Спорт араас хайысхатыгар бастакы чөмпүйүөннэр, арыйыылар, ситиһиилэр
Судьуйалар
Саха сириттэн бастакынан спортка сойуус категориялаах судьуйанан Валерий Панетелеймонович Кочнев буолар. Кини судьуйатын ааһан, академик, педагогическай наука дуоктара, Д.П.Коркин аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолар.
1950-с сыллар саҕаланыылара Дьокуускай куорат спорт комитетын салайааччытынан, кэлин «Самородок» бассейн дириэктэринэн үлэлээбит Бронислав Бернардович Кон Саха сириттэн бастакынан Олимпиадаҕа арбитрынан анаммыта. Кини 1980 сыллаахха Москваҕа буолбут Олимпиадаҕа үлэлээбитэ.
Оттон Е.К. Суровецкай 1932 сыллаахха бастакынан ГТО бэлиэтин ылбыта. Кини Саха сирин бастакы спартакиадатын тэрийбитэ уонна судьуйалаабыта.
Тэрээһиннэр, күрэхтэһиилэр
Бастакы спартакиада 1932 сыллаахха от ыйын 8-12 күннэригэр Дьокуускай куоракка ыытыллыбыта. Манна өрөспүүбүлүкэ тоҕус оройуонуттан, 214 киһи кыттыыны ылбыта. Бастакы спартакиаданы тэрийиигэ Ленин аатынан физическэй култуура институтун сахалартан бастакынан бүтэрбит Я.М. Аржаков үлэлэспитэ.
Саха сирин норуоттарын оонньуулара аан бастаан 1996 сыллаахха бэс ыйын 26-29 күннэригэр Уус Алдан улууһун Бороҕон нэһилиэгэр ыытыллыбыта. Манна 34 хамаандаттан 1000 кэриҥэ спортсмен кыттыбыта. Барыта 13 көрүҥҥэ илин-кэлин түһүспүттэрэ.
Баһылай Манчаары бирииһигэр спорт төрүт көрүҥнэригэр бастакы спратакиада 1968 сыллаахха Дьокуускайга буолбута.
Саахымат
1934 сыллаахха Саха сиригэр саахымакка бастакытын күрэхтэһии ыытыллыбыта. Манна учуонай, эпосовед, гражданскай уонна Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, Кыһыл Знамя уордьан кавалера Иннокентий Васильевич Пухов бастакы миэстэни ылбыта.
Оттон 1935 сыллаахха Саха АССР саахымакка бастакы чөмпүйэнээтэ буолбута. Манна 18 очукуоттан 15 очукуону хомуйан, Иннокентий Васильевич Пухов эмиэ бастаабыта. Сахалартан бастакынан бүтүн Россиятааҕы саахымат турнирыгар эмиэ кини кыттыбыта.
Саахымакка сахалартан бастакы ССРС спордун маастара – Михаил Афанасьев.
Дуобат
Саха сирин үрдүнэн эр дьоҥҥо нуучча дуобатыгар бастакынан национальнай гросмейстер аатын 1994 сыллаахха Александр Азаров ылбыта. Кини ол сыл аан дойду чөмпүйэнээтигэр боруонса мэтээли ылары ситиспитэ.
1997 сыллаахха Владимир Ильич Птицын дуобакка Россия федерациятын президенинэн анаммыта. Бу иннинэ кини дуобат аан дойдутааҕы федерациятын вице-президенэ этэ.
Гаврил Колесов сахалартан бастакынан дуобакка аан дойду чөмпүйүөнүн уонна норуоттар икки ардыларынааҕы гроссмейстер аатын ылбыта.
Чэпчэки атлетика
Чэпчэки атлетикаҕа бастакы күрэхтэһиилэр 1926 сыллаахха балаҕан ыйын 5 күнүгэр ыытыллыбыттара. Манна уһуну, үрдүгү ыстаныыга, 100 м, 1000 м сүүрүүгэ уонна эстафетаҕа күрэхтэспиттэрэ.
Саха сирин үрдүнэн бастакынан чэпчэки атлетикаҕа ССРС спордун маастарын нуорматын Альберт Пласкеев толорбута. Альберт Пласкеев оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан улахан дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ буолбута.
100 км сүүрүүгэ сахалартан бастакынан аан дойду чөмпүйүөнүнэн Татьяна Жиркова буолар. Татьяна 2002 сыллаахха Бельгия Тарахунт куоратыгар ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ 7 чаас 38 мүн. 3 сөк. сүүрэн кэлбитэ.
Ыарахан атлетика
Ыарахан атлетикаҕа Саха сиригэр бастакы чөмпүйэнээт 1956 сыллаахха олунньуга ыытыллыбыта. Манна штангистар А.Новопашин уонна А.Бутенко Саха АССР бастакы чөмпүйүөннэрэ буолбуттара.
Саха сириттэн ыарахан атлетикаҕа бастакынан ССРС спордун маастарын нуорматын Валерий Кузьминых толорбута. Ол курдук, Саха сириттэн кини эрэ ыарахан атлетикаҕа ССРС бочуоттаах спордун маастарын аатын ылбыта.
Кэбээйи улууһун Батамай нэһилиэгиттэн төрүттээх Владимир Голованов 1964 сыллаахха Токиоҕа буолбут Олимпиадаҕа кыттан, кыһыл көмүс мэтээл хаһаайына буолбута. Манна кини аан дойду хас даҕаны рекордун олохтообута.
Буокса
Саха сирин боксердарыттан бастакынан Олимпиадаҕа кыттыбыт киһинэн Анатолий Филиппов буолар. 1992 сыллаахха Барселонаҕа буолбут Олимпиадаҕа күрэхтэспитэ. Кини ССРС чөмпүйүөнэ, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара.
Александр Михайлов буоксаҕа сойууска бастаан, историяҕа киирбитэ. Белградка аан дойду чөмпүйэнээтигэр кыттан, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах ССРС спорудн маастарын нуорматын толорбута.
2004 сыллаах Афинытааҕы Олимпиадаҕа Георгий Балакшин кыттыбыта. Манна кини аата аҕыс бастыҥ боксер иһигэр киирсибитэ. Маны таһынан, Георгий ньиэп хампаанньаларын ортолоругар ыытыллыбыт бастакы аан дойдутааҕы чөмпүйэнээккэ кыайбыта.
Хайыһар
Саха сиригэр хайыһарга күрэхтэһиилэр аан бастаан 1926 сыллаахха ыытыллыбыттара. Манна биир километр уһуҥҥа А.Габышев кыайыылаах тахсыбыта.
1934 сыллаахха хоту улуустарынан хайыһарынан десант тэриллибитэ. 35 күн устата Орто Халыма – Абый – Үөһэ Дьааҥы – Дьокуускай хайысханан айаннаабыттара.
Ленскэй улууһун олохтооҕо 14 саастаах Марина Абдухаликова Европа чөмпүйэнээтигэр кыайан, саамай эдэр чөмпүйүөн аатын ылбыта.
Айтана АММОСОВА