Саха сирин учуонайдара Бүлүү эрэгийиэнин экологиятын салгыы чинчийэллэр
«Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын уонна манна олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругар наука биир кэлим чинчийиитин бырагырааматынан 2021 сылга хонуу уонна эспэдииссийэ үлэлэрин былааннара оҥоһулуннулар. Сааскы хонуу үлэлэрэ саҕаланнылар”, – диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын академията иһитиннэрдэ.
edersaas.ru
Тулалыыр эйгэҕэ антропогеннай уонна техногеннай дьайыыларга баар буолуон сөптөөх кутталы аччатар туһугар, 2018 сыллаахха “2019-2024 сылларга СӨ экологиятын үтүө туругун туһунан” СӨ Ил Дарханын Ыйааҕа тахсыбыта. Биир сүрүн дьаһалынан Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын уонна манна олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругар наука биир кэлим чинчийиитин ыытыы буолбута. Бу сорук билигин АЛРОСА хампаанньа актыыбынай кыттыытынан олоххо киллэриллэр.
Бырагырааманы оҥоруу СӨ Наукаларын академиятыгар сүктэриллэр уонна 2019 сыллаахха наука чинчийиилэрин хайысхаларын өрөспүүбүлүкэ былааһын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай уорганнара өйөөбүттэрэ итиэннэ сөбүлэһиннэрбиттэрэ. СӨ бырабыыталыстыбатын, АЛРОСА уонна “СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата” кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ икки ардыларыгар бу салааҕа хардарыта бииргэ үлэлиир туһунан үс өрүттээх сөбүлэһии түһэрсиллибитэ.
Наука чинчийиилэрин бырагыраамата “Бүлүү өрүс уонна кини салааларын уу ылар экосистемаларын туругар мониторинг”, “Бүлүү өрүс уонна кини салааларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун чэбдигирдиигэ мэдиссиинискэй-социальнай дьаһаллар комплекстарын оҥорон, наукаҕа олоҕуран сыаналааһын” уонна “Бүлүү өрүс хочотугар уонна кини салааларыгар баар нэһилиэнньэлээх пууннары уунан хааччыйыы альтернативнай кыахтарын үөрэтии” диэн үс хайысхаттан турар. Бу үс хайысхаҕа наука чинчийэр үлэлэрин толорооччуларынан ХИФУ Хотугу сир прикладной экологияҕа научнай-чинчийэр института, ХИФУ Мэдиссиинэҕэ института уонна РНА СС Ирбэт тоҥ института буолаллар. Бүлүү бөлөх улуустарыгар наука биир кэлим чинчийиитин бырагырааматын экспертнэй-аналитическай уонна научнай-тэрийэр өттүн СӨ Наукатын академиятын вице-бэрэсидьиэнэ Борис Кершенгольц салайааччылаах СӨ Наукаларын академията ыытар.
Өрөспүүбүлүкэ Наукаларын академията наука чинчийэр үлэлэригэр барытыгар тиэхиньиичэскэй сорудахтары бэлэмнээтэ, СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын уонна АЛРОСА-ны кытары хардарыта бииргэ үлэлээһин ыытыллар.
Наукалар академиялара бастакы киирбит отчуоттарга наука чинчийиилэрин оҥордо, отчуоттары Учуонайдар холбоһуктаах сэбиэттэригэр сиһилии дьүүллэстилэр. Наука биир кэлим чинчийиилэрин бастакы түһүмэҕин түмүктэрэ биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа мунньаҕар таһаарылыннылар. Манна СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, АЛРОСА АК генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Алексей Дьячковскай, СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров, ону сэргэ министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр уонна бу бырагырааманы олоххо киллэрэргэ кыттар наука тэрилтэллэрин бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.
Саха сирин учуонайдара икки сыл анараа өттүгэр Бүлүү эрэгийиэнигэр наука чинчийиилэрин иккис түһүмэҕин саҕалаабыттара уонна бу күннэргэ сааскы хонуу үлэтин түмүктээтилэр.
