Олох соторутааҕыта, балаҕан ыйын 1 күнүгэр, Саха сирин устуоруйатыгар аан бастаан, Саха сирин Суруналыыстарын сойууһа Саха АССР 100 сылынан “Саха сирин суруналыыстара” улахан бырайыагы — энциклопедияны хомуйан, оҥорон күн сирин көрдөрдө. Энциклопедия Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев Гранынан үбүлэнэн оҥоһуллан бэчээттэннэ. Барыта Саха сирин 891 суруналыыһын олохторун, үлэлэрин суола үмүрүтүллэн, дьаарыстанан киллэрилиннэ.
Өрөспүүбүлүкэбит уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоҕор бу биир бэлиэ түгэн туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Галина Алексеевна Бочкаревалыын сэһэргэһэбит.
— Галина Алексеевна, хаһааҥҥыттан уонна туохха олоҕуран маннык баараҕай бырайыагы —“Саха сирин суруналыыстара” энциклопедияны оҥорон таһаарар хорсун санаа киирбитэй?
— Бэчээт, сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр эйгэлэригэр өр кэмҥэ айымньылаахтык, ситиһиилээхтик үлэлээбит, үлэлии сылдьар, идэлэрин толору баһылаабыт (профессионаллар), суруналыыстыка салаата сайдыытыгар бэйэлэрин биллэр кылааттарын киллэрбит дьон ааттарын аналлаах таһаарыы, энциклопедия оҥорон, онно киллэрэн үйэтитиэхтээхпит диэн сыал-сорук туруоруммуппут.
Көлүөнэлэр утумнаһыыларын тыыннаах хаалларар сыалтан. Билиҥҥи көлүөнэ суруналыыстар, эдэр кэрэспэдьиэннэр саха суруналыыстыкатын устуоруйатын билэннэр, Арассыыйа уонна эрэгийиэн бэчээтин үтүө үгэстэригэр үөрэниэхтээхтэр, үтүөкэннээх суруналыыстар көлүөнэлэрин кытта ситимниир тыыннаах сибээс быстыа суохтаах.
Биһиги Саха сирин суруналыыстарын тустарынан энциклопедияны хомуйан оҥорор туһунан баҕара санаабыппыт, толкуйдаабыппыт ыраатта. Онуоха төрүөт барыта баар: өрөспүүбүлүкэ бэчээтин баай устуоруйата, бэйэлэрин олохторун бүүс-бүтүннүү тапталлаах идэлэригэр анаабыт итиэннэ саха суруналыыстыката сайдыытыгар тус кылааттарын киллэрбит номох буолан кэпсэнэр бөрүө, микрофон маастардара.
Таах этэн эрэ кэбиспэккэ, аҕыйах холобуру ылан көрүөҕүҥ: Саха сиригэр бастакы “Якутский край” (“Саха дойдута”) (1907) хаһыат тахсыбыта быйыл 115 сылын туолла. Оҕо хаһыатыгар 51 сыл устата эрэдээктэрдээбит Нина Иннокентьевна Протопопова Арассыыйа рекордун олохтоон, Арассыыйа Рекордарын кинигэтигэр киллэриллибитэ. Номоххо киирбит радио-суруналыыс Николай Кондаков — Саха сирин Сэбиэскэй Сойуус 24 Дьоруойдарыттан биирдэстэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, суруналыыс Феодосий Донской урусхалламмыт Рейхстаг эркинигэр илии баттаан хаалларбыта. “Кыым” хаһыат кэрэспэдьиэнэ Семен Васильев аатырбыт драгер, Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбута. Итиирдик холобурдары аҕала туруохха сөп.
