Саха тылын үөрэтии: кыайтара илик кыһалҕалар

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Бүгүҥҥү бу сайдыылаах олохпут икки өрүттээҕин бары даҕаны көрө-билэ олоробут. Ол курдук  аныгы информационнай технологияны баһылаабыппыт – биир өттүнэн  үрдүккэ көтүттэ, балысхан сайдыыга тириэртэ, иккис өттүнэн  төрөөбүт тылбыт сайдыытыгар олохпут үгэстэригэр охсуулаах буолаары гынна диэн киһи дьиксиниэх санаата тиийэн кэллэ. Ол курдук, интериниэт ситимэ,  төлөпүөн, гаджет, көмпүүтэр оҕолорбутун, бэйэбитин даҕаны ытарчалыы  ылла.

Сахалыы тылынан  ситим ханаалыгар сөптөөх матырыйаалы киллэрэргэ бэлэммит суох этэ, аныгылыы технологияны толору баһылаабат этибит. Оонньуулар, ютуб  барыта омуктуу, нууччалыы тылынан киирэ сылдьаллар. Ити  балаһыанньа кэлиҥҥи кэмҥэ көнөн,  информационнай өттүгэр үлэ-хамнас күөстүү оргуйар. Оттон билигин омуннаан эттэххэ, саҥа төрөөбүт оҕоттон саҕалаан, кырдьаҕаһыгар тиийэ ватсааптан саҕалаан, ютубу толору баһылаан олоробут. Ол да иһин буолуо сахалыы тылынан ааҕыыбыт, сурукпут-бичикпит мөлтөөтө. Маннык аныгылыы тиэхиникэни тутан олорон, оҕо кинигэни хантан  ааҕыай?! Күнү-түүнү быһа куйаар ситимигэр олорор киһи өйө-санаата татымырар, толкуйдуур дьоҕура мөлтүүр, аны онтон сиэттэрэн, мэйиибит кээмэйинэн да кыччыыр. Оччоҕо киһи күннээҕи эрэ кыһалҕатын  нэһиилэ быһаарар буолар. Ити ордук кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар охсуулаах. Мин санаабар, сахалыы саҥарбат буолуу  бастакы  төрүөтэ итиннэ сытар.

Оҕо бастакы учуутала – төрөппүт

 

 Кистэл буолбатах, төрөппүттэр үлэлиир, солото суох аатыраннар, оҕолорун көрбөт буоллулар, уһуйааҥҥа, оскуолаҕа сэлээннээтилэр. Үлэлэриттэн  кэллэхтэринэ,  оҕолоро мэһэйдээбэттэрин курдук, төлөпүөн туттаран баран, бэйэлэрин дьыалаларынан дьарыктаналлар: ким аһын астыыр, ким сытар, ким тэлэбиисэр көрөр. Күммүт-дьылбыт   ити курдук ааһан иһэр. Билигин  сахалыы кинигэни, хаһыаты, сурунаалы  ааҕа олорор  төрөппүтү, улахан дьону көрөр  сэдэх.

Оҕо бастакы учуутала – төрөппүт. Төрөөбүт ийэ тылынан иитии, үөрэтии дьиэ иһиттэн саҕаланарын хас биирдии төрөппүт өйдүөхтээх. Кини төһө да тылынан этэн-саҥаран үөрэппэтэр даҕаны, бэйэтин күннээҕи үлэтинэн, дьарыгынан, тутта-хапта сылдьарынан, саҥатынан-иҥэтинэн  бэйэтин оҕотугар холобур буолара саарбаҕа суох. Холобур, биһиги үөрэтэр оҕолорбут төрөппүттэрин билбэппит, ол эрээри үөрэнээччини көрдүбүт да,  кини дьонун туһунан өйдөбүл тутатына үөскүүр. Онон төрөппүттэр оҕоҕутун хайдах көрөҕүт да, кырдьар сааскытыгар оннук сыһыаны ылыаххытын сөп.

Суотабай төлөпүөн содула 

Кыра сааһыттан оҕо төлөпүөҥҥэ убанан, хойутаан саҥарар буолла. Итинник балаһыанньа кини сайдыытын бытаардар, олоҕор охсуулаах буолар. Оскуолаҕа киирэн үөрэх ирдэбилин кыайбат, оҕолортон хаалан хаалар,  үөрэҕи ылбат кыһалҕа күөрэйэн тахсан кэлэр. Ол кэнниттэн оскуола, үөрэх салалтата, министиэристибэ буруйдаах дииллэр. Салгыы үөрэхпит босуобуйалара, кинигэлэрэ ыарахан аатыраллар.  Урукку оҕолор балачча ааҕар, бэйэлэрин санааларын хото суруйар этилэр. Онон сахалыы толкуйдаах буолаллара. Билигин оннооҕор ыраах дэриэбинэбит ыччаттара нууччалыы саҥалаах буоллулар. Саха кылааһыгар үөрэнэр оҕолор сахалыы син саҥараллар быһаарсаллар, ол эрээри кинигэ эҥин ааҕан бириэмэлэрин бараабаттар. Ону учуобунньук ыараханыгар соҥнууллар. Ол эрээри үөрэнээччи тылга таһымын быһаарбакка эрэ,  аҥаардас саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри учуобунньугунан үөрэттэххэ, ыарахана буолуо.

Үөрэх кинигэтэ 

Үөрэх кинигэтигэр баар быраабылалары үөрэтэн, оҕолор суруйар дьоҕурдара,  айар сатабыллара сайдар. Этэллэрин курдук, эрчиллиитэ аҕыйах буолуон сөп. Онуоха итинтэн тахсар суол баар. Ол курдук эбии сорудахтаах босуобуйалары туһаныахха сөп. Эбии сорудахтары  учуутал бэйэтэ да  оҥоруон сөп. Бу кинигэлэринэн үөрэтэргэ учуутал сатабыла, үөрүйэҕэ көстөн кэлэр. Саҥа   үөрэх кинигэлэригэр  ааптар быһыытынан учууталлар үлэлэспиттэрэ. Ол учууталлар оҕолор таһымнарын билэллэр. Бу учуобунньуктарга этиини, тиэкиһи оҥорор үөрүйэхпитин үөрэтэр, сатабылбытын сайыннарар ис хоһоонноох сорудахтар бааллар. Бастаан үөрэтэргэ ыарахан курдук этэ,  онтон иһигэр сыныйан  киирэн үөрэтэн истэххэ, эрчиллиилэр араастара оҕону сайыннарарга анаммыттарын өйдөөбүтүм. Бу үөрэх кинигэтинэн үөрэммит оҕолор бүтэрэн эрэллэр. Онуоха үөрэх кинигэлэрэ оҕо сахалыы саҥатын  байытан, сайыннаран биэрэллэр эбит диэн түмүккэ кэлэн олоробун. Нууччалыы саҥалаах оҕолорбун эмиэ саҥа үөрэх кинигэтинэн үөрэтэбин. Эрчиллиитин  арааһа аҕыйах курдук, онуоха эбии босуобуйалар суруллан тахсыахтарын наада

Учуобунньугу оҥоруу биир-икки киһиэхэ кыайтарбат үлэ. Бу – бүтүн  институт үлэтэ. Ону ааптардарбыт бэйэлэрин үлэлэрин таһынан, иллэҥ бириэмэлэрин харыстаабакка туран, үөрэх кинигэтин суруйан таһаартарбыттарыгар, махтаныахпытын эрэ наада. Онон төрүт оскуолалары чинчийэр институппут манна бэйэбитигэр баара буоллар, олус көмөлөөх, туһалаах буолуо этэ диэн тус санаабын тиэрдиэхпин баҕарабын.

Ирдэбилгэ сөп түбэһиннэриллэн оҥоһуллубута

Саҥа үөрэх кинигэлэрэ ФГОС ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн суруллубуттара. Онуоха  оҕо бэйэтэ толкуйдаан таһаарар сорудахтардаах. Бэһис кылааска бэниэтикэ, лиэксикэ, таба суруйуу, арпагыраапыйа, кыратык сиинтэксис үөрэтиллэр. Этии тутула, арааһа, тыл ситимэ, этии өйдөбүлэ, этии чилиэннэрэ. Алтыс кылааска саҥа чаастара, аат тыл, даҕааһын аат, ахсаан аат, солбуйар аат курдук салаалары үөрэтэбит.

Манна даҕатан эттэххэ, соторутааҕыта эрэ  баар учуобунньуктарынан холкутук үөрэнэр этибит. Билигин оҕолорбут кыра кылааска а.э. нууччалыы үөрэнэр саха кылаастара төрөөбүт тылларын биир чаас үөрэтэллэр. Нуучча кылааһын былаанынан саха кылаастара көрүллэр чаастарынан син үөрэнэн, бэһис кылааска тахсаллар.

