Аныгы наукаҕа тирэҕирэн
Нэһилиэк таһымынан сылгыны үөрдээн иитиигэ идэтийбит хаһаайыстыбалар, мин санаабар, хайаан даҕаны наука ирдэбиллэринэн тэриллиэхтээхтэр, ол эбэтэр саҥа хаһаайыстыба аныгы наука ситиһиилэрин олоххо киллэрэр хаһаайыстыба буолуохтаах.
Наука ситиһиитэ диэн тугуй? Бу аҥаардас племенной үлэ биитэр атын ханнык эрэ ойуччу тутуллубут чопчу хайысха буолбатах. Бу — наука кэлим быһаарыылара. Онуоха Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун учуонайдарын уонна исписэлиистэрин ыкса кытыннаран, тыа хаһаайыстыбатын наукатын бары ситиһиилэрин түмэр, мунньуллубут уопуттары олоххо киллэрэр, кинилэри тирэх оҥостор ирдэнэр.
Бастакы уочаракка, биллэн турар, племенной үлэ турар. Онтон элбэх сыллаах оту үүннэрии кэлэр. Салгыы мелиоративнай үлэ эбэтэр сири-уоту төрдүттэн тупсаран оҥоруу ылар. Түмүккэ ханнык мэхэньиисимнэри, ханнык тиэхиньикэлэри үлэлэтэри быһаарар хайысха бэриллэр. Онон, көстөрүн да курдук, бу салаалары биирдиилээн бытарыппакка, бэйэ-бэйэлэрин ситиһиннэрэн, хардарыта дьүөрэлэһиннэрэн, урукку сыллартан түмүллүбүт үлэ үөрүйэхтэрин, бастыҥ уопуту, научнай-чинчийэр үлэ ситиһиилэрин билиҥҥи олох чахчытыгар, усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэн, боппуруоһу кэлим быһаарар тоҕоостоох. Оччотугар эрэ көдьүүстээх түмүк ситиһиллиэ, оттон бэйэ дьаалатынан үлэлээтэххэ, туох да тахсыа суоҕа.
Биллэрин курдук, сылгы иитиитин үлэтэ-хамнаһа биирдиилээн учуонай этиитигэр буолбакка, бүтүн институт учуонайдарынан бигэргэммит сүбэҕэ-амаҕа олоҕуруохтаах, ол эбэтэр, хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын наука өттүттэн арыаллааһын (билигин маннык инновационнай тыл муода) бүтүн ССТХНЧИ көмөтүн быһыытынан ааҕыллыахтаах.
Племенной үлэ
Билигин биирдиилээн хайысхаларынан ылан көрөбүт. Күн бүгүн сылгыга племенной үлэ олус хаалан иһэрэ мэлдьэһиллибэт. Кумааҕыга эрэ баар, онно да махтал курдук…
Племенной үлэ хас биирдии хаһаайыстыбаҕа ыытыллыахтаах. Ону хааччыйыыга племенной-силиэксийэлиир үлэ исписэлиистэрэ (зоотехниктар) баар буолуохтаахтар. Ити эрээри, маннык идэлээх дьон кыһыл көмүскэ тэҥнэнэллэр. Племенной хаһаайыстыбаларга баар зоотехниктар бэрт ноҕуруускалаахтык үлэлии сылдьаллар. СГТХА-ны уонна Дьокуускайдааҕы техникуму сыллата хас эмэ сүүһүнэн киһи бүтэрэриттэн, зоотехник идэлээҕэ тарбахха баттанар. Быһата, зоотехниктары бэлэмнээһин тыын суолталанна.
Аһылык туруктаах баазата
Сылгыга элбэх от наадата суоҕун курдук этэр дьон обургутук сыыстараллар. Дьыл дьылтан араас буолар, ол иһин, сиртэн үүнээйини ылыы быһаарар оруолу ылар.
Айылҕа тугу биэрэрин эрэ кэтээбэккэ, мелиоративнай үлэни тэрийэн, сири тупсаран оҥорор ирдэнэр. Кур лаҥхалаах сэтиэнэҕи ыраастаан, быраҕыллыбыт ходуһалары сөргүтүөххэ, элбэх сыллаах оту ыһыахха, саас ханна наада сиригэр ууну халытан, нүөлсүтүөххэ. Сир барахсан киһи сыратын билинэр, оҥоһуллубут бааһына хайа да бэйэлээх мөлтөх дьылга үүнүүнү уунар.
Сайыҥҥы быйаҥы сөптөөхтүк харайар итиэннэ сылгы кыһын хаһар сирин эрдэттэн бэлэмниир наада. Сорохтор: “Ону хайдах дьаһайары баҕас билэбит,” — диэххит. ТХНЧИ учуонайдара урут хотугу улуустарга оту бааһынаҕа ыһан баран, күөхтүү хомуйан, сылгы аһылыгын хааччыйыахха сөбүн дакаастаабыттара. Итинник холобур элбэхтэр, табыгастаах өттүлэрин туһаныахха наада.
