Кэлиҥҥи кэмҥэ социальнай ситимнэргэ уонна батсаапка Амма өрүс үөһэ баһыгар маһы кэрдии туһунан араас хабааннаах, ырытыылаах суруйуулар тарҕаналлар. Нэһилиэнньэ аукциоҥҥа кыайбыт Иркутскай тэрилтэлэрэ тулалыыр эйгэҕэ улахан хоромньуну, алдьатыыны оҥоруохтара диэн дьиксинэллэрин, долгуйалларын аһаҕастык биллэрдилэр. Араас хабааннаах, сурах-садьык аҥаардаах иһитиннэриилэргэ сөптөөх эппиэти СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистирин солбуйааччы, өрөспүүбүлүкэ кылаабынай леснигэ Алексей Агеев биэрдэ.
— Алексей Николаевич, үтүө күнүнэн! Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Алдан оройуонугар Амма өрүс баһыгар маһы кэрдии туһунан сонун биир кэм тилийэ көттө. Тоҕо маннык сүпсүлгэн таҕыста? Дьиҥэр, ойуур учаастактарын арендаҕа биэрии аукциона сотору-сотору ыытыллар.
— СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ ойуур маһын туһаныыга аналлаах аукционнары тиһигин быспакка тэрийэр. Холобур, итилэргэ маһы соҕотуопкалааһын, тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаахтар киирэллэр. Өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр баар тэрилтэлэр аукциону кыайбыттарыттан биир үксүн нэһилиэнньэ, уопсастыбаннас долгуйар. Ол курдук, ыаллыы сытар Забайкальскай, Красноярскай кыраайдарга, Иркутскай уобаласка ыйыллыбыт учаастактартан таһынан элбэх маһы кэрдибиттэрин курдук биһиэхэ аҥаардастыы таптаабыттарынан сылдьыахтара диэн санааттан салайтаран дьиксинэллэрин биллэрдилэр. Манна биири тоһоҕолоон бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ол курдук, бүгүҥҥү күҥҥэ да, инники да өттүгэр маһы аҥаардастыы бас баттах кэрдии диэн суох буолуоҕа уонна ол манныктарынан быһаарыллар. Атын эрэгийиэннэри кытта тэҥнээтэххэ, биһиэхэ суол инфраструктуратын сайдыыта олус мөлтөх, тимир суола уонна биир магистральнай тыраасса эрэ бааллар. Итини тэҥэ, өрөспүүбүлүкэбитигэр олус элбэх ойуур учаастага кыайан туһаҕа тахсыбакка туралларынан сибээстээн, ити сирдэргэ сокуон хараҕынан салайтаран, ойуур учаастагын туһаҕа таһаарар кыах толору баар.
— Нэһилиэнньэ Иркутскай тэрилтэлэрин кэтэҕэр Кытай атылаһааччылара бааллара буолуо диэн долгуйар. Итинник буолуон сөп дуо?
— Биһиги бу боппуруоһу көрбүппүт. ЕГРЮЛ выпискатынан хампаанньалары тэрийээччи РФ гражданина. «Ангара» диэн ааттаах-суоллаах хампаанньа соҕотох буолбатах, итинник ааттаахтар элбэхтэр, олор тэрийээччилэрэ, баҕар, РФ тас өттүгэр олорор дьон буолуохтарын сөп.
-Тоҕо 49 сылга арендалаһаллар? Бу аһара уһун болдьох буолбатах дуо?
— Ойуур сокуонун быһыытынан маһы соҕотуопкалааһыҥҥа ойуур учаастагын арендаҕа ылыы дуогабарын болдьоҕо 10 –тан 49 сылга диэри диэн. Арендаҕа бэриллэр хас биирдии учаастак 10-тан 49 сылга бэриллэринэн ити сылларга түбэһиннэрэн анал расчет оҥоһуллар. «Ангара» ХЭУо киэнэ 46 сылга, оттон «Вудлэнд» ХЭУо киэнэ 36 сылга тэҥнэһэр
— Олохтоох хампаанньалар, дьиҥэр, кинилэр ахсааннарын уон тарбах иһинэн ааҕыахха сөп, тустаах аукционнарга тоҕо кыттан испиттэрий?
— Ойуур маһын туһаныыга сыллааҕы төлөбүр биллэ улаханыттан сылтаан биһиги олохтоох хампаанньаларбыт улаханнык аукционнарга кытта сатаабаттар. Итини тэҥэ, саҥа учаастагы баһылыырга арендаҕа төлөбүрү сэргэ суолу оҥорууга уонна баһаары утары үлэҕэ (аншлагтары оҥоруу, анал оборудованиеларынан уонна тиэхиньикэлэринэн хааччыллыы) үтүмэн үп-харчы ирдэниллэр. Итинтэн сиэттэрэн, олохтоох хампаанньалар ойуур маһын атыылыырга аналлаах дуогабары түһэрсии аукционнарыгар ордук хото кытталлар. Итинник аукционнар дуогабардара биир сыл болдьохтоохтор.
— Бары билэрбит курдук, маһы соҕотуопкалыыр да, сир баайын туһаҕа таһаарар да хампаанньалар тулалыыр эйгэҕэ хоромньуну таһаарбат курдук дьаһанан-дьапсынан үлэлиибит диэн өрүү эрэннэрэллэрин итэҕэйиэххэ сөп дуо? Кинилэр тус үлэлэрин хонтуруоллааһын хайдах ыытылларый?
-Өскөтүн, маһы соҕотуопкалааһын бары технологиятын уонна маһы тиэйиигэ, кэрдиигэ көлөһөлөөх тиэхиньикэ туһаныллар буоллаҕына, тулалыыр эйгэҕэ оннук-айылаах хорумньу тахсыбат. Маһы соҕотуопкалааһын технологиятынан 40 гектартан элбэх сиргэ мас кэрдиллиэ суохтаах. Итини тэҥэ, өрөспүүбүлүкэҕэ маһы кэрдэр сирдэр бэйэ-бэйэлэригэр сыстыыларын болдьоҕо биэс сылга тэҥнэһэр. Тоҕо диэтэххэ, ити кэм устатыгар кэрдиллибит дэлээнэ аттыгар турар мастар сиэмэлэрэ тарҕанан, чөлүгэр түһүү саҕаламмытынан барар.
Итини тэҥэ, маһы кэрдии хайдах ыытылларыгар кытаанах хонтуруол баар буолуоҕа. Аренда дуогабарыгар ыйыллыбыт усулуобуйа, ирдэбил хайдах туолан иһэрин тиһигин быспакка бэрэбиэркэлэнэр. Саамай сүрүнэ, кэрдиллибит сири чөлүгэр түһэриигэ аналлаах үлэни толорулларын кытаанахтык ирдиибит. Ити этиллибиттэр туолалларын-туолбаттарын анал кыраапык быһыытынан бэрэбиэркэлиирбит таһынан, манна хайаан да уопсастыбаннас кыттарын тэрийэбит. Маннык хабааннаах үлэҕэ уопсастыбаннай иниспиэктэрдэри күүскэ сыһыарабыт, кинилэр ойуур сокуонугар сыыһа-халты тахсыбытын эндэппэккэ билэллэр.
— Маһы кэрдии сокуонунан аһара сиппит мас кэрдиллиэхтээх. Амма баһыгар аһара сиппит маһы кэрдэргэ аналлаах технология туһаныллыа дуо?
— Хайаан да туһаныллар. Бырайыакка аһара сиппит мастар кэрдиллэллэр диэн сурулла сылдьар. Үлэ ыытыллыахтаах сиригэр (эксплуатациялыыр ойуурга) 101 сылтан үөһэ сыллаахтар хабыллаллар. Онтон харыстанар сиргэ 121 сылтан үөһэ саастаах мастар кэрдиллиэхтээхтэр. Харыстанар сиргэ кэрдиллиэхтээх учаастак кээмэйэ адьас кыра буолар, этэргэ дылы, кэрийэ сылдьан талан кэрдиллэр.
— Амма өрүс үөһэ өттүгэр сылдьыбытым. Ити сиртэн Амма сэлиэнньэтигэр диэри уунан устубутум. Үөһэ өттө адьас ураты айылҕалаах эбит этэ. Мастара олус үрдүктэр, көнөлөр. Ол иһин Саха сирин соҕуруу өттүгэр үүнэр мастары соҕотуопкалааччылар быдан сыаналыыллар эбит. Маһы соҕотуопкалааһын олохпутугар-дьаһахпытыгар хайаан да наадалааҕын өйдүөх тустаахпыт дии саныыбын.
— Ойуур айылгытын быһыытынан чөлүгэр түһэринэн иһэр уратылаах. Манна биири өйдүөххэ наада. Мас аһара ситтэҕинэ (100 сыллаахтар) салгыы кэхтибитинэн барар, араас ыарыыларга бэринимтиэ буолар. Маннык ойуурга кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр үөскүүрүгэр уустуктар үөскүүллэр. Ол иһин, ийэ айылҕабыт ойуур туругун бэйэтэ быһаарар (регулировкалыыр). Ол эрээри, Саха сирин ойуурун үөскээһинэ уратылаах. Ол эбэтэр, баһаардар кэннилэриттэн үөскээбит диэн тустаах учуонайдар быһаарбыттара ыраатта. Нууччалыы «пирогенное происхождение” диэн быһаараллар. Биллэн турар, ити баһаардарга аҥаардас ойуур эрэ былдьаммакка, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэ өллөхтөрө. Ол гынан баран, ойуур айылгытын быһыытынан бэйэтин чөлүгэр түһэринэр ураты аналлаах, саҥа олох салҕанар буоллаҕа. Билигин Саха сиригэр хайа баҕарар саастаах ойуурга киирэн, үчүгэйдик сыныйан көрдөххө, хас биирдии 100-тэн тахса сыллаах мастарга барыларыгар кэриэтэ баһаар бэлиэтэ-ойуута баар буолар. Итинэн сиэттэрэн, аһара үүммүт, 100 сыллаах маһы кэрдэр хайаан наада. Кэрдии бары технологическэй бырассыаһын тутустахха, ойуурга уонна улуус экологиятыгар ханнык да хорумньу тахсыа суоҕа. Бу өттүгэр уопсастыбаннаска, нэһилиэнньэҕэ сонуну киэҥник тарҕатааччылар көмөлөрүнэн сөптөөх иһитиннэриилэри оҥоробут, онлайн-кэмпириэнсийэлэрбитигэр дьон өрүү кыттар. Былаан быһыытынан Амма уонна Алдан оройуоннарын дьаһалталарын кытта Алдаҥҥа бу боппуруоска киэҥ ыҥырыылаах «төгүрүк остуолу» тэрийиэхтээх этибит эрээри, бу коронавирус дьаҥыттан сылтаан тохтоон турар. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, тустаах мунньах ыытыллыаҕа. Тэрээһиҥҥэ маһы кэрдиэхтээх тэрилтэлэр салайааччылара, уопсастыбаннас бары кыттан, атах тэпсэн олорон, баар балаһыанньаны, боппуруоһу дьүүллэһиэхпит.
— Кистэл буолбатах, интэриэстээх дьон бу экология боппуруоһун бэлэтиичэскэй сыалга туһаныылара баар, итинтэн сиэттэрэн, араас хамсааһыннар, петициялар кытары тэриллэллэр. Биир өттүнэн дьон тулалыыр эйгэ чөл буоларыгар кыһаллара-мүһэллэрэ сөп буоллаҕа.
— Нэһилиэнньэ тулалыыр эйгэ чөл буоларыгар кыһаллара, долгуйара саамай сөптөөх дьыала. Оннук да буолуохтаах. Ол эрээри, хомойуох иһин, баар балаһыанньаны атыннык иэҕэн, токурутан тиэрдии эмиэ баар. Этэргэ дылы, мэтээл биир эрэ өттүн көрдөрө, соҥнуу сатыыллар. Дьиҥэр, ис-иһигэр дириҥник ырытан көрдөххө, оннук-айылаах киһи ыксыыра, долгуйара суох ээ. Барыта уопсастыба сайдарын туһугар оҥоһуллар дьыала.
-Билиҥҥи туругунан «Ангара» уонна «Вудленд24» ХЭУо-лар ойуур учаастагын арендаҕа ылыыларыгар сокуон өттүттэн төһө сөптөөҕүн прокуратура биэрэбиэркэтэ бара турар. Ити түмүгэ хаһан биллэрий?
-Оннук. Билиҥҥи туругунан ити икки хампаанньа маһы кэрдиигэ учаастагы арендаҕа ылыылара быраап уонна сокуон өттүнэн төһө сөптөөҕүн быһаарыыга прокуратура анал бэрэбиэркэтэ бара турар. Туох баар тустаах матырыйаал, докумуон бэриллибитэ. Саха сиринээҕи айылҕа харыстабылын прокуратурата бу сотору кэминэн түмүгү этиэҕэ
-Алексей Николаевич, барытын сиһилии кэпсээбиккэр улахан махтал!
edersaas.ru, СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