Сахалар РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр «былааһы ыллылар»
Москваҕа Саха сирин күннэрин чэрчитинэн РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин АПК-ын сайыннарыыга аналлаах төгүрүк остуол тэрилиннэ. Кэпсэтиини дойду тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Джамбулат Хатуов салайан ыытта.
Биир халыыбынан көрүү үлэни харгыстыыр
СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы-тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Петр Алексеев судаарыстыба өйөбүлүн чопчулуур нуорма-быраап акталарын тупсаран-ситэрэн оҥорууга анаан дакылаат ааҕарыгар кэккэ этиилэри киллэрдэ. Ол курдук, бастатан, Биир кэлим субсидияны олохтооһун регионнарга омсолоох, охсуулаах буолбутун ыйда уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр федеральнай бүддьүөттэн быйыл икки төгүл аҕыйах үп (376,5 мөл. солк.) тиксибитин, оттон 2016 с., биир кэлим субсидияҕа холбоммут хайысхалары барыларын суулуу туттахха, 744 мөл. солк. кэлбитин эттэ.
Холобур, ол түмүгэр саҕалааччы фермердэргэ өйөбүл уонна дьиэ кэргэн сүөһү иитэр фермаларын сайыннарыы курдук дьону үлэҕэ көҕүлүүр, хамнатар бырагыраамаларынан көмөҕө тиксибит киһи ахсаана үс төгүл кыччаан, 86 хаһаайыстыба грант ылла. Ол иһин, Петр Алексеев саҥа үлэлээн эрэр фермердэри уонна дьиэ кэргэн фермаларын өйөөһүҥҥэ федеральнай бүддьүөттэн көрүллэр үбү Биир кэлим субсидияҕа холбообокко, туспа ыстатыйанан биэрэргэ туруоруста.
Ити кыаллыбат буоллаҕына, Быраабылаларга уларытыы киллэрэн, дойду тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга табыгаһа суох, күчүмэҕэй айылҕалаах, сирдээх субъектарыгар билигин бүттүүн туттуллар 1,2 коэффициент оннугар икки дифференцированнай коэффициентан (бастакыта – субъект аһаан-таҥнан олорор алын кээмэйин кэриҥэ дойду кыанан олорор алын кээмэйин орто кэриҥэр сыһыана, ол тустаах региоҥҥа бородууксуйаны, табаары тиксэрии өҥөтө үрдүүр степенин көрдөрөр; иккиһэ – регион тыатын хаһаайыстыбатын бородууксуйатыгар бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыбалаахтар ылар өлүүлэрэ дойду орто кэриҥэр сыһыана, бу саҥа үлэлээн эрэр уонна хаһаайыстыбаларын кэҥэтэр баҕалаах фермердэр көмөҕө наадыйыыларын тыктарар) турар кэриҥи, ити Саха сиригэр 3,15-кэ тэҥнэһэр, туһанарга этии киллэрдэ. Джамбулат Хизирович этиини ылынарын биллэрдэ.
Бүддьүөт үбүн ааҕыы уонна саха кэпэрээссийэтин уратылара
П.Алексеев көтөхпүт иккис боппуруоһа Россия субъектара тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйатын толороллоругар бүддьүөттэриттэн ороскуоттуур кээмэйдэрин быһаарыыга сыһыаннаах. Маннык суоттааһын 2021 сылтан “моделлаах бүддьүөтү” олоххо киллэриигэ туһаныллара күүтүллэр. Петр Николаевич: “Россия бырабыыталыстыбата торумнуур методикатынан аахтахха, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тыа хаһаайыстыбатын салаатын өйөөһүн кээмэйэ 5 млрд 17 мөл. солкуобайтан үрдүө суохтаах, оттон биһиги 2016 с. салааҕа 9 млрд 503 мөл. солкуобайы биэрбиппит. Үбүлээһин кээмэйэ мантан түспэтэҕинэ эрэ салаа ночоото суох үлэлиирин хааччыйар кыахтаахпыт”, — диэн туран, ааҕыы-суот формулатын үөһэ ыйбыт коэффициеннарынан эбэн-ситэрэн биэрэргэ эттэ. Оччоҕуна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тыа хаһаайыстыбатын өйөөһүҥҥэ 9 млрд 933 мөл. солк. кээмэйдээх үп көрүллэрэ ситиһиллиэҕэ.
Мантан салгыы кини кэпэрээссийэни өйөөһүҥҥэ туһаныллар механизмнары таарыйда. Саха тыатын сиригэр тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрэ эрэ бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыбалаахтар бородууксуйаларын соҕотуопкалыыр, харайар уонна астыыр үлэни бүтүннүү ылынан толороллор. Онон миниистир АПК эбийиэктэрин тутууга уонна аныгылыы сөргүтүүгэ туһуламмыт инвестбырайыактары сүүмэрдиир Бэрээдэккэ өрөспүүбүлүкэ ити уратытын аахсарга көрдөстө. Саха сирин усулуобуйатыгар кыараҕас, кыра бааһыналардаах хаһаайыстыбалар үүннэрбит хортуоппуйдарын, оҕуруоттарын аһын кыттыстахтарына эрэ уурар, батарар кыахтаахтар. Ол иһин потребительскай кэпэрэтиип киэптээх соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр эрэ хранилищелары үлэлэтэллэр, оттон кинилэр бас билэр ыһыы сирдэрэ суох. Петр Николаевич онон сиэттэрэн, “30 тыһ. туоннаттан аҕыйаҕа суох” диэн ирдэбили хранилищелаах соҕотох хаһаайыстыбаҕа баайбакка, кэпэрэтиип паайсыктара бүттүүн туттарбыт кээмэйдэринэн ыларга итиэннэ ирдэбили 10 тыһ. туоннаҕа диэри намтатарга этии киллэрбитин Джамбулат Хатуов өйөөтө.
