааччы, ырыаһыт Валентина Дьячковскаяҕа-Хара Көмүскэ 70 сааһыгар «Сунтаар улууһун сыанатын бэтэрээнэ» үрдүк аат иҥэрилиннэ, Бочуотунай грамота туттарылынна.
«Оһуор» – социальнай хайысхалаах түмсүү
Тамара Оконешникова иистэнньэҥнэрин түмсүүтүн туһунан өрө көтөҕүллэн сэһэргиир. Кинилэр манна иистэнэр эбэтэр дууһалыын сынньанар, уопут атастаһар эрэ буолбатахтар, кинилэр түмсүүлэрин социальнай хайысхалаах түмсүүнэн ааҕаллар.
Т.Оконешникова:
– Тоҕо диэтэххэ, биһиги түмсүүбүтүгэр элбэх оҕолоох ыал ийэлэрэ, эбээлэрэ сылдьаллар. Кинилэр холобур, быыстапкаҕа кыттыбыт оҥоһуктарын куорат олохтоохторугар уонна ыалдьыттарыгар атыылаан, дьиэ кэргэннэрин бүддьүөтүгэр, кыра да буоллар, дохуот киллэриннилэр.
Ону таһынан тус бэйэм өр сылларга иитиэхтии сылдьар бырайыактаахпын. Бу түмсүүбэр Сунтаар улууһун 3 маастара номнуо баар. Ол да буоллар, биһиги түмсүүбүтүттэн өссө биир эмэ Сунтаар улууһун уонна өрөспүүбүлүкэ маастарын иитэн таһаардахпытына, улахан ситиһии буолуо этэ.
«Күннээҕи олохпутугар сахалыы таҥнабыт»
Бу орто дойдуга кэлбит хас биирдии киһи туох эрэ дьоҕурдаах. Ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр, кэрэхсиир идэтин таба тайанан сайыннарара – кини дьоло.
Тамара Ивановна Оконешникова – СӨ култууратын туйгуна, 30-тан тахса сыл култуураҕа үлэлээтэ, билигин «Алгыс» Култуура киинин уус уран салайааччыта, «Оһуор» иис-уус түмсүү салайааччыта, Сунтаар улууһун норуотун маастара, «Арассыыйа ийэлэрэ» түмсүү Кутанатааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, өрөспүүбүлүкэ дьахталларын ХV сийиэһин дэлэгээтэ.
Кини Сунтаар улууһун Толоон сэлиэнньэтигэр 11 оҕолоох ыалга иккис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Тамара төрөппүт аҕата эрдэ өлөн, ийэлэрэ Евдокия Михайловна Иванова иккиһин Борис Иосифович Ивановка кэргэн тахсыбыта. Төрөппүттэрэ пиэрмэҕэ үлэлээбиттэрэ. Тамара ийэтэ быыс буллар эрэ иистэнэн тахсарын кыра эрдэҕиттэн көрөн, 7 кылаастан иҥнэлээх сабы эмиэ илдьэ улааппыта. Бастаан кыраттан саҕалаан баран, кэлин сырдыгынан сыдьаайар, сылааһынан угуттуур, кэрэтинэн сөхтөрөр саха таҥаһын тигиигэ ылсыбыта.
Тамара Оконешникова кэргэнэ Николай Васильевич Давыдовтыын 4 оҕолоохтор. Үс оҕолоро ыал буолан туспа буруо таһааран олороллор. Икки кыыһа ийэлэрин курдук иистэнэр.
– Үлэбинэн уонна бэйэм даҕаны куруук элбэх дьону кытары алтыһабын. Кэнники кэмҥэ саха таҥаһа ордук сайдан, кыралыын-улаханныын бары кэтэр буолбуттара олус үчүгэй. Эдэр сылдьан араас таҥаһы быһыта-орута кырыйталаан, уларытан-тэлэритэн тигэр этим. Кэлин наар сахалыы таҥаһы тигэбин. Оҕолорум, кыргыттарым, кийиитим, сиэннэрим кыһыҥҥы соннорун, бэргэһэлэрин, үтүлүктэрин, этэрбэстэрин бэйэм тигэбин. Элбэх сиэннээх киһи сайын аайы кинилэргэ ыһыахха саҥа таҥас кэтэрдэрбин астынабын. Уопсайынан, эдэр-эмэн дьон күннээҕи олохторугар байбаралаах былаачыйаны, кыл сэлээппэни, түбэтиэйкэни сөбүлээн кэтэр буоллулар. Ону таһынан, бииртэн биир дьэрэкээн сахалыы таҥаһы тиктэн эбэтэр тиктэрэн кэтэллэрэ куттарыгар-сүрдэригэр үтүөнэн эрэ дьайар дии саныыбын. Уһуйаантан саҕалаан, аҕам саастаах дьонугар тиийэ сахалыы таҥналлара олус үчүгэй. Биһиэхэ, Кутанаҕа, оскуола оҕолорун «параднай» таҥастара – сахалыы. Иистэнньэҥнэрбит тикпит сахалыы таҥастарын кэтэн эр дьоммут хаамыталаан кэбистэхтэринэ, норуот быһыытынан харысхаллаах курдук сананабыт. Дьэ, бу буолар – биһиги омук быһыытынан атыттартан уратыбыт, төрөөбүт төрүт үгэспитин илдьэ сылдьарбыт, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ хаалларан иһэрбит», – диир кэрэни кэрэхсиир иистэнньэҥ.
Тамара Ивановна кыра кыыһа биир саастыылаахтарын кытары улууска Дьиэ кэргэн сылыгар аналлаах «Саха төрүт ыала-2022» күрэххэ Кутана аатыттан кыттыбыттара. Бу оҕолор таҥастарын барытын Тамара Ивановна бэйэтэ тиктэ.
«Кутанаҕа хас биирдии киһи сахалыы таҥастаах диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Холобур, мин сахалыы таҥаһым кэмпилиэгэ толору: халадаайым, хаһыаччыгым хас да араас, ону таһынан кыһыҥҥы өттүк симэхтээх сонноохпун. Түмсүүлэр иистэнньэҥнэриттэн эмиэ сахалыы таҥас кэмпилиэгэ, киэргэлин арааһа баар буоларын ирдии сатыыбын. Биһиги, иистэнньэҥнэр, сахалыы таҥаһы таҥнан бэйэбит холобур буолуохтаахпыт дии саныыбын. Билигин сорохторо кыһыҥҥы истээх уонна сайыҥҥы сонноохтор. Кэргэним нэһилиэк баһылыга буолан, сахалыы таҥаһын олох бары эйгэтигэр, араас дьыалабыай да көрсүһүүлэргэ хайаан да кэтэр. 11 кылааска үөрэнэр уолбут «Күн сардаҥата» үҥкүү ансаамбылын үҥкүүһүтэ да буоларынан, сахалыы таҥаһа суох хайдах да сатаммат», – диэн Тамара Ивановна сөбүлүүр идэтэ түмүктээх буоларыттан, түҥ былыргы өбүгэлэрбититтэн кэлбит үйэлээҕи айар дьоҕур көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэриттэн үөрэр.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru