Кыра оҕолорбут, бэл, тыа сиригэр нууччалыы эрэ саҥарар буолан хаалбыттара сөхтөрөр. Туох муодата кэллэ? Дьиҥэр, үгүс төрөппүттэр дьиэлэригэр булкуйан да буоллар, сахалыы саҥара сатыыллар. Ол үрдүнэн, биирдэ өйдөммүттэрэ, оҕолоро “тоҥ” буолан хаалан, соһутар. Дьэ, тоҕо маннык буолла?
Бу саҥа тылланан, саҥаран эрэр оҕо эйгэтин улахан аҥаара нууччалыы буоллаҕына, атын омук тыла баһыйдаҕына, маннык буолар эбит. Бу тэлэбиисэрбит, интэриниэппит саҥата барыта нууччалыы эбээт. Ол иһин нууччалыы саҥа баһыйар эбит.
Дьиҥэ, биһиги да нууччалыы “муппиилими”, киинэни көрөн улааттахпыт. Ол эрээри, онтубут битэмиин курдук кэмчи буолааччы. Оттон билигин интэриниэт, интерактивнай тэлэбиидэнньэ сайдыбытынан, олус элбэх информация муора баалын курдук дэлэччи-хоточчу кутуллан киирдэ. Сороҕор улахан да дьон ол информацияны ситэн “буһарбаппыт”.
Бу оҕолорбут нууччалыы тыллаах буоллахтарына, кинилэр көлүөнэлэринэн кэлэн саха тыла эстэрэ, саха омук буолан бүтэрэ бу илэ кэлбит буолбаат? Кинилэр бэйэлэрин оҕолорун сахалыы үөрэтиэхтэрэ, омук өйүн-санаатын, майгытын (менталитетын) тиэрдиэхтэрэ дуо?
Хомойуох иһин, үгүс төрөппүттэр бу кыһалҕаны ситэ өйдүү илик кэриҥнээхтэр. Оҕолоро нууччалыы саҥардахтарына, тэҥҥэ нууччалаан киирэн барбыттарын өйдөөбөккө да хаалаллар.
Онон сахатытыы эйгэтин кэҥэтэргэ уолдьаста, саха тылын туһугар туруулаһыы кэмэ кэлбитин хас биирдии төрөппүт өйдүөхтээх.
Сахалыы саҥа элбээбит
Бу кыһалҕаны быһаарарга ойуулуктары (мультиктары), оҕо киинэлэрин сахалыы саҥардыы көмөлөһүөн сөп. Судаарыстыба аала көнтөрүк, хаһан миэрэ ылыллыар диэри сүтэр сүтүө, эстэр эстиэ. Ол оннугар биирдиилээн дьон, тэрилтэлэр бэйэлэрин кыахтарынан көдьүүстээх дьайыылары оҥорон, хамсааһыны таһааран эрэллэр.
“Саха” НКИХ саайтыгар элбэх сиэрийэлээх “Фиксики” ойуулугу тылбаастаан таһаарбыттар. Барыта 147 сиэрийэ тылбаастаммыт. Оҕо биэриилэригэр эмиэ көрдөрөллөр. Бу иннинэ “Биһикчээҥҥэ” “Маша уонна Эһэ” ойуулугу тылбаастаан көрдөрбүттэрэ.
“Чохоон” “ютуб” ханаалыгар остуоруйалары, оҕо кэпсээннэрин сахалыы тылбаастаан уонна араадьыйа пуондатыттан таһаараллар эбит. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, бу остуоруйалары идэтийбит артыыстар ааҕаллар. Манна сахалыы ойуулуктар эмиэ бааллар. “Түннүк” ханаал “Малышарики/Кырачааннар” ойуулугу көрдөрөр.
“Игирэчээс кулунчуктар” ойуулугу 40 тыһыынча кэриҥэ киһи көрбүт. Хас да сиэрийэтэ баар. Оҥорон таһаарааччылар “Зеленый город” эрэстэрээн хаһаайката Ирина Матвееваҕа, кыра да үбү ыыппыт дьоҥҥо махтаммыттар.
Икки сыллааҕыта “Анаабыр алмаастара” хампаанньа үбүлээн, “Алан” устуудьуйаҕа “Токо саһылчаан” сиэрийэлэрин таһаарбыттар.
2020 сылтан Kuosta TV, MeneUola, Николай Павлов, Софрон Варламов, о.д.а. ойуулуктары сахалыы саҥардан таһаараллар. “Левалыын ыллыахха” ойуулугу 118 тыһыынча, оттон бастаан тахсыбыт “Таал-Таал эмээхсини” 336 тыһыынча киһи көрбүт.
Мантан көстөрүнэн, “Ютуб” ханаалга сахалыы саҥарар ойуулуктар элбээбиттэр. Төрөппүт төһө баҕарар талан ылыан сөп. Бу сөпкө тылбаастааһын, саҥардыы, тыаһын-ууһун оҥоруу элбэх үлэттэн тахсар буоллаҕа. Өссө кэлин тупсаҕайдык ыллыыр, муусуканан киэргэтэр эбиттэр.
Быйыл “Ол-бу” (olbu.ru) диэн саҥа саайт аһылынна. Манна аан дойду үрдүнэн биһирэммит, биллэр-көстөр ойуулуктары сахалыы саҥардан таһаараллар. Холобур, “Моана”, “Шрек”, “Хахай Тойон”, “Хаамаайы дьиэ” (“Ходячий замок”), “Мадагаскар”, “Рататуй”, “Тоҥ сүрэх”, “101 далматинец”, “Муус кэм” (“Ледниковый период”), “Ооҕуй киһи” (“Человек-паук”), “Мин дьукааҕым Тоторо”, “Хорсун сүрэх”, “Моҕойу үөрэтии” (“Как приручить дракона”), “Мулан”, о.д.а. көрүөххэ сөп.
Онон оҕолоргутугар сахалыы саҥалаах ойуулуктары көрдөрүҥ, кини эйгэтигэр саха саҥата баһыйар элбэх буоллун. Оччоҕо оҕо нууччалыы тартарыа суоҕа, төрөөбүт тыл үчүгэйин билэн улаатыа, сахалыы тыыннаах, куттаах-сүрдээх буолуоҕа. Икки тылы тэҥҥэ баһылаан, өйө-мэйиитэ сайдыаҕа. Саамай сүрүнэ, оҕо тылланар кэмигэр бу тыллары булкуйан саҥарымыахха, арааран үөрэтиэххэ наада.
Эспиэр санаата
“Омуга суох азиат буолбатыннар…”
Саргылана Ноева, Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын үөрэтэр институт научнай үлэһитэ, филологическай наука хандьыдаата:
— Оҕо тылланар сааһыгар ханнык тылынан элбэх информацияны ылар да, соччонон ол тылы ылынар. Ол иһин 3-5 саастаах оҕоҕо хонтуруола суох төлөпүөнү туттаран кэбистэххэ, оҕо “ютубка” нууччалыы матырыйаал үгүһүн быһыытынан, бэрт дэбигис нуучча тылыгар көһөн хаалар. Ол да иһин аныгы төрөппүт «оҕом дьиэ иһигэр сахалыы эрэ саҥарарбыт үрдүнэн, нууччалыы саҥарар буолан хаалла» диэн соһуйан эрэ хаалар. Ити санааттан билигин куйаар ситимигэр сахалыы “контены” сайыннарар сорук турда. Аныгы оҕо миэрэтин көрөн, төлөпүөн нөҥүө сахалыы ойуулугу көрдөҕүнэ, таарыччы тыла-өһө эмиэ сайдар кыахтаах.
Тыл туттуллар эйгэтэ төһөнөн киэҥ да, соччонон сүтэн-эстэн биэрбэт. Ол иһин билигин саха тыла дьиэ иһинээҕи кэпсэтии тылыгар кубулуйбатын гына, олохпут бары эйгэтигэр хото туттулларын туһугар үлэлии сатыахтаахпыт. Куйаар ситимигэр сахалыы контент элбээн иһэр, онтон киһи үөрэр. Сахалыы ойуулугу саха оҕото ордук сэҥээрэр, тоҕо диэтэххэ, киниэхэ сыһыаннаах, чугас эйгэ сырдатылларын билэр. Холобур, мин оҕолорум сахалыы ойуулуктары олус сөбүлээн көрөллөр. Күн аайы дьаарбайар айылҕаларын, олохторун көстүүтүн ойуулукка көрөр, биллэн турар, астык. Төрөөбүт тыл быдан дириҥник эҥсэн, өтөн киирэр.
Аныгы төрөппүт тылы инструмент курдук ылынар. Ол аата «бу тыл мин оҕобор Биир кэлим эксээмэн (ЕГЭ) туттарарыгар наада, үөрэххэ туттарсарыгар туһалыа, онон мин бу тылы талабын» дии санаан, саха тылын көйгөтүтүөн сөп. Уопсай үөрэҕирии систиэмэтэ оннук таларга күһэйэр. Саха тыла ол иһин наадата суох үнүстүрүмүөн курдук быраҕыллан хаалар. Оннук буолуо суохтаах.
Саха тылын үөрэтии оҕобун ноҕуруускалыа, үөрэҕэр мэһэйдиэ дииллэр. Мин кэтээн көрүүбэр, нуучча тылын таһынан сахалыы үчүгэйдик саҥарар оҕо (билингв) омук тылын (ол аата үһүс тылы), математиканы үчүгэйдик баһылыыр. Тоҕо диэтэххэ, икки тыл мэйиини эрчийэр, сахалыы толкуйу (логиканы) сайыннарар, ону учуонайдар бигэргэтэн тураллар.
Төрөөбүт тылын билэр оҕо тулааһыннаах (стержень), бэйэтигэр эрэллээх, ис кыахтаах, аһаҕас буолар диэн түмүктүүр чинчийиилэр эмиэ бааллар. Мин кимминий диэн толкуй киһи олоҕор саамай сүрүн толкуй буолар. Киһи кимин-тугун (самоидентификация), бастатан туран, тыл быһаарар.
Саха тыла — төрөөбүт тылбыт, ол аата куппут-сүрбүт тыла, өбүгэбитин кытта ситимниир, менталитеппытын олохтуур тыл. Саха тыла оҕону төрөппүттэрин кытта, төрүт саха үгэһин кытта ситимниир. Алгыс ылар, арчыланар тылбыт. Бэйэтин тылын өйдөөбөт саха алгыһы да сатаан ылыммат, өбүгэтин баай, мындыр билиитин толору иҥэриммэт.
Холобур, судургутук холобурдаатахха, маннык. Ыһыахха арчыланыы, буруо таһаарыы ытык кэмин сахалыы өйдөөбөт оҕо маһы-оту уматтылар эрэ диэнтэн атыннык саныа суоҕа дии. Омук култууратын тыл эрэ нөҥүө толору билэҕин, өйдүүгүн. Сороҕор, киһи тыл дьылҕатын туһугар араас санааҕа ыллардаҕына саныыр ээ, бу кэлин саха тыйаатырыгар, ыһыахха сылдьар ыччат элбэх буолуо дуо диэн. Саха тылын өйдөөбөккө улааттаҕына, оҕото үгүстэн матарын, норуотуттан быстан хааларын, көннөрү омуга суох азиат буолан хааларын төрөппүт өйдүөхтээх.
“Туспа хамаанда тэриллэн үлэлиир”
Лия Барбасытова, “Чохоон” оҕо ханаалын эрэдээктэрэ, «Саха» НКИХ контент-менеджерэ:
— Саха тэлэбиидэнньэтэ “АНИМАККОРД” устуудьуйаны кытары дуогабардаһан, “Биһикчээҥҥэ” аан дойду үрдүнэн саамай үрдүк рейтиннээх “Маша уонна Эһэ” мультигы сахалыы тылбаастаан таһаарбыппыт. Бу мультигы сүүһүнэн дойдуга тылбаастаан, былдьаһа сылдьан, көрдөрөллөр эбит, оттон сахабыт тыла 126-с тыл буолбута.
Урут дубляһынан дьарыктамматах дьоҥҥо, биһиэхэ барыта сонун этэ. Машаны Айыына Егорова саҥардыбыта. Дьоруой саҥатын дэгэтин, иэйиитин тиэрдэр курдук саҥарда сатаабыппыт. Биэстии сиэрийэни оҥорон, Москваҕа бигэргэттэрэ ыытарбыт, ону оҥорорго 3-4 чааһы быһа олорорбут. Туруору тылбааһы буолбакка, ис хоһоонунан көрөн, айаҕын атарыгар сөп түбэһиннэрэрбит. Биһиэхэ үгүс көрөөччүлэр суруйан, махтаммыттара. Оҕолорго уонна сахалыы иитиэн баҕалаах төрөппүттэргэ олус наадалаах эбит. Оҕо сөбүлүүр мультигын сахалыы көрө үөрэннэҕинэ, төрөөбүт тылынан саҥарыа диэн эрэнэбит.