Сааскы сырыы уурааҕа салгыҥҥа ыйанан турар
Д.Х.Хатуов быйыл саас кулун тутарга Саха сиригэр кэлэн барбыта. Ол сырыытыгар сүбэ мунньах боротокуолугар киллэриллибит боппуруостары быһаарыыны суһалсытарга көрдөстө. Бастатан, табаны иитии салаатыгар селекция-генетика кииннэрин тэрийиини өйөөһүн. Таба боруодаларын үөскүүр-ууһуур хаачыстыбаларын тупсарарга бу олус улахан суолталаах дьыала племенной сүөһүнү иитии Быраабылаларыгар, Госбырагыраама 11-с №-дээх сыһыарыытыгар уонна АПК эбийиэктэрин тутууга уонна саҥалыы сөргүтүүгэ инвестбырайыактары сүүмэрдиир Бэрээдэккэ эбиилэри киллэрдэххэ хамныыр кыахтаах. Иккиһинэн, ТХМ бирикээһигэр уларытыы киллэрэн туран, инвестбырайыактары сүүмэрдиир Бэрээдэккэ табаны өлөрөн астыыр сыахтаах комплекстары көрдөххө эрэ табаны иитии салаата табаар оҥорон дохуоттанар суола тобуллуо.
Ол сүбэ мунньахха чэпчэтиилээх кирэдьиит “төрүү илигиттэн төннөр төлкөлөнөн эрэриттэн” долгуйар санаа эмиэ этиллибитэ. Түмүгэ даҕаны оннук буолла: Саха сирин АПК-гар чэпчэтиилээх (5 %-наах) кирэдьиити кылгас болдьоххо биэрэллэригэр бааннарга субсидия лимиитэ 14,8 мөл. солк. быһыллыбыта, ол эбэтэр боломуочуйалаах бааннар тыа сирин үлэһит дьонугар 329 мөл. солк. кээмэйдээх кирэдьиити биэриэхтээхтэриттэн сыччах соҕотох “Эрэл” ТХПК Россельхозбаантан 4 мөлүйүөнү төлө туттарда. Онон бүттүбүт. Дьиҥэр, 122 хаһаайыстыба 2,7 млрд солк. суумаҕа сайаапка биэрэн турар, мантан 104-дэ дьоҕус киэптээхтэр. Петр Николаевич чэпчэтиилээх кирэдьииккэ тиксиини кэбэҕэс гынар инниттэн испииһэккэ кирэдьииттиир кэпэрэтииптэри киллэрэргэ этэр. Кинилэр баан бары ирдэбилин бэйэлэригэр ылынан, улуустардааҕы соҕотуопкалыыр кэпэрэтииптэринэн сирэйдээн паайсыктарыгар иэс биэриэхтэрин сөп. Холобур, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Саха Кирэдьиит” кэпэрэтиип тиһигэр 12 тыһ. чилиэн киирэн сылдьар. Д.Хатуов фермердэр төһө-хачча кирэдьиити ылыахтарын сөптөөх кээмэйдэрин ааҕан б.дь. ахсынньы 25 күнүгэр диэри түһэрэргэ ыйыы биэрдэ.
Чороон Саха сирин саната туруохтун!
Москватааҕы кэпсэтии түмүгэр Петр Алексеев уонна кини хамаандата Джамбулат Хатуовка улахан таас чороону бэлэх туттардылар. Бука, Саха сирин умнубатын диэн санааттан биэрдэхтэрэ. “Субъект эрэ барыта министиэристибэҕэ маннык боччумнаахтык туруорсар, чопчу этиилэри киллэрэр буолбатах. Ол иһин эһиэхэ махтанабын уонна биһиги бииргэ үлэлээһиммит түмүктээх буоларыгар эрэнэбин”, — диэтэ Джамбулат Хизирович.
Манна сыһыаран эттэххэ, Петр Алексеев бу сырыытыгар өрөспүүбүлүкэ астыыр-үөллүүр тэрилтэлэрин аатыттан Москва куорат эргиэҥҥэ уонна өҥөнү оҥорууга департаменын салайааччыта Алексей Немерюктуун ас-үөл эйгэтигэр бииргэ үлэлиир туһунан сөбүлэһии түһэрсиэхтээхтэрэ олоххо кыайан киирбэтэ. Москва чунуобунньуктара солото суохтар үһү. Улахан куорат кыһалҕата улахан, кыра өрөспүүбүлүкэ кыһалҕата кыра диэтэхтэрэ…
Василий НИКИФОРОВ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru