Аҕыйах хонуктааҕыта эрдэттэн былааннаан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Дьокуускай куорат пааркатыгар хас бээтинсэ ахсын ыытар Open лиэксийэтигэр сырыттым. Бу сырыыга ХИФУ дассыана, историческай наука кандидата Светлана Петрова саха таҥаһыгар аналлаах кэпсээнин иһиттибит. Онтон тугу өйдөөн хаалбыппын үллэстиим.
История
Өбүгэлэрбит кэтэ сылдьыбыт таҥастарын билигин ханна даҕаны бу баар эбээт диэн илиибитинэн тутан көрөр кыахпыт суох. Ол тоҕото биллэр. Сахалыы таҥас сайдан кэлбит историятын учуонайдар үйэлэринэн араараллар. Тоҕо диэтэххэ, таҥас-сап олох-дьаһах хаамыытыттан, сайдыыттан улахан тутулуктаах. Саамай былыргы таҥаһынан 17-18 үйэ ортотугар диэри кэтиллэ сылдьыбыт таҥастары археологическай хаһыылартан булаллар. Светлана Петрова иһитиннэрбитинэн, таҥалай сону, сирэй сабыытын, бөрө сутуруону Арассыыйатааҕы этнографическай мусуойга кунсткамераҕа туттарбыттар диэн историческай чахчы баар эбит. Ол эрээри, итиннэ баһаар тахсан, экспонаттар уокка былдьаммыттар.
Халадаай
Билигин сахалыы таҥас диэн үөрэ-көтө кэтэр халадаайбыт, кэһиэччикпит 19-с үйэтээҕи таҥастар. Былыргы нууччалар холодайдарыттан сахалар халадаайдара үөдүйбүт. Онон халадаай нууччаттан киирбит таҥас. Сибиир дьаарбаҥкаларыттан маҥнай баайдар ылан кэтэллэр, миэтэрэнэн таҥас балачча тарҕаммытыгар дьадаҥы дьон тиктэр буолбут.
Үөрэхтээх дьон соҕурууттан матырыйаал атыылыһан кэлэн, халадаайы, кэһиэччиги маанылаан тиктэллэрэ үһү. Бастакы халадаайдар туох даҕаны сиэҕэ, дьогдьуура суох, моонньунан эрэ иҥээһиннээх, боростуой күҥкүөлэй таҥас үһү. Кэлин араас куруһубалаан, жаболаан биэрэллэр, баайдар сэлээппэ, хортуус кэтэллэр. Дьадаҥылар ыһыахха маанымсыйаары, баайдартан үтүгүннэрэн кылтан сэлээппэ өрөллөр. Көстөрүн курдук, кыл сэлээппэни былыр дьадаҥылар кэтэр эбит буоллахтарына, билигин төттөрүтүн кыахтаах дьон эрэ атыылаһар. Аныгы мааны сэлээппэ букатын 15 тыһ. солк. тиийэр!
Светлана Петрова: “Мин халадаайы, кэһиэччиги, оноолоох сону сахалыы таҥас буолбакка, мааны таҥас диибин. Бу 19-с үйэҕэ кэтэ сылдьыбыт мааны таҥаспыт”, — диэн бэлиэтиир. Ол эрээри, өбүгэлэрбит хас да үйэлэргэ ыһыахха кэппит таҥастара. Байбараҕа элбэх матырыйаал ирдэнэр буолан, маҥнай баай эрэ дьон ырбаахытын байбаралыыра үһү. Доцент кэлин 19-с үйэтээҕи таҥаска ордук болҕомто ууруллан эрэрин, саха быһыытыгар-таһаатыгар халадаай, кэһиэччик ордук барсарын ыйар. Урут мааны таҥастарга үксүгэр хара куруһубаны туталлар эбит. Кэһиэччиги кытта саастаах дьон былаат бааналлар эбит. “Билигин биһиги сааспытын көрүммэккэ таҥнабыт. Саастаах киһи бастыҥа кэтиэ суохтаах. Сэлээппэ кэтэрэ эбэтэр былаат баанара ордук”, — диир. Онон сахалыы ырбаахы тиктэргэ маҥнай киһиэхэ бэйэтигэр барсар өҥнөөх матырыйаалы булара, иккиһинэн, кыра эбэтэр орто уҥуохтаах дьон биир дьүһүннээх таҥастан тиктэрэ наада диэн сүбэлиир. Биир дьүһүннээх таҥас кыра уҥуохтаах киһини уһатан көрдөрөр диэн быһаарар.
Күнү көрсөөрү кэрэ аҥаардар үксүгэр түүнүн ыһыахтыыр түһүлгэҕэ хоно хаалаллар. Төһө да бэс ыйа аатырдар, түүнүн тымныы буолар. Маныаха оноолоох эбэтэр кытыылаах сон абырыан сөбүн этэр. Маҕаһыын аайы матырыйаал арааһа, хайдах баҕарар тиктиэххэ сөп. Былыргы сахалар соннорун саамай киэргэтиитинэн өттүк симэҕэ буолар эбит. Өттүк симэҕэр хаппар, кулгаах хастар, искэх, дьахтар халандаара, саһыл тумса ымыы, о.д.а. киирэр.
