Тырымныы, тыргылла тыгар сулустары кытта Ийэ сирбитин быһаччы сибээстиир Байконур космодром килбэйэр киинигэр турабыт. Халлаан оройуттан уот-субурҕа кутуруктаах сулустар сир диэки таҥнары сурулуур буоллахтарына, мантан киһи аймах эт мэйиитинэн мындырдаан оҥорбут хараабылларын муоһалаан, Сир тардыытыттан төлө көтөн чыпчылыйыах түгэнигэр халлаан куйаарыгар өрө сурулаан тахсар.
edersaas.ru
ИЛЭ КӨРБҮППҮТ
Сарсыарда тыҥ хатыытыттан космодром байыаннай гарнизонун начаалынньыга, транспортнай хараабыллары көтүтэр хаҥас кынат комплексын салайааччы, полковник Леонид Павлович Горюшкины батыһан өйүүн көтүөхтээх «Союз ТМ-13” космическай хараабылы көрө баран иһэбит. Эрдэ буолан, гарнизон уһукта илик. Арай дьуһуурустубалыыр байыаннайдар «бу туох ааттаах дьоно сирилийэн-бурулуйан кэллилэр» диэбиттии, сирэйбитин-харахпытын көрөн хаалаллар. Полковник Горюшкин: «Якутская делегация, со мной», — дии-дии курдары аһаран иһэр. Этэр курдук, субу аҕай көтөөрү таҥыллан бэлэм сытар хараабылга хара сарсыардаттан биһиги курдук дьон ааҥныы илик буолуохтаахтар. Уорааннырар киэҥ дойдуга киирэн кэлбиппит, дьэ доҕоор, тимир ыллык үрдүгэр платформаҕа килбэйэн, киппэллэн, ох курдук субуруйан сытар эбит ээ! Киһи сөҕө да, салла да көрөн туруох айылаах кыыла. — Кураанах сытан 30-ча туонна ыйааһыннаах. Толору сапыраапкаланнаҕына, 300 туонна буолуоҕа. Ити күлтэспит баахтарыгар уонна сүрүн иккис сүһүөххэ кыраһыын, кислород кутуллар. Онон ханнык да буортута суох уматык туттуллар. — Ээ, биһиги үрдүбүтүгэр маннык иккис сүһүөх арахсан түһэр буоллаҕа дии? —Син биир буолан баран, «Союз» буолбатах, атын аракыата сүһүөҕэ.
—Ньурба кулубатын Семен Никифоровиһы иккис сүһүөххэ уган көтүтүөххэ. Дойдутугар тиийэн арахсан түстүн, — дэлэгээссийэ чилиэннэрэ бэһиэлэйдээн күлсэллэр.
—Аракыата кырамталара сиргэ тиийэллэр эбит дуу, суох дуу, дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр бэйэлээх бэйэтинэн тыыннаах дакаастабылынан буоллун. Кылаабынайа, дьиэҕэр аҕыйах мүнүүтэнэн тиийэҕин, хайа, уонна саха бастакы космонаба буолуоҥ турдаҕа!
Өйүүнүгэр, чаҕылхай ыраас күн космонавт Александр Волков хамандыырдаах, казах уола, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, истребитель-лүөччүк Токтар Аубакиров, австриец Франс Фибек састааптаах норуоттар икки ардыларынааҕы экипажтаах «Союз ТМ-13” космическай хараабыл саха дьонун ытыстарын сылааһын илдьэ халлаан куйаарыгар ытыллан тахсыбыта. «Этэҥҥэ көтөн, Ийэ сиргитигэр эргиллиҥ!» — диэн уу сахалыы алгыы хаалбыппыт.
КЛИМЕНТ ИВАНОВ САЛАЛТАТЫНАН
Отут сылы кыра кыайбат кэм анараа өттүгэр буолбут түгэни кэпсиим. Оччолорго, 1991 сыллаах күһүн, бэйэтин судаарыстыбаннай суверенитетын ылыммыт Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Климент Егорович Иванов баһылыктаах өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтэ «Байконур» космодром салалтатын ыҥырыытынан анаан-минээн бара сылдьыбыта. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэ салалтата, аны биһигиттэн көҥүлэ суох, сөпсөһүннэрбэккэ эрэ Саха сирин үрдүнэн аракыаталары көтүтэргит, араас дьайыылары оҥороргут көҥүллэммэт диэн быһаччы боппуруоһу туруорбута. Сэбиэскэй саҕана Саха АССР бырабыыталыстыбатын 1985 cыллааҕы уурааҕынан Ленинскэй (Ньурба) оройуонун сиригэр-уотугар 15 учаастакка аракыата иккис түһүмэҕин тобоҕо түһүөхтээҕэ көҥүллэммит этэ. Саха ССР дэлэгээссийэтэ, оччолорго Үрдүкү Сэбиэт экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.Г.Алексеев, Айылҕа харыстабылыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е.Лукин, Ленинскэй райисполком бэрэссэдээтэлэ С.Н.Романов, о.д.а. космодром салалтатын кытта быһаччы дуогабар түһэрсэн, 15 учаастагы тохтотон, «Хорула» сопхуос сиригэр-уотугар иккис сүһүөх тобоҕо түһэр биир эрэ учаастагы хаалларбыта. Олорчу тохототор баҕарбыт иһин, кыаллыбат буоллаҕа. Бүтүн дойду научнай-байыаннай кыаҕын интэриэһэ таарыйылларынан.