Сылгы экэниэмикэтин институтун тэрийиэххэ!
Биһиги туох барыта Москванан эрэ быһаарыллыахтааҕын курдук саныыбыт. Дьиҥинэн, үгүс боччумнаах боппуруостар манна, миэстэтигэр, төһө баҕарар быһаарыллар кыахтаахтар эбээт. Тыл, устуоруйа уонна култуура өттүгэр баай баазалаах бөдөҥ научнай киин үлэлиир. Элбэх тыйаатырдаахпыт, Олоҥхо института, Олоҥхо тыйаатыра уонна Хомус мусуойа бааллар. Инньэ гынан, устуоруйаҕа, култуураҕа итиэннэ ускуустубаҕа, ол иһигэр олоҥхоҕо уонна хомуска сыһыаннаах үлэни-хамнаһы барытын идэтийбит исписэлиистэр, бүддьүөттэн хамнастанар дьон, быһаараллар. Ити олус үчүгэй.
Оттон бэйэбит тутан-хабан оҥорон таһаарар эйгэбитигэр киирдэххэ, дьэ, туох да научнай кииммит суох. Онон мин бу тухары иитийиэхтээн кэлбит санаабын этэбин: Саха сылгытын экэниэмикэтин институтун тэрийиэххэ! Бу институт төрүт салааларбытыгар (сылгыны уонна табаны иитиигэ) экэниэмикэ боппуруостарынан дьарыктаныахтаах.
— Экэниэмикэ эрэгийиэннээҕи института баар дии, ону сөргүтүөххэ, – диэн сорох учуонайдар уонна салайааччылар эстэн эрэр институкка суорҕаны тарда сатыахтара.
Доҕоттоор, Олоҥхо института уонна Олоҥхо тыйаатыра баар буоллахтарына, олоҥхо бухатыырын көлөтүгэр, Дьөһөгөй оҕотугар, институту тэрийэр тоҕо сатаныа суоҕай? Дойду салалтата сылгыны үөрдээн иитиини уонна таба салаатын Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоох омуктарын төрүт дьарыктарынан билиммитин быһыытынан, маннык научнай киини тэрийэр көдьүүстээх эрэ буолуоҕа. Ааспыт сылларга сылгыны, табаны иитии экэниэмикэлэринэн дьарыктаммыт учуонайдар, исписэлиистэр ахсааннара аҕыйаан иһэр, эдэр учуонайдар бу тиэмэҕэ ылсыбаттар. Сиртэн хостонор баай биитэр эргиэн-урбаан экэниэмикэтинэн дьарыктанар төһө даҕаны кэскиллээҕин иннигэр, төрүт салааларбытын атарыхсытарбыт, хайа, кэнникитэ кэмсилгэннээх буолаарай? Онон урукку өттүгэр бу эйгэҕэ үлэлээбит-хамсаабыт, боппуруоһу төрдүттэн билэр дьон, кырдьаҕас экэнэмиис-учуонайдар уонна үрдүк көрдөрүүлэри ситиспит бэтэрээн исписэлиистэр, билиилэрин-көрүүлэрин сүһэн ылан түмэргэ итиэннэ эдэрдэри үөрэтэргэ маннык институт тэриллэрэ наада.
Түмүк оннугар
Сылгы экэниэмикэтин институтугар мин биир бэйэм улуу үөрүүнэн үлэлиэм итиэннэ бэйэбин кытары үс-түөрт уопуттаах экэнэмииһи аҕалыам этэ. Дьэ итиэннэ харыбытын ньыппарынаммыт, эдэр исписэлиистэргэ анал куурустары арыйан, киин, илин эҥээр уонна Бүлүү эргиннээҕи улуустарга сылгы, оттон хотугу улуустарга таба хаһаайыстыбаларын хайдах быһыылаахтык тэрийэри, биисинэс-былааннары оҥорору, болҕомтону ордук туохха уурары уо.д.а. сүбэлиэ-амалыа, үөрэтиэ этибит. Холобур, сылгы салаатыгар биир хаһаайыстыбаҕа төһө сылгыны иитэри, хас сылгыһыт, үлэһит, исписэлиис ыстааттарын көрөрү, бородууксуйаны астыыр-батарар ситими, хамнас төлөбүрүн ырычааҕын хайдах оҥорору, сири-уоту хайдах тупсарары, туох тиэхиньикэни туһанары барытын ааҕан-суоттаан, илдьиритэн быһааран биэриэхпит. Элбэх чинчийиилэри түмэммит, научнай бааза оҥоруохпут. Үлэни кэлим быһаарар уонна саха омук дьылҕатын туһугар дьиҥ чахчы ыалдьар буоллахха, саха бэйэтин экэниэмикэтигэр институттаах буолуохтааҕын өйдүөххэ!
Василий Винокуров, экэнэмиичэскэй наука хандьыдаата, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru саайтка анаан