— Арассыыйа бэчээтин төрүттээбит Улуу Бүөтүр ыраахтааҕы: “Хаһыат уларытыылары олохтуур итиэннэ Арассыыйа импиэрийэтин модун кыаҕын бигэргэтэр иһин охсуһуу дьоһуннаах сириэстибэтэ”, — диэн сыана быһан турар. Партийнай бэчээт аҕата Улуу Ленин: “Хаһыат –агитатор, пропагандист, кэлэктиибинэй тэрийээччи”, — диэн сыал-сорук туруорбута. Бастакы сахалыы хаһыаты таһаарааччылар: “Хаһыат эргэ олох тоҕо суулларын, саҥа олох тутулларын дьоҥҥо-норуокка өйдөтүөхтээх”, — диэн быһаарбыттара. Кэлин, аныгы кэмҥэ, хапытаал үйэтигэр Саха сирин бастакы Ил Дархана Е. А. Борисов:”Бэчээт — былааһы норуоту кытта ситимниир үнүстүрүмүөн”, — диэн сыаналаабыта. Аныгы үйэҕэ бэчээккэ — хаһыакка, сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ — тэлэбиидэнньэҕэ, араадьыйаҕа, сыыппарабай технология, интэриниэт нөҥүө социальнай ситимнэргэ суруналыыстар үлэлииллэр. Галина Алексеевна, Саха сирин суруналыыстарын салайааччы, эрэгийиэннээҕи Сойууспут бэрэссэдээтэлин быһыытынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сыллаах үбүлүөйүн чиэһигэр саха суруналыыстыкатын 100‑тэн тахса сыллаах устуоруйатыгар аан бастаан таһаартарбыт Саха сирин суруналыыстарын энциклопедиятын тутан олорон, туох санааҕа кэлэҕин?
— Саха сирин суруналыыстара элбэх омуктаах төрөөбүт Сахаларын сирин устуоруйатын эридьиэстээччилэринэн буолаллар, инники сайдыытыгар бэйэлэрин дьоһуннаах кылааттарын киллэрэллэр. Сыалай үйэттэн ордук кэм устата саха суруналыыстыкатын инники хаамтараллар, бэчээт, маассабай информция электроннай сириэстибэлэрин тэрийэллэр, кинигэлэри, фотоальбомнары таһаараллар. Сүрүн суолталаах, кылаабынай сабыытыйалары сырдаталлар, куораттар, сэлиэнньэлэр олохторун кэпсииллэр, үлэ дьонун, кинилэр ситиһиилэрин, Саха сирин олохтоохторун кыһалҕаларын, интэриэһиргэтэр боппуруостарын, Хоту сир киэҥ-нэлэмэн сирин-уотун, ураты айылҕатын туһунан суруйаллар.
Саха сирин суруналыыстара Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах толоонугар кыайыы иһин кыргыспыттара, ыраах тыылга Кыайыыны уһансыбыттара. Эйэлээх кэмҥэ бүтүн дойду үрдүнэн аныгы саҥа олоҕу тутуу инники күөнүгэр сылдьыбыттара, сылдьаллар. Дойду, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалталара туруорар инникигэ сирдиир соруктарын дьоҥҥо-норуокка быһаарааччынан, олору олоххо киллэриигэ көҕүлээччилэринэн, дьон-норуот санаатын, этиитин аһаҕастык, олох бары өртүнэн сытыы боппуруостары ырытан салалтаҕа тириэрдээччилэринэн, үөһэ этиллибитин урдук, былааһы уонна норуоту ыкса ситимнээччи сириэстибэнэн, күүһүнэн, үнүстүрүмүөнүнэн да буолаллар.
— Энциклопедия ханнык-туох ирдэбиллэргэ тирэҕирэн, кимнээх, ханнык тэрилтэлэр өйөбүллэринэн, көмөлөрүнэн күн сирин көрдө?
— Бырайыакпытын толкуйдаан уонна олоххо киллэрэргэ быһаарынан баран, кэллиэгэлэрбититтэн — СМИ-лэр салайааччыларыттан, суруналыыстар тэрилтэлэрин бэрэссэдээтэллэриттэн бырайыак волонтердара буолалларыгар, бэйэлэрин тэрилтэлэрин үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин кылгас биографияларын суруйалларыгар көрдөспүппүт. “Саха сирин Суруналыыстарын сойууһа” эрэгийиэннээҕи уопсастыбаннай тэрилтэ бырабылыанньата уонна энциклопедия редколлегията чопчу ирдэбили туруорбута: энциклопедияҕа сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр (СМИ) штаттарыгар 15 уонна онтон үөһээ сыл ситиһиилээхтик үлэлээбит кэллиэгэлэрбит-суруналыыстар ааттара-суоллара киллэриллэр диэн.
