“Тоҕо миигин маннык ааттаабыттарый? Аатым туох суолталааҕый?” диэн ыйытыктар хас биирдиибит өйүгэр элиэтээн ааспыттара буолуо. Кырдьык, аат дьылҕаҕа дьайар дииллэр. Аат диэн дорҕоон сөпкө дьүөрэлэһиитэ эрэ буолбакка, ааппыт дорҕоонноругар дьылҕабыт суола ыйылла-кэрдиллэ сылдьар эбит.
Сахабыт сиригэр араас ааттаах дьон баар — нууччалыы, омуктуу, сахалыы. Нууччалар Саха сиригэр кэлиэхтэриттэн, үгүспүт ааппыт, араспаанньабыт нууччалыы буолбут. Оттон дьиҥ сахалыы ааттаныы Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн саҕаламмыт диэн сабаҕалааһыннар бааллар. Онно дьэ, сахалыы тыыммыт уһуктан, өйбүт-санаабыт бөҕөргөөн, төрөөбүт тылы үөрэтии саҕаламмыт. Тамара НИКИТИНА, «Саха сирэ», edersaas.ru
Билигин Сахабыт сирэ сайдан, норуоппут бөҕөргөөн, ааппытын сахатытан уларытар көҥүлбүт буолла. Ааттарын уларыппыт дьон санаата хайдаҕый?
Саргылаана Таала:
— Урукку аатым Винокурова Саргылана Сергеевна диэн этэ, ону сахатыппытым. Төрөөбүт дойдубар Андрюшкиноҕа Таала диэн ытык сир баар, ол аатын ылынан Таала (ыраас, сырдык, дэхси, көнө диэн өйдөбүллээх) диэн араспаанньаламмытым. Саргылана диэн биир а доҕоонноох этэ, ону уһатан, Саргылаана буолбутум. Аны аҕабынан Сэргэх кыыһынабын, Сергей диэни сахатыппытым. 2009 сылтан норуот эмчитин Харатааланы кытары алтыһабын, киниэхэ ыраастанан, алгыстанан, эмтэнэн, сыыйа сүбэлэттэрэн, ааппын сүрэхтэппитим. Ол иннинэ тас дойдуга сырыттахпына, омуктар Саха сириттэн сылдьар дьону “тоҕо нууччалыы ааттаахтарый?” диэн дьиктиргииллэр этэ. Оҕолоннохпуна мэһэйэ суох сахалыы ааттыыр туһуттан, докумуоммун барытын сахалыы уларыппытым. Оттон ааппын уларытарбын ким даҕаны утарбатаҕа, дьонум сэргии истибиттэрэ, үөрбүттэрэ. Бэйэм Винокурова диэн араспаанньабын оҕо эрдэхпиттэн соччо сөбүлээбэт этим, “вино” уонна “курево” диэн быһыылаах дии саныырым.
Мичийэ Тоокой:
— Мин толору аатым Мичийэ Тоокой Эгэнтэй кыыһа диэн. 2012 сыллаахха ааты уларытар көҥүллэнэрин туһунан Ил Дархан уураах таһаарбытыгар, кэргэним өбүгэлэрин утумнаары, ааппыт сүтээри гынна диэн, Хадан Айгын Бэлии диэн буолбута. Миигин төрөөбүт дойдубар Тоокойдор сиэннэрэ диэн билэллэр. Ааппын Багдарыын Сүлбэ ыйынньыгынан көрөммүн Мичийэ диэҥҥэ уларыппытым. Онон 2013 сыллаахха дьиэ кэргэнинэн бары ааппытын сахатыппыппыт. Уолаттарым Одун, Айаал, Арчын диэннэр. Мин санаабар, сотору маассабай сахалыы ааттаныы буолуо.
Санаайа Ньурбачаан:
— 2011 сыллаахха аҕам олохтон туораабыта. Кини өлүөҕүттэн биир түүл буулаабыта. Ол түүлбэр саҥа иһиллэр этэ: «Сир сүрэҕэр тиий, үөһэнэн эйиэхэ киһи ыытыахпыт. Ол киһи форма таҥастаах буолуоҕа. Эн суолгун ыйар, этэр, арыйар, үөрэтэр киһи», — диэбитэ. «Ханна барабын? Тугу гынабын? Туох киһитэй?» — диэн толкуй бөҕөҕө түспүтүм. Санаабар, сир сүрэҕэ диэн Дьокуускай—Ньурба икки ардыта — Бүлүү, эбэтэр Дьокуускай — Мирнэй икки ардыта — Сунтаар диэн толкуйдуубун. Аны эмискэ ыалдьан хааллым, тугум ыалдьара биллибэт. Улахан эдьиийбит: “Улаханнык ыалдьыбыккын, куоракка баран эмчиккэ көрдөрүн”, — диэтэ. Мэҥэ Хаҥаласка баар көрбүөччүгэ тиийбиппэр: “Эн бэйэҥ кэлиэхтээххин. Бүгүн түүн түүл түһүөхтээххин уонна ол түүлгүнэн сирдэтэн айаннаан ис”, — диэтэ. Ол түүн түһээн Эҥсиэли хочотун уонна үөһэттэн үрүҥ хотой түһэрин көрдүм. Хотойум бөрө буолла, ону кытта дьахтар кэллэ. Мин тута өйдөөтүм, Эҥсиэли хочотун түһээбиппин диэн уонна Намҥа бардым. Оннук, 2012 сыллаахха Хамаҕаттаҕа сүрэхтэммитим. Бастаан ааты ылынарбар ыарахан этэ, дьон күлүү-элэк оҥостор этэ. Ааппын уларыппыппыттан дьоллоохпун!