Сахалыы сон
Билиҥҥи кэмҥэ диэри биир даҕаны таҥалай сон тиийэн кэлбэтэҕэ чахчы. Ол эрээри, ити соннору билиҥҥи уонна 1930-с сыллардааҕы арехологическай хаһыылартан билэбит. “Тымныы, тыйыс сиргэ олорорбут быһыытынан, былыргы таҥас түүлээх. Дьиэ сүөһүтүттэн, кыыл тириититтэн, күндү түүлээхтэн тиктэр эбиттэр. Тирииттэн тигиллэр буолан, былыргы таҥастар кылгас буолаллар. Атыы-эргиэн сайда илик, ырбаахы диэн суох. Кылгас сарыы таҥас, сон, сутуруолар, сыалдьалар, муостаах, нуоҕайдаах бэргэһэлэр этэ. Дьадаҥы киһи ис таҥаһы кэппэт, сыгынньах этигэр сонун кэтэн кэбиһэр. Оттон баай киһи сарыыттан, сымнаҕас матырыйаалтан тигиллибит ис таҥаһы кэтэр”, — диэн Светлана Ивановна быһаарар.
Баай дьахтар таҥалай соно иһэ-таһа барыта киистэн тигиллиэн сөп. Түнэҕэ тигиллэр буолан, итиэннэ кэлин оҕуруонан киэргэтии тэнийэн ыйааһына олус ыарахан буолар эбит. Ыраахтааҕы дьаһалынан күндү түүлээҕи хомуйуу саҕаланар. Таҥалай сону тигэ олорор уустуга биллэр. Онон сукунаҕа, хаарыс солкоҕо көһөллөр. Ону кытта таҥаспыт уларыйар.
18-с үйэ ортотуттан атыы-эргиэн сайдан барар. Таҥаспыт уһуур, араас бууктаах сон үөдүйэр. Бу сон иһэ түүлээх, дьогдьуурдаах. Киэргэлэ уларыйар, оҕуруота аҕыйыыр. Ити бириэмэҕэ түрбэ көмүс кэлэн, киэргэллэрбит эмиэ уларыйан хаалаллар. Илин, кэлин кэбиһэр баар буолар. Былыргыттан баар бөҕөх кэтириир. Илин кэбиһэри бууктаах сон, оттон сүрэх киэргэли (кириэс) оноолоох сон эбэтэр халадаай кэһиэччик таһынан кэтэллэр.
Таҥаһы киэргэтии
Таҥаһы киэргэтии эмиэ бэйэтэ уратылаах. Сахалыы оһуордар хас биирдиилэрэ бэйэлэрэ туспа суолталаахтар, өйдөбүллээхтэр. Ол бэйэтэ туспа тиэмэ. Былыргы таҥастары сүрүннээн таҥас кыттыытынан, саннынан, сиэҕинэн киэргэтэллэр эбит. Интэриэһинэйэ диэн, сап суох буолан, сылгы сиэлин айылҕа матырыйаалыттан араас өҥүнэн кырааскалаан быыспакалыыллара үһү. “Арассыыйатааҕы этнографическай мусуойга эр киһи таҥаһын көхсүн, сарынын киэргэлэ ордон хаалбытын көрбүтүм. Олус сиэдэрэйдээн тигэллэр эбит. Илиинэн тигии эрээри, аныгы массыынанан тигииттэн букатын уратыта суох. Оннук быыспакалаах таҥастар 1930-с сыллардаахха булуллубуттарын худуоһунньук Михаил Носов бэйэтин альбомнарыгар уруһуйдаан хаалларбыта баар”, — диэн санаатын үллэстэр.
Атыы-эргиэн кыралаан сайдан, сыыйа оҕуруо үөдүйэн барар. Атыыһыттар хотунан-соҕуруунан сылдьан оҕуруо аҕалаллар. Оннооҕор, сахалар үксүн күөх, маҥан оҕуруону атыылаһаллар диэн бэлиэтээһин баар эбит. Оҕуруонан бэлиэлэри, ымыылары тигэр буолаллар.
Бэргэһэ
Аныгы саха ордук дьабака бэргэһэни сөбүлээн кэтэр. Өйдүүр инигит, биир кэмҥэ саха кыргыттара үтүктүспүт курдук киистэн тиийэ дьабака бэргэһэ тиктэллэрэ. Тус бэйэм, бу лекцияттан биир түгэни сонургуу иһиттим. Дьабака, ураа, муостаах бэргэһэлэр барыта сиэргэ-туомҥа улахан оруолу ылаллар эбит. Холобура, былыргы киһи бултаан кэллэҕинэ, саһылы эбэтэр улахан кыыл көтөрү өлөрдөҕүнэ дьиэҕэ киирэригэр хайаан даҕаны ааны тоҥусуйуохтаах эбит. Оччоҕо дьиэҕэ баар дьон “ким кэллэ?” диэн ыйыттахтарына булчут: “Байанай”, — диэн хардарара үһү. Оччоҕо байанайдаах кэлбит диэн дьабака бэргэһэни (кэлин былаат) таһаараллар, бултарын онно кистээн киллэрэллэр эбит. Оттон туруйаны өлөрдөхтөрүнэ дьахтар киэргэлин өлбүт туруйаҕа кэтэрдэн баран түннүгүнэн киллэрэллэрэ үһү.
Түмүк
Түмүктээн эттэххэ, Светлана Петрова бэлиэтээбитин курдук, таҥас историяны, олох-дьаһах сайдыытын батыһар. Ол – олох суруллубатах сокуона буолар. Ханнык баҕарар “мин – сахабын” дэнэр киһи, эдэригэр саҥаттан саҥа таҥаһы айан, толкуйдаан таһаарбытын, бэйэтин кэмин элеменнэрин киллэрбитин иһин, сааһырдаҕына өбүгэлэрин таҥастарын төнүннэрэн кэтэр баҕата күүһүрэр. Өбүгэ ситимэ үйэттэн-үйэҕэ ити курдук бэриллэр.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.