Онон бу кинигэҕэ саха суруналыыстыкатын номоххо киирбит, буойун-суруналыыстар, салаа уонна эрэгийиэннээҕи суруналыыскай тэрилтэ салайааччыларын, издателлэр, ХИФУ СО преподавателлэрин, өрөспүүбүлүкэтээҕи, улуустааҕы хаһыаттар, электроннай СМИ-лэр сүрүннүүр суруналыыстарын, идэлэрин уһулуччу баһылаабыт судаарыстыбаннай уонна биэдэмистибэннэй наҕараадаларынан наҕараадаламмыттар кылгас автобиографическай дааннайдара түмүлүннүлэр. Биһиги саха суруналыыстыкатын тыыннаах летопиһа — эриэккэс таһаарыы дьон-сэргэ интэриэһин тардыа, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин пуондатын хаҥатыа диэн эрэнэбит. Энциклопедия электроннай таһаарыыта СӨ Суруналыыстарын сойууһун www.sakhajour ru. сайтыгар киллэриллиэҕэ. Инникитин энциклопедия салгыы саҥа томнара тахса туралларыгар эрэнэбит. Редколлегия эһиги эбиилэргитин, көннөрүүлэргитин махталынан ылыаҕа.
Энциклопедияны бэлэмнээн таһаарыыга көмөлөспүт кэллиэгэлэрбитигэр В. Н. Абраховаҕа, В. Г. Касьяновка, Л. П. Керемясоваҕа, И. И. Ксе-нофонтовка, И. Н. Кустоваҕа, Ж. В. Леонтьеваҕа, В. И. Марковка, Е. Г. Макаринскаяҕа, Л. А. Ногови-цынаҕа, Ф. Н. Охлопковаҕа, Д. В. Седалищеваҕа, Г. И. Спиридоновка, О. Н. Сте-пановаҕа,М. И. Федороваҕа, С. С. Халгаеваҕа, И. М. Бодрукка, С. И. Багынановаҕа, А. Н. Васи-льеваҕа, К. Ю. Григорьевка, А. В. Доктороваҕа, А. И. Наумовка, О. В. Ноеваҕа, А. А. Рудыхка, А. Н. Санниковаҕа, Т. А. Элляеваҕа ис сүрэхпититтэн махтанабыт.
Бу бырайыакка бииргэ үлэлэспит, өйөбүл-тирэх буолбут СӨ Инновацияҕа, сыыппарабай сайдыыга уонна инфокоммуникационнай технологияҕа министиэристибэтигэр, М. К. Аммосов аатынан ХИФУ суруналыыстыкаҕа кафедратыгар, СӨ Нассынаалынай бибилэтиэкэтигэр барҕа махтал!
— Субу күн сирин көрбүт “Саха сирин суруналыыстара” энциклопедия суолтатын, оруолун туохха көрөҕүнүй?
— Биллэн турар, энциклопедия эдэр суруналыыстарга, М. К. Аммосов аатынан ХИФУ суруналыыстыкаҕа отделениетын устудьуоннарыгар, кэлэр көлүөнэ суруналыыстарга төрөөбүт өрөспүүбүлүкэлэрин бэчээтин устуоруйатын, суоруллубат-сотуллубат суолу-ииһи хаалларбыт улуу, биллэр суруналыыстар уонна Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт буойун-суруналыыстар тустарынан билэллэригэр көмөлөһүөҕэ.
Бу таһаарыы суруналыыстар, бэчээт бэтэрээннэрин, култуура диэйэтэллэрин, учуонайдар, бэлиитиктэр, үрдүк үөрэх кыһаларын бэрэпэдэбээтэллэрин, устудьуоннар, Арассыыйа, эрэгийиэн прессатын устуоруйатынан, төрөөбүт дойдуларын, кини култууратын, Саха сиригэр гражданскай уопсастыба атаҕар туруутун, бөҕөргөөһүнүн интэриэһиргээччилэр болҕомтолорун тардыа диэн эрэнэбит.
— Галина Алексеевна, Саха сирин аптаныамыйатын 100 сылын көрсө, саха суруналыыстыкатын үйэттэн тахса кэмнээх устуоруйатыгар аан бастакы дьоһуннаах бырайыак — “Саха сирин суруналыыстара” энциклопедия күн сирин көрбүтүнэн тус бэйэҕин, кэллиэгэлэрбин бары суруналыыстары эҕэрдэлиибин!
Иван Ксенофонтов‑Силиги.