“2020-2021 сылларга Бүлүү өрүс уонна кини салааларын уу ылар экосистемаларын туругар мониторинг” наука-чинчийэр үлэтин чэрчитинэн, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ прикладной экологияҕа научнай-чинчийэр институтун үлэһиттэрэ Мииринэй, Сунтаар, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү уонна Ньурба оройуоннарыгар үлэлээтилэр.
Биэс учуонай эспэдииссийэҕэ кулун тутар 16 күнүгэр барбыта. Эколог-учуонайдар Бүлүү уонна Марха өрүстэргэ хонуу үлэтин кэмигэр ууттан, муустан, түгэххэ хаалбыт сөҥүүттэн уонна гидробионнартан, ол иһигэр ихтиофаунаттан, боруобалары ыллылар.
Сүлдьүкээргэ сир аннынааҕы ууну үөрэттилэр
«Эспэдииссийэ үлэтэ килиимэт уонна күн-дьыл уустук усулуобуйаларыгар барда, учуонайдар балааккаларга уонна кыстыыр сирдэргэ олордулар. Эспэдииссийэ этэрээтэ маршрут устата икки УАЗ массыынанан сылдьар, сорох учаастактары хаартан иҥнибэт “Буранынан” туораатылар. Хонуу үлэлэрэ муус устар ортотугар диэри ыытылыннылар”, – диэн ХИФУ Хотугу сир прикладной экологияҕа научнай-чинчийэр институтун ыстаарсай научнай үлэһитэ Алексей Петров кэпсээтэ.
Наука биир кэлим эспэдииссийэтин састаабыгар ону сэргэ балык хаһаайыстыбатын уонна океанография Бүтүн Арассыыйатааҕы научнай-чинчийэр институтун Саха сиринээҕи салаатын уонна РНА СС физико-тиэхиньиичэскэй проблемаларга институтун исписэлиистэрэ үлэлээтилэр.
“Бүлүү өрүс хочотугар уонна кини салааларыгар баар нэһилиэнньэлээх пууннары уунан хааччыйыы альтернативнай кыахтарын үөрэтии” хайысхаҕа чинчийиилэр чэрчилэринэн, РНА СС Ирбэт тоҥ институтун үлэһиттэрэ кыһыҥҥы рекогносцировочнай үлэлэри бүтэрдилэр. Наука бу эспэдииссийэтин сүрүн соругунан Мииринэй улууһун Сүлдьүкээр бөһүөлэгин оройуонугар сир аннынааҕы ууну үөрэтии буолар. Сүлдьүкээр бөһүөлэгин оройуонугар Бүлүү өрүс хочотун кыйа муус үөскүүр учаастактарын уонна Сүлдьүкээр өрүс оройуонугар сир аннынааҕы уу тахсар учаастагын ойуулаан биэрдилэр. Химиичэскэй анаалыһы оҥорорго Бүлүү өрүстэн уу боруобата ылылынна, бөһүөлэк чугаһыгар ууну үөскэтээччилэр тустарынан олохтоох дьонтон ыйыталастылар.
«Чинчийиилэр кэмнэригэр институт үлэһиттэрэ сир аннынааҕы тууһа суох ууну үөскэтээччилэри быһаардылар, химиичэскэй састаабын үөрэттилэр. Анал бэлэмэ суох иһэр ууга сөп түбэһэр дьүүктэ уутун үөскэтээччилэр быһаарылыннылар. Ол курдук, учуонайдар барыллаан сыаналаабыттарынан, сир аннынааҕы тууһа суох уу саппааһа Сүлдьүкээр эрэ буолбакка, чугас сытар нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторо ууга наадыйыыларын сабыан сөп», – диэн РНА СС Ирбэт тоҥ институтун кылаабынай научнай үлэһитэ Виктор Шепелев биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа мунньаҕар иһитиннэрдэ.