Кубаайа Таргыл:
— 2008 сыллаахха эмчиккэ ыраастанан бараммын, 2012 сыл ахсынньытыгар пааспарбынан ааппын сахалыы уларыттарбытым. Дьиҥэ, биэс сылы быһа толкуйдаабытым. Бастаан аатым Кубайа диэн этэ, онтон быйыл 45 сааспын туоларбар Кубаайа диэҥҥэ уларыттардым. Таргыл диэн төрөөбүт Тулунабар Таргылдьыма диэн улахан эбэ баар, киниттэн ылбытым. Ааппын төрөөбүт күммүнэн Багдарыын Сүлбэ кинигэтиттэн ылбытым. Бастаан Күбээйэ диэн буолуохтаах этэ, ЗАГС-аҕа “ү” буукуба суох буолан, Кубайа диэни талбыппыт. Дьон соһуйан: “Тувинкаҕын, кыргызкаҕын дуо?” — диир. Билигин дьон-сэргэ сахалыы ааты сүрдээҕин ыйыталаһар буолан эрэр, биир кыыс миигиттэн сиэттэрэн уларыттарбыта.
Талбан Липпэ:
— Үөһээ Бүлүү улууһун Онхой нэһилиэгиттэн Липпэ Атах сэлиэнньэтиттэн сылдьабын. Толору аатым Эҥэттэй уола Талбан Липпэ диэн. Оттон ойоҕум толору аата Килбэйэр кыыһа Ньургуйаана Арыылаах диэн Сунтаар улууһуттан сылдьар, үс кыра оҕолоохпут, ааттара эмиэ сахалыылар. Дьон сэргэ сэҥээрэр, хайҕыыр. Ол эрээри, бэйэлэрэ уларытыахтарын хайдах эрэ толлор курдук, ситэри өйдөөбөт дьон эмиэ баар.
Галина Попова – Санаайа, педагогическай наука кандидата, ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култууратын үнүстүүтүн культурология хаапыдыратын профессора:
- Мин дьон ааттарын сахалыы аакка уларыталларын утарбаппын. Кэлиҥҥи кэмҥэ сахаларга омук быһыытынан туспабыт, уратыбыт диэн өй киирдэ. Бу маны өйдөөн ааттарын уларытар буоллулар. Урут дьон аат суолтатын улаханнык өйдөөбөт этэ, ол иһин сахалыы аакка суолта уурбатахтара буолуо. Билигин биһиги аат суолтатын өйдөөтүбүт. Былыр сахаҕа аат миҥэ диэн өйдөбүл баара. Аат миҥэ диэн киһи олоҕун суолун аата солуур диэн өйдөбүллээх, киһи олоҕун аата оҥорор диэн. Билигин үгүс дьон төрүттэрин, өбүгэлэрин ааттарын сөргүтэ сатыыр. Ол туһуттан төрүччүнү хасыһар, элбэҕи чинчийэр, үөрэтэр буолла. Биһиги бары төрүттэрбит сүрэхтэниэхтэрин иннинэ сахалыы ааттаахтар этэ. Билиҥҥи уруулара ол ааттарын тилиннэрэн, ону ылынан эрэллэр. Бу ылыммыт ааттара төрдүлэрин кытта сибээстээх, ситимнээх, маны тилиннэрэ сатыыр саамай сөп дии саныыбын. Тэристээх Дабыл Айыы ааттарын таҥмыттара. Дьон аны бу ааттары ылынар буолбуттар эбит. Оттон бу ааттар бары саха итэҕэлин кытта сибээстээхтэр, маннык ааты ылыммыт киһи итэҕэлгэ чугаһыыр, итэҕэлгэ кэлэр. Бу үтүө хамсааһын төрүт култуурабытын байытар, хаҥатар уонна киһи омугун быһыытынан санана сылдьарыгар күүс, кыах эбэр. Ааты уларытар буоллахха төрөппүт дьону – ийэлээх аҕаны кытта сүбэлэһэр, сөбүлэҥнэрин ылар ордук.
Тамара НИКИТИНА, «Саха сирэ», edersaas.ru
Хаартыска: Мария Васильева.