Сахалыы тылынан суруллубут маҥнайгы кинигэлэр таҥара үөрэҕин кинигэлэрэ буолаллар. 1812 сылтан саҕалаан таҥара үөрэҕин тарҕатааччылар балай эмэ кинигэни таһаарбыттара.
Бу туһунан Н.Н.Тобуруокап маннык суруйар: «Ити үлэҕэ элбэх сыраларын протоиерейдэр Е.В.Протопопов, Д.В.Хитров, Н.Н.Запольскай, аҕабыыттар М.С.Ощепков, П.К.Попов, Д.Д.Попов уонна да атыттар биэрбиттэрэ… Бастакы тылбаастар олус олуона тыллаахтара, кыайан өйдөммөттөрө» [Саха литэрэтиирэтэ, 2001: 30]. 1819 с. «Сокращенный катехизис» диэн кинигэҕэ Өлүөхүмэтээҕи таҥара дьиэтин аҕабыыта Г.Я.Попов оччотооҕу нуучча алпаабытыгар олоҕуран алпаабыты оҥорорго холоммута. Дьокуускайдааҕы уонна Бүлүүтээҕи бастакы епископ Дионисий (Хитров), дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэринэн Д.В.Хитров (1818—1896 сс.) Саха сиригэр уон икки сыл сулууспалаабыт. Бу кэм устата кини саха тылын олус үчүгэйдик үөрэппит уонна «Якутско-русский букварь», «Краткая грамматика якутского языка» диэн үлэлэрин таһаартарбыта. Иннокентий Вениаминов Камчаткатааҕы уонна Алеуттааҕы архиепископ «Указание пути в царствие небесное на якутском языке» диэн үлэтэ оччотооҕу норуокка киэҥник биллибитэ. Тыл билимин дуоктара, Казаннааҕы университет бэрэпиэссэрэ Н.Ф.Катанов салайыытынан, 1895 с. сахалыы алпаабыт оҥоһуллубута. Оттон 1898 с. Э.К. Пекарскай тылдьыта уонна «Якутские областные ведомости» 2 №-рэ бэчээттэммиттэрэ.
АЙАННЬЫТТАР, ПОЛИТСЫЫЛЫНАЙДАР
1842—1945 сс. А.Ф.Миддендорф Сибиирдээҕи эспэдииссийэтэ Саха сиригэр сылдьыбыта. Кини «Эриэдэл Бэргэн» олоҥхону сурукка түһэрбитэ. Эспэдииссийэ кыттыылаахтара элбэх таабырыны, өс хоһоонун, сомоҕо домоҕу хомуйбуттара. Петербурга кэлэн Отто Бётлингк диэн былыргы индия тылын үөрэтэр доҕоругар эспэдииссийэттэн аҕалбыт матырыйаалын көрдөрбүтэ. Академик О.Н.Бётлингк дьаныһан үөрэтэн барбыта уонна 1851 с. «О языке якутов» диэн бөдөҥ научнай үлэтэ тахсыбыта. Кинигэҕэ Саха сиригэр төрөөбүт А.Я.Уваровскай «Эр Соҕотох» олоҥхото киирбитэ. А.Я.Уваровскай (1800—1862 сс.) — маҥнайгы уус-уран сахалыы айымньы ааптара. Кини Эдьигээн улууһугар төрөөбүтэ. 1846 с. «Ахтыылар» («Воспоминания») үлэтин суруйбута. «Эр Соҕотох» олоҥхону сурукка тиспитэ. Бу үлэ 1948 с. Петербурга ньиэмэс тылыгар тылбаастанан бэчээттэммитэ. А.Я.Уваровскай ахтыытыттан быһа тардыы кэрчигэ «Путешествие в страну якутов» диэн атыннык ааттанан боронсуус тылынан 1861 с. Парижка эмиэ тахсыбыта.
О.Н.Бётлингк алпаабыта саха суруга-бичигэ сайдарыгар тирэх буолбута. Э.К.Пекарскай аатырбыт тылдьытын О.Н.Бётлингк алпаабытын туһанан оҥорбута. Көскө кэлбит В.М.Ионов Саха сиригэр өр кэмҥэ олорбута, оскуола аһан, саха оҕолорун ааҕарга-суруйарга үөрэппитэ. Кини саха тылыгар муспут матырыйаалын Э.К.Пекарскайга биэрбитэ уонна тылдьытын оҥороругар быһаччы көмөлөспүтэ.
Кини алпаабытыгар олоҕуран «Якутский край» («Саха дойдута») уонна «Якутская жизнь» («Саха олоҕо») диэн маҥнайгы хаһыаттар 1907 с. от ыйын 1 күнүттэн 1909 с. тохсунньу ыйыгар диэри нууччалыы, сахалыы тылынан тахсыталаабыттара.