Идэҕэ туһаайар кылаастар

Аны онно тахсан, идэҕэ туһаайар кылаастар диэн ааттанан (нуучча  кылаастарыгар математикаҕа уонна нуучча тылыгар туһаайыылаах буолан) саха кылааһын бастыҥ оҕолоро онно көһөн хаалаллар. Сахалыы тыллаах оҕолорбутун, манна сүтэрэбит. Алын кылааска ылбыт үөрүйэхтэрин, сатабылларын барытын сүтэрэллэр, саха тылын, литературатын үөрэппэт буолаллар. Уопсайынан, кылааһы бэһистэн ыһар диэн соччото суох көстүү буолар  дии саныыбын. Бастакынан, тылларын сүтэрэллэр уонна итинник дьаһаныы – оҕоҕо ордук  иитэр хайысхаҕа дьайыыта  улахан  буолара буолуо. Кылаастан кылааска көһүү – үөрэххэ көтүмэх сыһыаны үөскэтэр, оҕо улаатан да баран түптээн-таптаан үөрэммэт да, үлэлээбэт да буолан хаалар да түгэннэрэ баар буолуохтарын сөп. Аны атын тыллаах кылааска көһөр оҕо  бэйэтин эйгэтин сүтэрэр дии саныыбын. Оннук көстүү оҕо инники олоҕор охсуулаах буолуон сөп. Бу балаһыанньаны үчүгэйдик өйдөөн туран, төрөппүт оҕотун оскуолаттан оскуолаҕа, кылаастан кылааска көһөрүөн наада. Аны онтон саха тылын алын кылааска биир чаас үөрэтэн тахсыбыт оҕо орто сүһүөх кылааска, биллэн турар,  ыарырҕатар, барытын саҥаттан үөрэтэр курдук буолар.  Ол да иһин сахалыы да, нууччалыы да үчүгэйдик өйдөөбөт үөрэнээччилэр тахсан кэлэллэр. Маннык оҕолору  икки тылынан үөрэтэргэ уустуктары көрсөбүт. Онуоха сөптөөх үөрэх кинигэтэ, үөрэх-методическай тиһигэ наада буолар. Ити ордук нуучча оскуолаларыгар нууччалыы үөрэнэр саха кылаастарыгар  баар көстүү. Биир  чаас үөрэппит оҕолорбут бэһис  кылааска үс чаас үөрэтэллэр. Онон алын кылааспыт үөрэҕэ  барыта саҥаттан саҕаланар. Олохпут оҥкула уларыйан, ыраахтан үөрэтэр үөрэхпит ордук төрөөбүт тылга охсуулаах буолан таҕыста. Мин бэһис  кылааһым оҕолоро алын кылааска төрөөбүт тылларыгар ситэри үөрэммэккэлэр, олох нууччалыы саҥалаах, сахалыы өйдөөбөт оҕолор таҕыстылар. Онон икки тылынан үөрэтэр кыһалҕа тирээн кэлбитэ. Итиннэ Попова М.К. таһаартарбыт тиэрминин тылдьыта көмөлөспүтэ. Ити тылдьыты элбэтэн таһаарар буоллар, көдьүүстээх буолуо этэ.  Үөрэнээччи тылын, үгэһин билиэхтээҕин туһунан кэпсэтии куруук барыахтаах. Кини  үөрэҕин, инники соруктарын   туһунан  өйдөтөр үлэ баар буолуохтаах. Оччоҕо үөрэнээччи төрөөбүт тылын үөрэтэ, билэ сатыыр. Оҕону кэтээн олорон сахалыы аахтаран, холобур, үөрэҕин да кинигэтиттэн  төрөппүттэригэр күн аайы кыра-кыратык  аахтаҕына даҕаны, ааҕар дьоҕура  сайдар. Уопсайынан, үөрэнээччини кытта  элбэхтик кэпсэтиэххэ, дьарыктаныахха наада. Ол эбэтэр олоххо  туһалаах  үөрүйэхтэри  киниэхэ иҥэриэхтээҕин хас биирдии төрөппүт билиэхтээх,  тус холобурунан  иитэрин куруук өйдүү сылдьыахтаах.

Төрөөбүт тылга эбии чаас көрүллэрэ буоллар, үчүгэй буолара саарбахтаммат. Эбии көрүллэр чааспыт үксэ  БКЭ-лээх кылаастарга бэриллэр. Онон бэйэ-бэйэни хомуруйсубакка, бары биир сүбэнэн үлэлээтэхпитинэ эрэ, төрөөбүт тылбытын салгыы сайыннарар кэммит тиийэн кэллэ.

М.Н.Борисова, Дьокуускай  куорат 26 №-дээх оскуолатын

саха тылын, литературатын учуутала.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0