Быйыл ону сэргэ чинчийиллэр эрэгийиэҥҥэ ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун эмчит-исписэлиистэрин хамаандалара бараллара былааннанар. Кинилэр Бүлүү өрүс тардыытыгар уонна кини салааларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругар науканан дакаастаммыт сыанабылы оҥоруохтаахтар.
Эмчиттэр былырыын Бүлүү бөлөх улуустарын уонна өрөспүүбүлүкэ атын сирдэрин нэһилиэнньэлэрин доруобуйаларын көрдөрүүлэрин тэҥниир анаалыһы оҥорбуттара. Онно быһаарыллыбытынан, Бүлүү эрэгийиэнин нэһилиэнньэтин уопсай уонна аан бастаан ыалдьыылара өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтүн кытта тэҥ.
“Улахан дьону чинчийиигэ сүрэх-тымыр ыарыыларын кутталын сүрүн чахчылара биллибиттэрэ. Нэһилиэнньэ ыалдьыытын уопсай таһыма иммуннай систиэмэ дисбалансын кытта сибээстээх. Ааһан-араҕан биэрбэт ыарыылар Хотугу сир олохтоохторун фенотиптэригэр көстөр иммунодефицитнай туругу кытта сибээстээхтэр”, – диэн М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун дириэктэрин солбуйааччы Наталья Борисова наука чинчийиилэрин бастакы түмүктэрин таһаарыыга бэлиэтээн эппитэ.
Миэдик-учуонайдар быйыл мэдиссиинискэй-социальнай, мэдиссиинискэй-демография чинчийиилэрин салҕыахтара, микроэлементнай статуска уонна экологияттан тутулуктаах патология сайдар кутталыгар сыанабыл оҥоруохтара. Наука чинчийиилэрин түмүктэринэн Бүлүү эрэгийиэнин олохтоохторун чэбдигирдиигэ мэдиссиинискэй-социальнай дьаһаллар комплекстара оҥоһуллуоҕа.
Наукалар академияларын вице-бэрэсидьиэнэ Борис Кершенгольц санаатынан, Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын уонна нэһилиэнньэтин доруобуйатын туругар наука биир кэлим чинчийиилэрин бырагыраамата АЛРОСА социальнай эппиэтинэс үрдүкү стандартарыгар бэриниилээҕин (айылҕа харыстабылын уонна Саха сирин олохтоохторун доруобуйатын киллэрэн туран) уопсастыбаҕа өссө төгүл көрдөрөр.
“АЛРОСА-ны кытта бииргэ үлэлээн олоххо киллэриллэр наука бырагыраамата биһиги өрөспүүбүлүкэбит туруктаах сайдыытыгар биллэр кылаатын киллэриэ, науканы саҥа дьоһуннаах билиинэн байытыа”, – диир Борис Кершенгольц.
Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын уонна манна олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругар наука биир кэлим чинчийиитин бырагырааматын олоххо киллэрэргэ АЛРОСА өрөспүүбүлүкэ Үүнэр көлүөнэтин пуондатын нөҥүө үбүлүүр уопсай суумата 138,0 мөлүйүөн солкуобайынан сыаналанар.
ЫСПЫРААПКА:
АЛРОСА хампаанньа аахсыйатын 33 бырыһыана өрөспүүбүлүкэ уонна алмаастаах 8 оройуон бас билиитигэр баар. Хампаанньа Саха Өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүн бөдөҥ хаҥатааччы, нолуоктара уонна дивиденнэрэ бүддьүөт 40% ылаллар. Хампаанньа сыл аайы өрөспүүбүлүкэ социальнай эйгэтигэр 10-нуу миллиард солкуобайы ыытан, 500-түү социальнай бырайыагы олоххо киллэрэр. АЛРОСА экология уонна айылҕа харыстабылын дьаһалларыгар ыытар ороскуота сыл аайы 6 миллиардка тиийэр.
«Саха сирэ», edersaas.ru анаан АЛРОСА АК пресс-сулууспатын суруйуута уонна хаартыскалара