САХА ҮӨРЭХТЭЭХТЭРЭ
С.А.Новгородов аан дойду үрдүнэн биллэр фонетическай транскрипцияҕа олоҕуран, саха бастакы алпаабытын оҥорбута. Кини олунньу 13 күнүгэр 1892 с. Чурапчы улууһун 2-с Хатылы нэhилиэгэр быстар дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Ноҕуруодаптар кэлин сүөһүлэнэн-астанан кыаҕырбыттара. Аҕата Андрей Александрович уолун таҥара кинигэтин ааҕарга үөрэппит. Сэмэн И.Т.Цыценко диэн политсыылынай чааhынай оскуолатыгар үөрэнэр дьолломмут. Сахалыы сурук-бичик С.А.Новгородов көрүүтүнэн «хайдах саҥараҕын да, оннук суруй» диэн тосхолунан үөскээбитэ. Семен Андреевич фонетическай бириинсибин үгүс саха үөрэхтээҕэ, ол иһигэр П.А.Ойуунускай, А.А.Күндэ, К.О.Гаврилов, о.д.а. өйүүллэрэ. Кини алпаабытынан 1920- 1939 сс. барыта 200 кинигэ, ол иһигэр 30 үөрэх кинигэтэ тахсыбыта.
1922 с. муус устар 27 күнүгэр Сэбиэттэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэттэрин Президиума Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан уурааҕы ылыммыта. Саха оскуолаларыгар төрөөбүт тылынан үөрэтии саҕаламмыта. Платон Алексеевич Ойуунускай тылбаас үлэтин, үөрэх тарҕаныытын, сайдыытын көхтөөхтүк тэрийэн ыытара. Бу кэмҥэ үөрэҕэ суоҕу үөрэхтээһин — сахалыы суруйарга, ааҕарга үөрэтии тосхолун тобуларга күүстээх үлэ саҕаламмыта. 1921 с. «Манчаары» диэн сахалыы бастакы сэбиэскэй хаһыат тахсыбыта. 1923 с. «Кыым» хаһыат тахсар буолбута. П.А. Ойуунускай 1924 с. Саха суругун-бичигин сэбиэтин, 1926—1928 сс. Саха суругун-бичигин кэмитиэтин, 1929—1938 сс. саҥа түүр алпаабытын Саха сиринээҕи кэмитиэтин, «Саха кэскилэ» диэн маҥнайгы научнай-чинчийэр уопсастыбаны салайбыта. Сэбиэт анал ааты улахан буукубаттан суруйарга, сурук бэлиэлэрин киллэрэргэ быһаарбыта. Оччотооҕу кэм биир бэлиэ диэйэтэлэ, тылы чинчийээччи, суруйааччы А.А.Иванов-Күндэ «тас сабыдыалтан быыһанарга саха бэйэтэ анал тылланыахтаах» диэн санааны тутуһара. Г.В.Баишев-Алтан Сарын сурук-бичик сайдыытыгар бэйэтэ туспа, ураты көрүүлэрдээх этэ. Кини С.А. Новгородов алпаабыта итэҕэстэрдээҕин ыйан туран, биир тиһиккэ киирбит түүрдүү алпаабыкка көһөргө санаатын эппитэ. Улахан буукубаттан суруйуу быраабылатын, сурук бэлиэтин киллэрэр наадалааҕын ыйбыта. Саха тыла түүр тылларыттан төрүттээҕин быһыытынан, сахалар атын уруулуу норуот хаһыаттарын, сурунаалларын сурутан ааҕар кыахтаналларыгар бүк эрэллээҕэ. 1926 с. П.А.Ойуунускай көҕүлээһининэн саха тыла нуучча тылын кытта тэҥҥэ судаарыстыбаннай тыл быһыытынан сокуонунан мэктиэлэммитэ. Саха сиригэр кинигэ кыһата тэриллибитэ, «Чолбон» сурунаал тахсар буолбута. 1930 с. арпагыраапыйа кэмпириэнсийэтигэр П.А.Ойуунускай уонна Алтан Сарын киирии тиэрминнэр туһунан дакылаат аахпыттара. Онуоха П.А.Ойуунускай хайдах саҥарарбыт курдук суруйар сөптөөҕүн ыйбыта. Оттон Алтан Сарын нуучча киирии тылларын хайдах баарынан суруйарга, ону тэҥэ ф, з, ж, щ дорҕооннору киллэрэргэ этии киллэрбитэ. Бүтүн Сойуустааҕы саҥа алпаабыт киин кэмитиэтин чилиэннэрэ эмиэ кыттыбыттара. 1931 с. А.Н.Самойлович фонетика бириинсибин тутуһар сөптөөҕүн, саха дорҕоонугар суох буукубалары киллэрэри утарбыта. Б.М.Гранде киирии тыллары хайдах саҥарылларынан, омук тылларын хайдах баарынан суруйарга эппитэ [Гранде, 1936]. 