Ийэ тыл, сурук-бичик күнүн көрсө Максим Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи университет Сурук-бичик түмэлин үлэһиттэрин көҕүлээһиннэринэн уонна тэрийиилэринэн анал бөлөх Хаҥаласка тахсан Өлүөнэ хаҥас кытылыгар руна суруктаах, бэлиэлээх сирдэргэ сырытта.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru
Өбүгэлэрбит суруктаах-бичиктээх этилэрэ диэн саха тылынан уус-уран айымньытыгар үгүстүк ахтыллар. Билиҥҥи тылбытыгар-өспүтүгэр кытары ол туһунан өйдөбүллэр сөҥөн сылдьаллар. Ону бигэргэтэн, бүгүн тыл үөрэхтээхтэрэ, историктар, уһун сыллаах көрдүүр-чинчийэр үлэҕэ, кэлиҥҥи сыллардааҕы арыйыыларга олоҕуран, “Саха былыр-былыргыттан суруктаах-бичиктээх омук буолар”,— диэн этэр кыахтаннылар. Ол биир туоһутунан анал уһуйуллууну ааспыт дьон – ойууттар, отоһуттар — өбүгэ кистэлэҥ суругунан хойуккааҥҥа диэри туттубуттара буолар. Ону Өлүөнэ кытылынааҕы очуостарга баар руна суруктар, ойуулар ыйаллар, руна бэлиэлэрдээх мал-сал, туттар тэрил сир-сир аайы тарҕаммыта кэрэһилиир.
Сахалар бэйэлэрэ суруктаахтар-бичиктээхтэрэ диэн санааны өссө 1895 сыллаахха Д.А. Клеменц этэн турар. Маннык түмүгү кини сахалар түүрдэртэн хааннаахтарынан итиэннэ Өлүөнэ орто сүнньүгэр суруктаах очуостар баалларыгар олоҕуран оҥорбута. Ааспыт үйэ 30-50-с сылларыгар Өлүөнэтээҕи суруктары аннан-минээн чинчийбит Г.В. Ксенофонтов, А.П.Окладников, И.И.Барашков, П.В.Попов эмиэ былыргы сахалар суруктаахтара диэн санааҕа кэлбиттэрэ.
Ийэ тыл, сурук-бичик күнүн көрсө Максим Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи университет Сурук-бичик түмэлин үлэһиттэрин көҕүлээһиннэринэн уонна тэрийиилэринэн анал бөлөх Хаҥаласка тахсан Өлүөнэ хаҥас кытылыгар баар руна суруктаах, бэлиэлээх сирдэргэ сырытта.
Сурук-бичик түмэлин дириэктэрэ Афанасий Мигалкин, түмэл сүрүн методиһа Евгений Горохов, география наукатын хандьыдаата, доцент, Нуучча географическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Данилов уонна култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа департамент сүрүн исписэлииһэ Галина Федорова буолан Улахан Аан уонна Сиинэ ыккардыларынааҕы очуостарга, суорба таастарга баар боруонса үйэтинээҕи петроглифтар, суруктар туруктарын кытта билистилэр, олортон саҥардыыҥыта булуллубуттарын култуура нэһилиэстибэтин быһыытынан харыстанар эбийиэктэр кэрискэлэригэр киллэртэрэргэ торумнуур үлэни ыыттылар.
Руна суруктар саха омук нуучча Өлүөнэҕэ кэлиэн иннинэ суруктааҕын, ол аата сайдыылаах норуот буоларын кэрэһилииллэр. Бу туһунан учуонай Герасим Левин бэйэтин кэмигэр бэлиэтээн суруйан турар диэн этэр Сурук-бичик түмэлин сүрүн исписэлииһэ Евгений Горохов.
]— Былырыын сайын Хотугулуу-Илиҥҥи университет Сурук-бичик түмэлин үлэһиттэрэ уонна тыл, култуура институтун устудьуоннара икки нэдиэлэ устата Өлүөнэ, Сиинэ устун уста сылдьан былыргы сахалар руна суруктарын көрдөөбүппүт, — диир Евгений Горохов. — Ол сылдьан көрдөххө, соһонон уонна тааска тырыыппайдаан түһэриллибит суруктар, ойуулар биллэ аҕыйаабыттара харахха быраҕыллар буолбут. Суол аартыгар бааллара хаттаан кырааскаланан, харандааһынан хаймыыланан “тупсарыллан” тураллар. Сылдьан ааспыттар ааттарын түҥ былыргы суруктарга сэргэстэһиннэрэ “үйэтитэн” хаалларалларыттан кыбыстыбат эбиттэр. Аны ити диэкиттэн базальт собуота хайа боруодатын хостуур буолан, онно ыытыллар дэлби тэптэриилэртэн төһөлөөх история пааматынньыга күл-көмөр буолбута, алдьаммыта-кээһэммитэ буолуой?!
Онон инникитин норуоппут историятын кытта быстыспат ситимнээх Өлүөнэтээҕи суруктары чөлүнэн хаалларарга култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа департамены кытта кыттыһан утумнаах үлэни ыытарбыт эрэйиллэр.
Түмэл үлэһиттэрэ өбүгэлэрбит бэйэлэрэ суруктаахтарын-бичиктээхтэрин наукаҕа олоҕуран дакаастааһыҥҥа биир сүрүн төрүтүнэн буолар Өлүөнэтээҕи суруктары араҥаччылааһыҥҥа Саха сирин олохтоохторо биир санаанан турунарга ыҥыраллар.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru
Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.