ОҔО СААҺЫМ АРГЫҺА
Ыраах Байконурга оҕо сааһым аргыһын – бастакы Сир аргыһын – долгуйа да, уйадыйа да астыныахпар диэри көрөн турдум. Дыыгыначчы үрдэриллибит футбол мээчигиттэн эрэ арыый обургу соҕус эбит. Киһи хараҕа халтарыйар кып-кылабачыгас. Антенналара тыраадыһан, үөһээ тэйгэччи ыйанан турар. Кэмигэр бүтүн аан дойдуну аймаабыт, ууга-уокка түһэрэн сөхтөрбүт тимир саарык. Аралдьыйан, ким да көрбөтүгэр, сэрэнэн-сэрэнэн даҕайан-имэрийэн ыллым: тыбыс-тымныы, ньып-ньылҕаархай. …Бу туран, киһи-хара буолан баччааҥҥа тиийиэхпэр, олоҕум суолугар умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыт оҕо сааһым аргыстарын, убаастыыр-ытыктыыр аҕа дьоммун ахтан-санаан кэллим. Кинилэр билигин суохтар. Өлөөхтөөн, күн сириттэн сүтэн тураллар. — Аҕаа, Бүөккээ, Миитээ, Сэмээн! Көрөҕүт дуо? Бастакы Сир аргыһын – уот сулуһу оҥостон туран төһөлөөх астына: «Биһиги, сэбиэскэйдэр, эмиэрикэлэри куоттубут ээ», — диэн күө-дьаа буолан, киэн тутта одуулаабыккытый. Оччолорго иннигитигэр-кэннигитигэр сырсыаккалаһар оҕолоргутуттан биирдэстэрэ, ол аргыскытын бу кэлэн илэ көрөбүн, тарбахпынан таарыйабын! – уйадыйан, уу-хаар баһан, кыатана сатыы турдум. Табаарыспыныын, Өлөксөйдүүн, ол сыл «ньолубуой» кылааска киирэммит, оскуола дьоно буолбуппут. Ити 1957 сыл алтынньы саҥатыгар этэ. Дэриэбинэҕэ ыал ахсын да буолбатар, күөстэнэр миискэ хаппаҕын курдук тэллэгэр хара араадьыйалаахтар: «Киэһээ бу бириэмэҕэ Сир аргыһын, устан ааһар сулуһу, халлааҥҥа кэтээн көрүөххүтүн сөп», — диэн биллэриини истибиттэрэ. Оскуолабыт дириэктэрэ Дмитрий Ильич Григорьев, хаһан да араарбат биир миэтэрэлээх мас илиниэйкэтин тайахтанан туран, барыбытын стройдатан ол туһунан иһитиннэрбитэ. Ол киэһээ киинэмэхээнньик Өкүлүүнэ убайдарбытын, отумаһы тардыалыы сылдьар холкуос туруу үлэһиттэрин, мөҥөн-этэн киинэ мотуорун собуоттатан айманарын кэтэһэ таарыйа, самнархай кулууппут таһыгар көтөн ааһыахтаах Сир аргыһын көрөөрү, оҕонньордуун-оҕолуун халлааны кэтээтибит. Ким урут көрөр эбит диэн кырдьаҕастар көх-нэм буолаллар. –Нохолоор, сытыы харахтаах дьон, кытаатыҥ! — биригэдьиирбит Сиипсэп Миитээ өрө хантайан туран симириктиир. – Бу киһи, дьэ, урут көрөрө буолуо, чынайбыта сүрдээх, — арыый эдэрчилэрин, суотчут Бөтүрүөп Сэмэни хаадьылаан, кыладыапсык-сапыраапсык Кэриэй Ыстапаан сулламмыт титирик курдук чуохаллан, бэргэһэтин сыҥаахтара таллаһаллар. — Һуу! Ити ааһан эрэр. Көрүҥ, көрүҥ! — аҕам биирдэ аймана түһэр. — Ханна-ханна, хайа сулус диэкиний? – үөмэхтэһии, олоотоһуу бөҕө. — Оол, оол! Үргэл суолун туора-быһа ааста! — Э-ээ! Быыкаайкаан чолбон сыыһа эбит. Тугун түргэнэй!.. — Харахтаахпыт Уйбаачаан буолан биэрдэ, һэ-һэ… — Бүөккэ оҕонньор соодьоллон туран күлэр. Оччоттон баччаҕа диэри хараҕынан саамай мөлтөхтөрө, аҕам, кый үөһээнэн ааһан иһэр туочука саҕа сулуһу ким-хайа иннинэ булан таба көрбүтүн сөҕө, муодаргыы саныыбын. Итинник буолуон күүппэтэх киһи, мин, сэттэлээх уолчаан үөрбүтүм, аҕабынан киэн туттубутум эриэхсит! Ол да иһин бу түгэн мин сүрэхпэр билиҥҥэ диэри субу баар курдук иҥэн сырыттаҕа… – Оол-оол, Мартыын дьиэтин үрдүгэр тиийдэ! – аҕам айманара, табаҕын уота уота кыламныыра, ачыкытын тааһа килбэҥниирэ бу баарга дылы. Күһүҥҥү хараҥа халлааҥҥа тыбыс-тымныынан чыпчылыҥныыр бачымах сулустар быыстарынан тырымныы тыгар «тыыннаах сулус» устан ааһарын, харахпыт ууланан сүтэрэн кэбиһэ-кэбиһэ, симэлийэн көстүбэт буолуор диэри өрө мыҥаан батыһа көрөн, сөҕө-махтайа аймана турдубут
Иван Ксенофонтов-Силиги