1935 с. П.А.Ойуунускай «Нууччалыы-сахалыы тиэрминнээх орфография кинигэтин» таһаартарбыта. Манна барыта 13008 тыл киирбитэ. Тылдьыты оҥорууга суруналыыстыка институтугар үөрэнэ сылдьар, кэлин Саха АССР үтүөлээх учуутала буолбут С.П.Харитонов уонна «Учпедгиз» национальнай сиэктэрин иһинэн саха оскуолаларыгар үөрэх кинигэлэрин таһаарар салааҕа үлэлэһэ сылдьар Г.С.Тарскай көмөлөспүттэрэ. Хомойуох иһин, бу тылдьыт 1938 с. П.А.Ойуунускай эрэпириэссийэҕэ түбэспитин түмүгэр бобуллубута. 1929 с. С.А.Новгородов алпаабыта тупсарыллан, «унифицированнай» алпаабыкка көһүү буолбута. Бу алпаабыт 1939 с. диэри туттуллубута. Оччотооҕу кэм биллэр учуонайдара академик Н.Я.Марр курдук дьон үөрэхтэрин уонна эрэпириэссийэ кэмин ыар тыынын сабыдыалынан билим, тиэхиньикэ, бөлүһүөпүйэ, бэлиитикэ тиэрминнэрин атын норуоттар курдук уларытыыта суох киллэрэр эбэтэр «онно чугаһатан суруйар» буолбуттара. Н.Я.Марр 1931 с. ССРС Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин иһинэн ССРС национальностарын научнай-чинчийэр институтун дириэктэрэ этэ. Тыл туһунан чинчийэр үлэлэр оччотооҕу кэм кытаанах ирдэбилиттэн тахсыбат этилэр. Бу кэмтэн ыла ити ыйыллыбыт бириинсип олохтонон, 1980 с. диэри тутуһуллан кэлбитэ. Онон «русификация» бэлиитикэтэ сурук-бичик, уопсайынан даҕаны, тыл сайдыытыгар улаханнык сабыдыаллаабыта. 1963 с. билим үлэһиттэрэ П.П.Барашков уонна Н.Е.Петров оҥорбут, Л.Н. Харитонов эрэдээксийэлээбит «Сахалыы арпагыраапыйа тылдьыта» тахсыбыта. 1975 с. бу үлэ — 14212 тыллаах тылдьыт буолан хос бэчээттэммитэ. Онуоха Л.Н.Харитонов тыллары фонетика бириинсибинэн суруйуу баһыйбытын уонна киирии тыллар саха тылын кырамаатыкатыгар бас бэринэр буолбуттарын, ол арпагыраапыйа ситиһиитэ буоларын бэлиэтээбитэ.
БИЛИҤҤИ КЭМҤЭ
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 1990 с. балаҕан ыйын 27 күнүгэр сүбэрэнитиэти ылыммыта. Бу кэмҥэ саха тыла, култуурата, төрүт үгэһэ, дьарыга, ускуустубата — болҕомто киинигэр тахсыбыта, онон тылы-өһү, дьон-сэргэ, сир-дойду, тэрилтэ, тутуу аатын сахатытыы бэлиитикэтэ күүскэ киирбитэ. Тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр И.Е.Алексеев-Хомус Уйбаан 2010 с. саха саҥатын дорҕооннорун уратыларын сурукка таба туттарга анаан саҥа алпаабыт оҥорбута 2010 с. «Кыым» хаһыакка тахсыбыта.
«Сахалыы таба суруйуу тылдьыта» СӨ Бырабыыталыстыбата 2001 с. олунньу 14 күнүгэр бигэргэппит арпагыраапыйатын быраабылатыгар олоҕуран бэлэмнэммитэ. Саҥа быраабыла уонна тылдьыт ийэ тыл төрүт сокуоннарыгар олоҕурар хайысханы тутуспута. 2002 с. бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу тылдьыт эбиллэн, көннөрүллэн «Сахалыы таба суруйуу тылдьыта» диэн ааттанан 2015 с. «Бичик» кинигэ кыһатыгар тахсыбыта. СӨ Бырабыыталыстыбата 2015 с. ахсынньы 22 күнүгэр бигэргэппит таба суруйуу быраабылаларыгар олоҕурбута. Манна суруллубут быраабыла уонна тылдьыт төрөөбүт тыл төрүт сокуоннарыгар олоҕурар хайысханы тутуспута.
Ангелина КУЗЬМИНА,
СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин үрдүкү научнай үлэһитэ.
Сүрүн хаартыска5а С.А.Новгородов алпаабыта.
Хаартыскалар Национальнай архыып аан ситимиттэн туһанылыннылар.