Аллараа Бэстээххэ Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик декадатын чэрчитинэн саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын кэнсиэпсийэтин барылын дьүүллэһэр “XXI үйэҕэ ийэ тылбыт кэскилэ” диэн сүбэ мунньах буолан ааста. Тэрээһиҥҥэ СӨ үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтиттэн саҕалаан, улуус, куорат оскуолаларын учууталларыгар, өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай хамсааһыннарга тиийэ элбэх киһи кытынна.
СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирин бастакы солбуйааччы Феодосия Габышева 1990-с сылларга, суверенитет ылыллыбыт кэмигэр, күүстээх үлэ ыытыллыбытын уонна кэлиҥҥи сылларга сокуон олоххо киириитигэр сөптөөх механизмнар оҥоһуллубуттарын бэлиэтээтэ. Билигин даҕаны сокуоҥҥа, докумуоннарга уларытыылар, чопчулааһыннар киирэ тураллар. “Тыл сэбиэтэ – уопсастыбаннай тэрилтэ. Кини туох эрэ хонтуруоллуур, дьаһалы ылар бырааба суох, сүбэлиир аналлаах. Саха сиригэр 2012 сылтан тэриллэн үлэлиир. Дойду үрдүнэн Сэбиэт 2014 сылтан үлэлиир, бырабыыталыстыба уонна бэрэсидьиэн таһымыгар. Биһиэхэ эрдэ тэриллибит буолан, мөккүөрдэр үөскээтэллэр да, быһаарыылаах уонна көмөлөөх. Бары биир сүбэнэн үлэлээтэхпитинэ эрэ кыайыылаах-хотуулаах тахсыахпыт”, — диэн тоһоҕолоон эттэ.
Тоҕо Аллараа Бэстээххэ тэрилиннэ?
Үгүстэр тэрээһини тоҕо Аллараа Бэстээххэ ыыттылар диэн мунаарар буолуохтааххыт. Ол бэйэтэ туспа олохсуйбут үгэстээх эбит. Тылга аналлаах кэмпириэнсийэ аайы биир тэрилтэҕэ Түҥ бэлиэ туттарыллар эбит. 2012 сылтан саҕалаан, Ил Дархан сорудаҕынан, орто анал идэҕэ бэлэмниир үөрэх тэрилтэлэригэр саха тылын үөрэтии булгуччулаах биридимиэт буолбутунан сибээстээн, Түҥ бэлиэни Аллараа Бэстээхтээҕи Транспортнай техникумҥа (ол иннинэ атын уопсай үөрэх кыһаларыгар) туттарбыттар уонна кэлэр тэрээһини тустаах техникум базатыгар тэрийиэхпит диэн сүбэлэспиттэр. Дьэ, ол кэпсэтии олоххо киирдэ.
Элбэхтэн биир кэнсиэпсийэ
Үгүстэр кэнсиэпсийэ наада диэн туруорсаллар эрээри, чопчу маннык диэн ким даҕаны этэр кыаҕа суох. СӨ Национальнай оскуолаларын чинчийэр институт дириэктэрэ Светлана Семенова иһитиннэрбитинэн, Национальнай оскуоланы сайыннарар кэнсиэпсийэ билигин биһиэхэ үлэлии турар. “Саха уһуйааныгар, оскуолатыгар сөптөөх бириинсип билигин даҕаны туһаныллар, сайдар, үлэлиир кыахтаах. Итини сэргэ “Эркээйи” диэн иитиигэ бигэргэтиллибит кэнсиэпсийэлээхпит. Бу кэнсиэпсийэ кэнники сылларга саҥардыллан, тупсарыллан өссө күүскэ үлэлиир кэнсипсийэҕэ кубулуйуохтаах. Олоҥхо педагогиката туспа кэнсиэпсийэлээх. 2001 сыллаахха “Концепция школьного языкового образования” диэн кэнсиэпсийэни ылыммыппыт. Биһиги билигин бу кэнсиэпсийэнэн үлэлии сылдьабыт. Арассыыйа үрдүнэн туох баар үөрэх биридимиэттэригэр, үөрэх уобаластарыгар бэйэлэрэ үлэлиир кэнсиэпсийэлэрэ оҥоһуллан, сороҕо бигэргэнэн, үксэ бырайыак таһымыгар дьүүлгэ сылдьар. Биһиги төрөөбүт тылбытын, литэрэтиирэбитин уонна култуурабытын үөрэтэр бэйэбит эмиэ кэнсиэпсиэйлээх буолуохтаахпыт диэн өйдөбүллээхпит. Өскөтүн ити ааттаан аһарбыт кэнсиэпсийэлэр уһуйаан, оскуола эйгэтин хабар эбит буоллахтарына, билигин биһиги саха тылын алта үөрэх таһымыгар барытыгар сайыннарар курдук кэпсэтиэхтээхпит. Ол аата тугуй? Уһуйааҥҥа, алын сүһүөх (1-4) кылаастарга, 5-9 кылаастарга уонна үрдүкү кылаастарга итини таһынан идэҕэ бэлэмниир үөрэх тэрилтэлэригэр саха тыла булгуччулаах биридимиэт быһыытынан үөрэтиллэр. Күн бүгүн 48 кэллиэскэ саха тыла үөрэтиллэр. Ону сэргэ, Саха сиригэр баар үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр саха тыла эмиэ үөрэтиллэр кыахтаах. Ол эрээри, ити кыаҕы ситэ туһаммакка турабыт”, — диэн быһаарда. Ити таһымнары барытын хабан, биир ситимнээх кэнсиэпсийэ оҥоһуллан тахсыан наада диэн чопчу быһаарда. Онон мунньахха кэнсиэпсийэ тутулун, сыалын-соругун, ис хоһоонун, технологиятын, уопсайынан, кэнсиэпсийэ ис барылын кэпсэттилэр.
Кыттааччылар санаалара
Саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталларын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Жанна Барашкова, бастакытынан, сахалыы үөрэтии кэнсиэпсийэтэ саҥардыллан оҥоһулуннаҕына, онно сөптөөх атын учуобунньуктары таһаарыы ирдэниэҕэ, онно учууталлары кытта бииргэ үлэлэһэр сөп этэ диэн ыйда. Иккиһинэн, улуустааҕы үөрэх управлениеларыгар ийэ тыл учууталларын сүрүннүүр исписэлиистэр наадалар диэн эттэ. Үсүһүнэн, төрүт култуура сылтан сыл көйгөтүллэн, эбиэттэн киэһэ үөрэтиллэн, ким баҕалаах киһи кэлэн үөрэтэр биридимиэтигэр кубулуйан эрэрэ хомолтолооҕун ыйан туран, саха литэрэтиирэтин, тылы үөрэтии төрүт култуурабытыгар баарын ыйда. Онон сарсыарда үөрэтиллэр, хайаан даҕаны ирдэниллэр, бастыҥ биридимиэппит бу сылдьар диэн санаатын эттэ. «Ийэ тыл кэскилэ» түмсүү салайааччыта Вилюяна Никитина Дьокуускай куоракка оҕону сахалыы иитии-үөрэтии кыһалҕатын кэпсээтэ. Ол курдук, Генеральнай борокуратуура, Рособрнадзор бэрэбиэркэлэрин, оҕону оскуолаҕа олорор территориятынан ылыы, саҥа тэриллибит түмсүү хайысхаларын туһунан иһитиннэрдэ. Итиэннэ хас биирдии улууска “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү салаатын тэрийиэххэйиҥ, бары түмсэн үлэлиэҕиҥ диэн ыҥырда. Ону тэҥэ кэнсиэпсийэ оҥорорго үгүс баһыйар чааһы литэрэтиирэҕэ биэрэр ордугун, учууталлар билиҥҥи олоххо сөп түбэһэр, уруогу таһынан ааҕыллар айымньылар испииһэктэрин төрөппүттэргэ тарҕаталлара буоллар көмөлөөх буолуоҕун, кэнсиэпсийэ оҥоруутугар төрөппүттэри кытыннарар наадатын эттэ. Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бэрэпиэссэрэ Василий Илларионов сахалыы тылы, фольклору, олоҥхобутун тэлэбиисэргэ, аан ситимҥэ (интэриниэккэ) киллэрдэхпитинэ эрэ оҕолорбутун бэйэбит диэки хайыһыннарар кыахтаахпыт итиэннэ төрүт култуураны үөрэтиигэ туспа кэнсиэпсийэ ылыныах тустаахпыт диэн тоһоҕолоото. Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бэрэпиэссэрэ Галина Попова-Санаайа билингвизмы илдьиритэн бүтүөҕүҥ, полилингвизм туһунан сыныйан толкуйдуоҕуҥ диэн этиини көтөхтө. Билигин полилингвизмтан хайдах да гынан куотар кыаллыбатын эттэ. Сахаттан быһаччы омук тылыгар (нуучча, англия, кэриэй, немец, уо.д.а.) тылбаастыыр оҕону иитэн таһаарыахтаахпыт. Сахатын тылын ханнык баҕарар омук тылыгар тутта сылдьар киһи хайдах төрөөбүт тылын дириҥник билбэт буолуоҕай диэтэ. Иккиһинэн: “Төрүт култуура биридимиэтэ олох олорор технология буолуохтаах. Технология курдук суруйан олоххо киллэрдэхпитинэ, бука бары туттар тэрил (орудие) оҥостуохпут. Оччоҕо биһигини туох даҕаны глобализацията, сэриитэ кыайбат дьоно буолуохпут. Улуу өйдөөхтөр омук ахсааныттан тутулуга суох, омук тыыныттан тутулуктаах дииллэр”, — диэн бигэргэтэн биэрдэ.
Түмүк
Туһааннаах кэнсиэпсийэ төрөөбүт тылбытын харыстыырбытыгар, салгыы сайыннарарбытыгар өссө биир хахха буолар чинчилээх. Ону тиэтэйбэккэ оруннаахтык толкуйдаан уонна саамай сүрүнэ, кэлин ханан даҕаны иэҕэн ылбаттарын туһугар, саахымат хаамыытын курдук хас даҕаны хардыыны эрдэттэн толкуйдаан, аныгы аан ситим аһаҕас үйэтигэр сөп түбэһэр гына былааннаан оҥоһуллуохтааҕа эрэйиллэр.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Ольга СТАРОСТИНА (СИА)